Сям’я для беларуса заўсёды была сэнсам яго існавання, цэнтрам гаспадарчай дзейнасці, асновай светапарадку. Амаль усе маральна-этычныя і эстэтычныя каштоўнасці складваліся ў сям’і, засвойваліся чалавекам паступова, адпаведна ўзрастанню іх глыбіні і значнасці. Кожны дарослы здаровы чалавек (калі ён не манах) меў сям’ю. Вялікая, шматдзетная сям’я, якая праз жаніцьбу сыноў і замуства дачок набывала яшчэ нямала і родзічаў, карысталася ў акрузе вялікай павагай. Так складваўся род.
Інстынкт крыві — магутная, а галоўнае, рацыянальная рэч. Дастаткова ўспомніць той факт, што ва ўсе часы і ва ўсіх народаў у шлюб імкнуліся ўступаць з партнёрам з добрай сям’і, дзе ўсе продкі і родзічы мелі высокую рэпутацыю. Уласна кажучы, гэта прынцып жыцця паводле законаў Прыроды. I ў гэтым была мудрасць нашых продкаў, бо ўсё жывое і нежывое падначалена законам Прыроды; за парушэнне іх яна жорстка помсціць.
Можна меркаваць, што продкі славянаў чысціню крыві, роднасныя адносіны шанавалі надзвычай высока. Гэта часткова захавалася, скажам, у старавераў Веткі нават у XX ст. Так, стараверскія роды мелі выразна ієрархічную, кланавую структуру, недасягальную для чалавека збоку. Шлюбны выбар маладых далёка не заўсёды набываў рамантычны характар, бо галоўнай заставалася праблема захавання крыві і веры. У крыві мы захоўваем гены і душы сваіх бацькоў і дзядоў. I ў гэтым сэнсе наша кроў — свяшчэнная для нас.
У беларускай і расійскай навуцы існуюць шматлікія даследаванні, прысвечаныя абшчыне. Так, этнолаг С. Лур’е піша: «У Расіі <…> пераважаў пачатак абшчынны» [5, 261]. Часта можна пачуць наіўныя размовы пра абшчыну як прататып савецкага калгасу. Абшчына — з’ява специфічная, яна ўзнікла ў нашым не зусім спрыяльным для сельскай гаспадаркі клімаце. Але селянін падаткі плаціў сам, працаваў на зямлі таксама сам. І зямля належыла яму. А грамада (абшчына) часцей валодала лугамі, пожнямі, рыбнымі ўгоддзямі (успомнім выдатнае апавяданне Якуба Коласа «Нёманаў дар»), Але галоўнае, члены абшчыны заўсёды дапамагалі адзін аднаму. Талака — ледзь не самая ўстойлівая з беларускіх традыцый. Абшчына развілася з родаў, што здаўна жылі на дадзенай зямлі, з людзей, трывала злучаных паміж сабой роднаснымі сувязямі. Побач з развітай абшчынай-грамадой, аб’яднанай паводле тэрытарыяльнай прыкметы, існавалі і аб’яднанні, якія можна назваць кланам, родам, вялікай сям’ёй. Пра гэта сведчаць нават назвы плямёнаў, што ўтварылі беларускую нацыю: крывічы — родныя па крыві; радзімічы — аб’яднаныя родам, праз роды, родныя. Можа быць і іншая версія апошняга этноніма: радзімічамі называй сябе нашыя продкі ў гонар бога Рода. Пра шырокае ўшанаванне бога Рода можна меркаваць паводле фактаў мовы (радзіма — народ — прырода — родзічы і г. д.), а таксама тапонімаў (так, імем Рода названы горад Ратэрдам, паселішча Радамля, возера Родамля і іншыя ў Беларусі).
Паняцце Рода прынцыпова важнае, бо, як піша даследчык В. Багданаў, «ёсць як мінімум дзве гісторыі. Адна звязана з апісаннем падзей і з’яў сацыяльных аб’яднанняў, дынастый, краін, дзяржаў, іх узаемаадносін. 3 гэтай гісторыі можна высветліць асаблівасць сацыяльных зносін у грамадстве, яго права, мараль. Але павінна быць гісторыя ўзаемаадносін і развіцця і этнічных культур. Тут прадметам вывучэння з’яўляецца садружнасць носьбітаў геннай культуры. Толькі этнічная гісторыя звязана з эвалюцыйнымі крытэрыямі» [2, 10]. Нездарма існує стэрэатыповая формула для ўсіх людзей Зямлі — чалавечы род. Род быў асноўным элементам і старажытнаславянскага грамадства. Род — аб’яднанне людзей, звязаных кроўнароднаснай сувяззю, прычым не толькі, так бы мовіць, па гарызанталі, але і па вертыкалі. Ён мог узнікнуць толькі ў ажыццяўленні абрадаў ушанавання продкаў. Так, паводле летапісаў, юнакі ў славянаў маглі прайсці ініцыяцыю пры ўмове ведання сваіх продкаў да пятага калена.
Практычна ва ўсіх народаў свету захаваліся рэшткі родавай сістэмы, хоць у чыстым выглядзе яе ўжо няма нідзе. Род быў разбураны, а ў навуцы ўсталявалася думка, што ён быў характэрны толькі для каменнага веку. Але гэта не так. Род і племя існавалі ў дастаткова развітых цывілізацыях. Іншая справа, што родавыя адносіны актыўна знішчаліся. Так, яшчэ ў пачатку XVIII ст. Петр I ліквідаваў запісы родаводаў баяр; у СССР пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі перасталі існаваць родавыя кнігі сялян. Аднак традыцыя называць дзяцей імёнамі сваіх бабуль і дзядуль захоўвалася ў нас дастаткова доўга. У родзе жыве сувязь паміж продкамі і нашчадкамі — сувязь па праву крыві.
Антрапалагічны аналіз сучаснага насельніцтва Палесся, а таксама дадзеныя археалогіі, пераканаўча сведчаць «пра старажытнасць фарміравання насельніцтва Палесся, што можа быць адным з аргументаў на карысць уключэння гэтай тэрыторыі ў арэал прарадзімы славян» [6, 56]. Для нас больш важна тое, што, паводле антрапалагічных паказчыкаў (прычым як палешукоў-беларусаў, так і палешукоўукраінцаў), сучаснае насельніцтва Палесся мала чым адрозніваецца ад таго, што жыло тут чатыры тысячы год таму. Устойлівасць генатыпу дазваляе з усёй сур’ёзнасцю паставіцца да паняцця роду.
Пра важнасць гэтага паняцця і пра існаванне развітай этнічнай культуры беларусаў сведчыць іх вясельны абрад, які на Палессі захаваў найбольш адметных рыс.
Строга вызначаныя ўказанні па выбары партнёра для шлюбу прысутнічаюць ва ўсіх этнічных культурах, ва ўсіх рэлігіях: ад прымітыўных анімістычных культаў да універсальных сусветных дактрынаў. Стары Запавет напоўнены рэлігійнымі законамі, якія забаранялі іудзеям парушаць чысціню крыві. «Генетычна нескіраванае каханне зрабілася сімвалам свабоды толькі ў XX ст.» [1, 103].
Вяселле — падзея эканамічная, сямейная — і родавая адначасова, саюз двух кроўна-роднасных агульнасцяў; часам яно з’яўляецца сродкам прымірэння: успомнім класічную камедыю В. Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта».
Вялікае значэнне мела цнатлівасць дзяўчыны. Нашы продкі, відаць, ведалі пра з’яву тэлегоніі, калі дзеці падобныя да першага палавога партнёра жанчыны. Тая, хто не захавала цнатлівасць, прыносіла дзяцей з рода свайго першага мужчыны [2, 114]. Інакш кажучы, гэта не былі ў поўным сэнсе дзеці мужа несумленнай жонкі. Вось чаму амаль да сярэдзіны XX ст. дзяўчына, што страціла цнатлівасць да вяселля, ужо фактычна не магла выйсці замуж. Падчас Другой сусветнай вайны фашысцкія ўрачы, што абследвалі беларускіх дзяўчат, якіх вывезлі ў Германію, былі ўражаны тым, што амаль усе з іх аказаліся цнатлівыя.
Грамада заўсёды ўважліва сачыла за паводзінамі дзяўчат. I гэта не забабоны, не коснасць, а мудрасць роду, умовы яго генетычнага здароўя і выжывання.
Два ці чатыры роды ўтваралі племя. Часам і ў XX ст. можна было сустрэць вёскі, дзе жылі людзі з адным-двума прозвішчамі. Уся веска — якія-небудзь Дзятлы (прозвішча татэмнага паходжання, якіх шмат на Беларусі). Магчыма, адсюль захаваўся звычай не браць шлюб у сваёй вёсцы, дзе ўсе родныя: хлопцы з адной вёскі хадзілі да дзяўчат з другой, і так радніліся. У любым выпадку бацькі, выбіраючы нявесту для сына, жаніха для дачкі, ды нават і самі маладыя, заўсёды ведалі, хто з якога роду, і адпаведна бралі шлюб. У блізкія да нас часы ўлічвалася і патрабаванне хрысціянскай царквы, якая забараняла браць шлюб родзічам да чацвёртага калена. У гэтым, бясспрэчна, быў сэнс, бо, хоць блізкароднасныя сувязі і захоўвалі чысціню крыві, але ўрэшце прыводзілі да дэградацыі, да назапашвання генетычна дэгенаратыўных рыс.
Айчынная класічная літаратура данесла да нас шматлікія драматычныя гісторыі закаханых, якія не маглі ўзяць шлюб з-за мерканцільных ці прэстыжных (прыклад з купалаўскай Паўлінкай) меркаванняў бацькоў. Але неабходна мець на ўвазе, што літаратурная традыцыя зафіксавала перыяд распаду рода-пляменнай абшчыны ў выніку развіцця капіталізму. У тую ж эпоху, калі ўсе члены абшчыны паводле матэрыяльнага становішча былі прыблізна роўныя, бацькі заўсёды абавязкова глядзелі, з якога роду выбраннік ці выбранніца іх дзіцяці. Найпершае значэнне мелі працавітасць, сумленнасць членаў роду, умение іх жыць у ладзе, у згодзе, узаемна дапамагаць адзін аднаму.
Будучы саюз родаў адпаведна рытуальна афармляўся. Безумоўна, запісы фалькларыстаў XIX ст. данеслі да нас толькі аскепкі ранейшых багатых звычаяў. Так, аўтары зборніка «Палескае вяселле» адзначаюць абрад «перапытаў» — як бы атрыманне родам жаніха фармальнай згоды дзяўчыны на шлюб (своеасаблівая першабытная дэмакратыя!) Знамянальна, што ў «пярэпыты» ішлі найбольш паважаныя жанчыны з роду хлопца: «маці жаніха, хрышчоная маці, сястра мацеры, замужняя сястра жаніха («раднейшыя»)» [7, 20].
Было зафіксавана і іншае абрадавае дзеянне: хлопец прыходзіў у хату сваёй абранніцы, несучы для ўсёй сям’і дзяўчыны лапці — узор свайго майстерства. Аўтары згаданай вышэй кнігі лічаць гэты факт паказчыкам беднасці і занядбанасці палескага краю. Але ўсё не так. Лапці — самы зручны абутак для нашых балоцістых мясцін: лёгкія, ходкія, танныя. Іншая справа, што яны хутка знашваліся, і іх неабходна было назапасіць шмат для кожнага чалавека. Так што хлопец, сплёўшы лапці для ўсяго родавага клана дзяўчыны, аказваў яе сямейнікам вялікую паслугу. Пасля прыняцця ад каханай свайго падарунка ён меў права прысылаць да яе сватоў.
Сватанне шматразова і падрабязна апісана ў навуковай літаратуры. Але мы ставім іншыя акцэнты. Так, звяртаем увагу на той факт, што, як адзначае Я. Карскі, «сваты прыходзяць ў дом нявесты пад выглядам падарожнікаў, звычайна з кіямі ў руках. Іх доўга не ўпускаюць у дом. Прыходзяць яны ўвечары. Сваты хаваюць сапраўдную мэту свайго прыходу, як людзі чужога роду, што не знаходзіцца ў блізкай сувязі з дадзеным» [4, 342]. Між тым, на самай справе сваты — звычайна добра вядомыя роду нявесты людзі з роду жаніха: «Сват (яго называюць старэйшым), жаніх, яго бацька, хрышчоны бацька, швагер, брат або іншыя сваякі (пяць, сем, дзевяць або адзінаццаць чалавек, лік звычайна няцотны) [7, 21].
Слова «сват» — адно з найбольш старажытных не толькі ў славян — увогуле ў індаеўрапейцаў. «Сва» — птушка-прародзіца Існага ў найбольш старажытных касмаганічных міфах. Корань «сва» стварае імя галоўнага бога славянскага пантеону — Сварога (таго, хто «сварганіў» свет) і ўваходзіць у назву «свастыкі» — ледзь не самага архаічнага і па гэтай прычыне надзвычай шматзначнага графічнага арыйскага сімвала. Зыходзячы з міфалагічных паралеляў, можна меркаваць, што сват — адказны за стварэнне, у прыватнасці стварэнне новай сям’і, магчыма, у будучым новага роду. Але важнае значэнне мелі і іншыя мужчыны з боку жаніха, як да гэтага жанчыны ў абрадзе «перапытаў». Важна, што ў рытуалах задзейнічаны ўсе паважаныя члены роду.
Падчас сватання ў дыялогу згадваюцца розныя жывёлы: куніца, цялушка («Наш бык да вашай цялушкі прывык»). На думку Я. Карскага, гэта магла быць фіксацыя даўняй платы за дзяўчыну [4, 342]. Меркаванне справядлівае, але можа быць і іншае тлумачэнне: напамін пра татэмную жывёлу роду.
У выпадку згоды дзяўчына як бы апелявала да іншага міфічнага продка роду — да дамавіка. Так, яна падыходзіла да печы і пачынала быццам калупаць яе. Печ — месцазнаходжанне дзядулі дамавіка, якім «робіцца пасля смерці заснавальнік роду, першы, хто распаліў хатні ачаг» [9, 235].
Праз пэўны час пасля сватання ў доме нявесты праходзяць «запоіны». «Тут дзяўчыну як бы «запіваюць» да роду жаніха, і яна ўжо не має права адмовіцца ад замужжа» [7, 23]. Аўтары «Палескага вяселля» правільна вызначаюць характар абраду, але не тлумачаць яго. Бясспрэчна, не ў пітве тут справа. Магчыма, гаворка павінна ісці аб асаблівых спевах — вербальна-музычнай магіі, якая, сапраўды, далучала дзяўчыну да роду хлопца. Пра гэта сведчыць збор усіх родзічаў з абодвух бакоў, вітанне нявесты за руку з кожным з гасцей (магія прамога кантакту), а таксама шматлікія песні. Можна меркаваць, што толькі ў пазнейшыя часы «запоіны» пачалі мець на ўвазе абавязковае частаванне алкагольнымі напоямі. Праўда, мы не адмаўляем верагоднасці рытуальнага частавання продкаў медавухай, бо мёд ў старадаўнія часы таксама меў сакральнае значэнне.
«Перад тым, як разысціся дадому, бацькі маладых абменьваюцца хлебам. Нявеста дає бацькам жаніха бутэльку з зернем жыта. Як тлумачаць вясковыя жанчыны, гэта сімвал таго, што нявеста аддае ім сваё жыццё, сваю долю. Маці жаніха гэта зерне рассыпае ў сябе па двары і ў хаце, каб з новым чалавекам да яе ў дом прыйшоў дабрабыт і шчасце» [7, 24].
Зерне ў народнай культуры — «сімвал урадлівасці, адраджэння, несмяротнасці, здароўя, зародыш новага жыцця» [8, 324]. Такім чынам, у народзе жыла трывалая вера, што саюз, злучэнне родаў — выток новага жыцця, яго пастаяннае аднаўленне. Сімвалам такога злучэння якраз і з’яўляецца зерне, а таксама спечаны з яго каравай, які (ці якія, таму што на Палессі іх часта два — нявесты і жаніха) пякуць у дзень вяселля. Семантычнае напаўненне вобраза каравая надзвычай багатае, у прыватнасці адна з семаў — сонца. Падчас выпякання і ўпрыгожвання каравая жанчыны (адпаведна з роду жаніха і з роду нявесты) увесь час спяваюць. Пасля караваямі абменьваюцца або выкупаюць іх. Аўтары «Палескага вяселля» адзначаюць, што нават вянчанне не мела на Палессі такога значэння, як каравайны абрад: бацюшка «як бы не меў права злучыцль маладых, калі гэтага не зрабілі людзі, род» [7, 29].
Вяселле пачынаецца ў дамах жаніха і нявесты асобна. У жаніха збіраецца яго род, у нявесты — яе род. Калі сваты і родзічы жаніха ад’язджаюць да нявесты, пад ногі коней (а ў наш час — пад пярэднія колы аўтамашын) на Палессі льюць ваду. Вада — адна з натурфіласофскіх стыхіяў, важнейшая субстанцыя жыцця.
У доме нявесты ідзе абмен падарункамі, якія матэрыяльна замацоўваюць саюз родаў. Можна меркаваць, што гэты звычай узнік ужо ў гістарычныя часы. А раней больш важнае здачэнне мела далучэнне новай сям’і да розных прыродых з’яў і апеляцыя да іх.
Звычайна вяселле адносяць да так званых абрадаў пераходу, куды ўключаны таксама народзіны, ініцыяцыя і смерць, інакш кажучы, тыя рытуалы, у ходзе якіх адбываецца змяненне статусу, нават самой сутнасці чалавека. Гэта асабліва тычыцца нявесты, якая як бы «памірае» для свайго роду і адраджаецца ў родзе жаніха ўжо ў новым статусе. Замежныя даследчыкі звяртаюць асаблівую ўвагу на эканамічны аспект праблемы: «Калі род, клан, веска губляюць жывую вытворчую сілу (хлопца ці дзяўчыну), страту неабходна кампенсаваць» [3, 111] Адсюль узнікае калым, пасаг, выкуп і пад. Нас дадзены элемент рытуалу не цікавіць. Больш важны іншы — этычны, каштоўнасны аспект. Ці можна ставіць пытанне так, што адзін род губляў, другі набываў вытворчую адзінку? Усё гэта — катэгорыі капіталістычнага грамадства, уяўленні даволі позняга часу. Абшчыннае мысленне іншае: утварылася новая сям’я, і, значыць, абодва роды і ў цэлым племя багацелі. Іншая справа, што жывому чалавеку, асабліва дзяўчыне, было вельмі цяжка перарываць пупавіну, што звязвала з роднымі і блізкімі. Вось чаму збліжэнне родаў адбывалася ў выніку цэлага шэрагу цырымоній, часта і паслявясельных: новыя родзічы хадзілі адзін да аднаго ў госці, зноў і зноў абменьваліся падарункамі.
Не такім драматычным было развітанне з родам, з сябрамі і сяброўкамі, калі вяселлі масава гуляліся прыкладна ў адзін час, скажам, восенню, пасля Пакрова. А ў больш раннюю эпоху, на нашу думку, шлюб бралі юнакі аднаго ўзросту нават і ў адзін дзень — можна меркаваць, на Купалле. Вось чаму купальскі абрад захаваў шмат эратычных элементаў. Комплекс купальскага абраду сведчыць пра важнасць не толькі сацыяльнага плану ў рытуале, але і пра яго абавязковы прыродны фон. І пазней падчас вяселля ў сведкі бяруцца: жывёльныя продкі (татэмы), чалавечыя першапродкі (дамавік), касмічныя аб’екты — Сонца і Месяц (выгляд каравая нявесты і жаніха), зерне як параджэнне жыцця, вада — уласна субстанцыя жыцця, а таксама зямля і паветра. Усё гэта захавала сваё значэнне ў вясельным палескім абрадзе, але першапачатковы сэнс многіх дзеянняў і сімвалаў, на жаль, у значнай ступені страчаны.
На сённяшні дзень важна абстрагавацца ад эканамічных аспектаў з’яў традыцыйнай культуры, на што звярталі ўвагу ранейшыя даследчыкі; засяродзіцца на саюзе двух родаў, у якім нашчадкі непарыўна звязаны з продкамі і разам утвараюць адзіны ланцуг Жыцця.
Літаратура
- Авдеев В. Метафизическая антропология. — М.: Белые альвы, 2002.
- Богданов В. Этническая и эволюционная история Руси. — М.: Белые альвы, 2001.
- Геннеп Арнольд. Обряды перахода: Систематическое изучение обрядов. — М.: Вост. лит., 2002.
- Карскі Я. Беларусы / Уклад, і камент. С. Гараніна i JI. Ляўшун; Навук. рэд. А. Мальдзіс. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 2001.
- Лурье С. Историческая этнология. — М.: Аспект-Пресс, 1998.
- Микулич А., Саливон И., Тегако Л., Антропологическая характеристика населения Полесья // Полесье. Материальная культура / Редкол.: В. Бондарин, Р. Кирчив (отв. ред.) и др. — Киев: Наук, думка, 1988. — С. 49-56.
- Палескае вяселле / Уклад, і рэд. В. Захаравай. — Мн.: Універсітэцкае, 1984.
- Славянские древности: Этнолингвистический словарь / Под общ. ред. Н. И. Толстого. В 5 т. Т. 2. — М.: Международные отношения, 1999. — С. 324-237.
- Шапарова Н. Краткая энциклопедия славянской мифологии. — М.: Русские словари, 2001.
Аўтар: Таццяна Шамякіна
Крыніца: Комплекснае даследаванне фальклору і этнакультуры Палесся: Матэрыялы другой Міжнароднай навуковай фальклорна-этналінгвістычнай канферэнцыі Мінск, 14-15 красавіка 2005 г. / Уклад. Васіль Ліцьвінка. — Мн.: БДУ, 2005. — С. 238-243.
