На Беларусі ў постсавецкі перыяд істотны ўплыў на ўсе праявы традыцыйнай культуры аказваюць тэхнагенны працэс, урбанізацыя, глабальныя інфармацыйныя сувязі. Адначасова ў сучасных формах культуры прасочваюцца этнічныя традыцыі беларусаў. Каляндарныя святы да сённяшняга дня з’яўляюцца формай рытуальна-абрадавай камунікацыі прадстаўнікоў лакальных супольнасцей, розных пакаленняў, у многім рэгулююць адносіны паміж аднавяскоўцамі, суседзямі, сваякамі.
Грамадска-рэлігійнае свята “Свяча” або “Свяча-ікона” ладзіцца для забеспячэння здароўя і дабрабыту на наступны год, уяўляе сабой найлепшы прыклад сацыяльнай абрадавай камунікацыі прадстаўнікоў пэўнай лакальнай супольнасці. Свята распаўсюджана пераважна ў Магілёўскім і Гомельскім Падняпроўі, дзе прадстаўлена разнастайнымі лакальнымі варыянтамі [1, с. 394-398]. На даследуемай тэрыторыі сустракаюцца два варыянты святкавання: “Свяча” калектыўная, па мясцовай тэрміналогіі, “перянасная”, “дзерявенская”,“обшчая”, і “Свяча” індывідуальная (“абрячённая”, “за здравіе”), калі чалавек просіць аб чым-небудзь для сябе і сваіх родных асабіста і за гэта абяцае ўшаноўваць дзень пэўнага святога.
Словам “Свяча” на Падняпроўі называюць як саму ікону, уласна свечку, так і абрад яе пераносу, які прымяркоўваецца да дня ўшанавання таго ці іншага святога, з удакладненнем: “Мікольская свяча”, “Варварынская свяча”, “Міхайлаўская свяча”, “Пакроўская свяча” і г.п. Акрамя таго, мясцовыя жыхары для наймення гэтага свята выкарыстоўваюць тэрміны “гуляць свячу/ікону”, “Святы Мікола (святая Варвара) па сялу ходзіць”,“Святы Мікола (святая Варвара) пашлі пажыць да такога-та”. Найбольш папулярныя святыя, якім прысвячаліся калектыўныя “Свечы” на Магілёўскім Падняпроўі, — Вялікамучаніца Варвара (17 снежня) і Свяціцель Мікалай, Архіепіскап Мір Лікійскіх, цудатворца (19 снежня).
Галоўны сэнсавы стрыжань свята — выраб грамадскай свячы ці іконы, якая семантычна яе замяняла, вакол якіх і канцэтравалася ўся святочная дзея. Васкавая свечка ў мінулым абавязкова выраблялася (“насуквалася”) уласнымі рукамі пажадана з хатняга воску, што ўсебакова асвятляецца ў аповедах мясцовых носьбітаў традыцый, запісаных у апошнія гады: “Бабушка сама, пака была жіва, гатовіла эці свечы васкавыя іс пчелінага воска. Оні хранілісь у неё в сундуке, где наряды, а сбоку был такой атсек, там і хранілісь все свечі. Мы тогда свечі не покупалі, бабушка накручівала много свеч самодельных” (Святлана Карнеенка, 1971 г.н., г.п. Краснаполле, Магілёўская вобласць); “У Чысты чацьверь вечарам мы яе <свячу> дзелалі, насуквалі, дабаўлялі воск. Насуквалі свой воск: у кого свяча — той снабжая воскам. Дабавілі, насучылі, свечачкі запалілі” (Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “У адной хаце сабіралісь і растаплівалі воск. Садзілісь дзеці і аблеплівалі свячу этым воскам” (Людзміла Гарбачова, 1952 г.н., в. Кісялева Буда, Клімавіцкі раён, Магілёўская вобласць).
Акрамя галоўнай свячы, у пераносны комплекс уваходзяць абраз, шэраг іншых меншых у памерах абразоў, убраных ручнікамі: “Свяча бальшая, тоўстая, яе ўбіраюць цветамі, вяночак ей дзелаюць і яе нясуць перваю. А за ею ідзець ікона: хоць Варвара, хоць Мікола — усярушнікамі ўбраная” (Вольга Багачова, 1928 г.н., в. Паршына, Горацкі раён, Магілёўская вобласць). Свяча абавязкова стаіць у посудзе з зернем: “Ітакая каробачка, там засыпана зярном і туда ставяць свечку” (Ніна Яцутка, 1944 г.н., в. Пачапы, Краснапольскі раён, Магілёўская вобласць); “Свяча стаяла ў жыце. Рэшата, жыта і стаяла яна ў жыце” (Людзміла Гарбачова, 1952 г.н., в. Кісялева Буда, Клімавіцкі раён, Магілёўская вобласць).
Святыню штогод пераносілі з хаты ў хату ці па чарзе, ці па жаданню аднаго з аднавяскоўцаў. Тады лічылася, што чалавек даў зарок (“абрёкся”), ад якога ўжо немагчыма было адмовіцца: “Мы Міколу зімою перянашувалі. Сёння свячу пагулялі. Заўтра няслі эту ікону ў другую хату, хто абрёкся на следуюшчы год забраць” (Кацярына Мельнікава, 1926 г.н., в. Горы, Горацкі раён, Магілёўская вобласць); “Варвара ў нас была, гулялі, увечары перянасілі. Была ў маёй мамы, тады перяняслі к саседцы, а на другі год — к другой. Сабяруцца грудам, ікону ету забяруць і паняслі, жэншчыны адны, мужчыны — не. Там мо баб дзесяць сабіраецца і гуляюць у каждам дваре: год — у мяне, год — у цябе, сколька баб — столька і гуляюць” (Вера Каўтунова, 1935 г.н., в. Сава, Горацкі раён, Магілёўская вобласць); “У нашай дзяреўні насілі свечку на Міколу, можа хто абрякаўся ўзяць. Сабіраліся старухі, маліліся Богу. А тады свечку нарядную ў фартучках перянасілі к другому. Там апяць моляцца. І там стаяла яна цэлы год. Са свячой і ікона ж стаяла Нікалая Угодніка. На другі год перянасілі ў другую хату” (Надзея Патапенка, 1954 г.н., в. Буглаі, Краснапольскі раён, Магілёўская вобласць); “Отче наш” памаліліся, нясём у следуюшчую хату. Жанчына нясець свячу, а мужчына — ікону. Насілі па очередзі, па ўсходу сонца — хто прімя Нескалька было, што ня бралі” Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Свяча паўстае ў традыцыйнай культуры перш за ўсё як калектыўны аброк, сродак дапамогі і аховы: “У нас была яшчэ Мікольская обшчая свяча: яе перянасілі с двара ў двор кажны год, па дзярэўні, штобзашчыціла” (Валянціна Паўлушкіна, 1944 г.н., в. Вусце, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Падняпроўская свяча мае антрапаморфны жаночы воблік і, паводле меркаванняў інфармантаў, абавязкова павінна быць апранута і ўпрыгожана: “Свяча не паложана, штоб была голая, нада ж яе пріадзець” (Валянціна Наздрова, 1942 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Свечка із воска, тоўстая такая, яе наряжалі, плацечка шылі. Дзелаюць яе уродзе як тулавішча, плацечка надзевалі і падвязваюць паяском. І ета свеча цэлы год стаіць на куту” (Ніна Яцутка, 1944 г.н., в. Пачапы, Краснапольскі раён, Магілёўская вобласць); “А ў нас яшчэ свячу дзелалі: ручкі ў свячы, як жэншчына. Прыбіралі, як нявесту ў вяночку, вяночак с цвятоў” (Валянціна Глушцова, 1937 г.н., в. Доўгавічы, Мсціслаўскі раён, Магілёўская вобласць). Упрыгожвалі і посуд, у якім стаяла свяча: “Баначку надзевалі красівенька, дзе стаяла свеча. Баначка была абмотана красівым ласкутком ткані, абвязана лентачкай, а на лентачку цеплялі кресцікі. А возле баначкі стаяла маленькая іконачка” (Святлана Карнеенка, 1971 г.н., г.п. Краснаполле, Магілёўская вобласць).
Сакральны прадмет урачыста пераносілі ў хату новага гаспадара і ладзілі застоллі, у якіх удзельнічалі, у залежнасці ад мясцовай традыцыі, ці ўсе аднавяскоўцы, ці прадстаўнікі асобнай групы сем’яў, аб’яднаных агульнай свячой, ці тыя, хто жыў паблізу на адной вуліцы: “Дзевятнаццатага быў празьнік Мікола. С адной хаты няслі Міколу ў другую, няслі ікону і свячу. Пагуляюць трошкі ў той хаце, тады ўжо с песняй ідуць у другую хату. Насілі ва втарую хату, там тожа нямнога ўгашчалі і астаўлялі на год. А ў следующам гаду — апяць перянасілі. І так па кругу яна хадзіла. Бралі, хто жалаў, хто адказваўся — к таму не насілі” (Людзміла Гарбачова, 1952 г.н., в. Кісялева Буда, Клімавіцкі раён, Магілёўская вобласць); “У нас гулялі Міколу і Варвару, ікону гулялі. На Варвару сзываюць на свячу, прыходзім на свячу, напрымер, у мяне яна. Я гатую стол. А тады назаўтрева прыходзяць абратна. Яна бярець ат мяне, к ёй перяносяць, тады ўжо яна спраўляець абед у себе” (Лідзія Сінякова, 1929 г.н., в. Паршына, Горацкі раён, Магілёўская вобласць).
Уласна перанос свячы рэгламентаваўся наборам правілаў, сярод якіх вызначанасць — хто і пры якіх умовах і абставінах пераносіць святочныя атрыбуты. Так, ікону святых Міколы і Міхайлы дазвалялася пераносіць толькі мужчынам, святой Варвары — жанчынам, Прачыстай Божай Маці — маладым дзяўчатам: “На Міколу ікону пераношвалі. Яна стаіць цэлы год, тады сабіраюцца, моляцца і нясуць у другую хату. З рушніком няслі і з малітваю, мужчыны няслі, а жэншчыны сзадзі. Раньшэў нас было многамужчын” (Марыя Еліна, 1937г.н., в. Баркалабава, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Свяча Варварына была і свяча Міколіна. Молюцца, а тады становяць на стол, кругом стала ходзюць, а тады нясуць яе два мужчыны. Міколу нясуць мужчыны, а Варвару — дзеўкі нясуць” (Вольга Багачова, 1928 г.н., в. Паршына, Горацкі раён, Магілёўская вобласць).
Провады святыні з хаты, дзе яна знаходзілася на працягу года, патрабавалі традыцыйных норм рытуальных паводзін: “Год пастаяла, я атпраўляю, спраўляю тут гулянку, атпраўляю к другому чалавеку. Забіраюць яе, плачуць, што “Міколачка, а куды ж ты пойдзеш…”. Хазяйка так плача” (Яўгенія Арлова, 1932 г.н., в. Хутар, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Дарога паміж хатамі, дзе раней стаяла свяча і куды пераносіцца, усцілалася саломай, што не толькі маркіравала рытуальны шлях, але і ўтрымлівала аграрна-вегетацыйныя сэнсы: “Свячу, як выносюць, саломку сцелюць, абсыпаюць зярном. Іўходзяць у новую кварціру — эта хазяйка устрячяя, апяць абсыпае, на кут ставіць” (Валянціна Наздрова, 1942 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Як выносяць с хаты свячу, палатенчыка на крыльцо рассцілаюць і саломку. Я даю свячу: я бяру булку хлеба, цэлую булку, свечачка ў булкі хлеба і я нясу. А мяне ўжо ўстречяюць у етай хаце: тожа булка хлеба, саломка, палаценчыка, свечачка — і ўжо ідзем па палатенчыку” (Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “А перяносная свеча — у нас на Міколу зімой перяносяць. І сцелюць салому тады: у етай саседкі была свеча, а перяносяць к другой, значыць нада ат адной к другой усю дарожку засцяліць саломай. І па ёй іці абезацельна” (Ніна Яцутка, 1944 г.н., в. Пачапы, Краснапольскі раён, Магілёўская вобласць).
Абавязковымі атрыбутамі свячы і ўсяго шэсця з’яўляюцца хлеб/жыта, свечкі і ручнікі: “Ставілі яе <свячу> ў зярно, у решата і ў решаце нясуць. Жанчына нясець на рушніку, а тая хазяйка прінімаець” (Валянціна Тамашова, 1937 г.н., в. Рэчыца, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Палаценца слалі і ідуць с іконай па палаценцу, зернем пасыпалі” (Вера Каўтунова, 1935 г.н., в. Сава, Горацкі раён, Магілёўская вобласць).
Сімвалічнымі абрадава-магічнымі дзеямі суправаджалася і сустрэча свячы: “А тая ўжо ўстрачала, сцеля дарожкі ат каліткі і ў дом. І заносяць этага Міколу ў дом, па дарожках. У хаце ўсё чыста. І ўжо падаюць на калені, моляцца яму, хазяева цалуюць ікону” (ЯўгеніяАрлова, 1932 г.н., в. Хутар, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Нормы паводзін у азначаны сакральны час прадвызначаюцца імкненнем забяспечыць сабе і блізкім здароўе: “Поўзалі пад іконай, каб спіна не балела” (Яўгенія Арлова, 1932 г.н., в. Хутар, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Як выносюць с хаты на двор, тады падгінаюцца пад яе, ета, кажуць, каб галава не балела” (Лідзія Сінякова, 1929 г.н., в. Паршына, Горацкі раён, Магілёўская вобласць); “Бяруць ікону: адна с аднаго боку, другая — з другога, а яны ўсе ідуць і йдуць пад ей. Ета, каб спіна не балела. Дажа нас, малых, мама прапускала пад ікону” (Вера Каўтунова, 1935 г.н., в. Сава, Горацкі раён, Магілёўская вобласць).
Прыналежныя да свячы атрыбуты захоўваліся і затым скарыстоўваліся як сродак аховы: “А юпачка тады, еслі ўжо яна там парвалася, міняем. Тады яе пад крышу, ад гразы. Ці праўда, ці не… Но была буря, рядышкам выварачівала лес, а нас не затронула. Можа ат етага” (Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Нягледзячы на забароны і перашкоды, на даследуемай тэрыторыі традыцыя святкавання “Свячы” захоўвалася амаль увесь савецкі перыяд, да пачатку 1980-х гадоў: “Свяча была на Варвары, сабіраліся, Богу маліліся, палілі маленькія свечы. Жанчыны пріхадзілі ціхонька і мужчыны, каторыя веруюшчыя. Тады ж такое ўремя было, што ўласць іконы не давалі дзяржаць у доме, снімалі і білі іконы. Січас можна, разряшаюць, а тады, Божа ўпасі, нічога не было” (Кацярына Ячная, 1935 г.н., в. Палядкі, Краснапольскі раёнМагілёўская вобласць).
Як паказалі экспедыцыйныя матэрыялы, на даследуемай тэрыторыі Магілёўшчыны ў сучасны постсавецкі перыяд грамадска-рэлігійнае свята “Свяча” бытуе толькі ў асобных вёсках, чаму ёсць аб’ектыўныя прычыны. Самая галоўная з іх — значнае скарачэнне колькасці вясковага насельніцтва, змена полаўзроставай структуры ўдзельнікаў абраду, перавага людзей старэйшага ўзросту, у першую чаргу жанчын: “Спраўлялі ў нас Міхайлаўскую і Варварынскую свечы, но іх ужо патушылі за таго, што свячу браць некаму. Усе старыя. Толькі етыя удзвюх, Ніна і Люба, кажны год яе бяруць: адна бярэць на адзін год, а другая — на другі. Хадзіць ужо ніхто не ходзіць. Свячу насукваць нада воск, няма ні воску, няма пчол ні ў кога” (Антаніна Белахонава, 1927 г.н., в. Наркі, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць); “Цяперя няма мужыкоў, уміраюць. Во трі мужыкі асталася ва ўсёй дзярэўні. На “Брязгуне” гаворяць: “Мы мужыкам даем бясплатна іконачкі, патаму што мужыкі ўміраюць” (Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць).
У постсавецкі перыяд на Беларусі значна ўзрасла роля рэлігіі, пабудавана сотні новых храмаў, таму практычна амаль ўсё пераносныя абразы людзі перадаюць у царкву: “Я із жэншчынай на “Брязгун ” ідзём пешака. Едуць бацюшкі на “Брязгун”, астанавіліся і нас падабралі. Мы ў іх спрасілі, ці можна ў цэркавь свячу сдаць, нам ужо не па сіле ета свяча, мы ня можам. Гаворіць, можна. Ну, і мы, слава Богу, сдалі ету свячу бальшую ў цэркавь ” (Ніна Вепручкова, 1940 г.н., в. Вудага, Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць). Радзей калектыўныя свечы захоўваюцца ў сваіх апошніх гаспадароў, на якіх традыцыя іх пераносу ў вёсцы абарвалася: “Умяне і січай стаіць свяча, асталася, няма каму перянасіць” (Лідзія Сінякова, 1929 г.н., в. Паршына, Горацкі раён, Магілёўская вобласць).
Велізарнае разбуральнае ўздзеянне на існаванне свята “Свячы” ў натуральных умовах яго бытавання мелі наступствы катастрофы на Чарнобыльскай АС, пасля якой значная колькасць жыхароў забруджаных вёсак, дзе свята мела распаўсюджанне, былі выселены ў іншыя месцы: “Эта была <свяча> в деревне Марьіна Буда, после Чернобыля нас переселілі в Сідоровку. Тут уже люді другіе, мне кажется, ім эта неінцересно, не надо. Мама проста запальвала свечі, малілась адна в этот день” (Святлана Карнеенка, 1971 г.н., г.п. Краснаполле, Магілёўская вобласць).
Акрамя таго, святкаванне “Свячы” сёння арганізуецца пераважна клубнымі работнікамі, падтрымліваецца адміністратыўнымі мерамі. У шэрагу выпадкаў, асабліва пры ўвазе СМІ, свята/абрад можа стаць лакальным “брэндам”, які прыцягвае не толькі ўдзельнікаў, але і гледачоў, турыстаў, што надае яму новыя рысы тэатралізаванага відовішча. Так здарылася пасля атрымання імі статуса гісторыка-культурнай нематэрыяльнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь са святамі/абрадамі: “Варвараўская свечка” (праводзіцца 17 снежня) у в. Басценавічы Мсціслаўскага раёна Магілёўскай вобласці; “Бразгун”, у склад якога, акрамя асвячэння крыніцы, уваходзіць шанаванне іконы святых Пятра і Паўла (праводзіцца 13 ліпеня) у в. Наркі Чэрыкаўскага раёна Магілёўскай вобласці.
У сучасны перыяд значна трансфармуецца матывацыя абрадава-святочнай актыўнасці людзей, часта губляецца сакральная значнасць мясцовай святыні, што ўрэшце рэшт прыводзіць да знікнення свята ў пэўным населеным пункце.
Літаратура
- Традыцыйная мастацкая культура беларусаў. У 6 т. — Т. 6. : Гомельскае Палессе і Падняпроўе. У 2 кн. — Кн. 1 / Т. В. Валодзіна [і інш.]; ідэя і агул. рэдагаванне Т. Б. Варфаламеевай. — Мінск : Выш. шк., 2012. — 910 с.
Аўтар: Т.І. Кухаронак
Крыніца: Зборнік дакладаў i тэзісаў VII Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі «Традыцыі і сучасны стан культуры і мастацтваў» (Мінск, Беларусь, 24-25 лістапада 2016 года): у 2 т. /гал. рэд. А. І. Лакотка; Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі. — Мінск: Права і эканоміка, 2017. — Т. 1. — С. 565-569.
