Радзінна-хрэсьбінная абраднасць з’яўляецца вельмі важным кампанентам традыцыйнай народнай культуры. Абумоўлена гэта тым, што нараджэнне дзяцей заўсёды лічылася адной з цэнтральных падзей жыцця, прычым падзеяй сакральнай. Менавіта па гэтай прычыне радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі напоўнены мноствам разнастайных прадуцыравальных дзеянняў, скіраваных на захаванне здароўя, забеспячэнне лепшай будучыні, а таксама на прадухіленне няшчасцяў і бед.
В. С. Новак, аналізуючы на матэрыяле фальклорных запісаў Гомельскай вобласці абрады і звычаі, прысвечаныя нараджэнню дзяцей, слушна адзначае: «Структура радзінна-хрэсьбіннага абраду Гомельшчыны ўключае такія абрадавыя моманты, як прыкметы і павер’і, звязаныя з цяжарнасцю жанчыны, выбарам кума і кумы, падрыхтоўкай бабкай-павітухай абрадавай стравы – кашы, абрадам хрышчэння дзіцяці, хрэсьбінным застоллем, абрадам разбівання гаршка з кашай, дзяльбой кашы, рытуаламі ўшанавання бабкі-павітухі, адорваннем падарункамі бабкі і жанчыны-парадзіхі, выкананнем радзінна-хрэсьбінных песень, адрасаваных кумам, бабцы, бацькам нованароджаннага» [1, с. 8]. Назіраецца падабенства ў колькасці і парадку вышэйназваных структурных кампанентаў пры параўнанні радзінна-хрэсьбіннай абраднасці Гомельшчыны з іншымі рэгіёнамі Беларусі. Звернемся да аналізу фальклорна-этнаграфічнага матэрыялу па радзінах, запісанага ў палявых экспедыцыях на тэрыторыі Светлагорскага раёна, каб вызначыць мясцовую спецыфіку радзінна-хрэсьбінных абрадаў і звычаяў.
Навіна аб будучым нараджэнні дзяцей лічылася вельмі добрай і шчаслівай. У хаце збіраліся ўсе самыя блізкія родзічы, каб павіншаваць жанчыну і даведацца пра яе патрэбы, дапамогу ёй, ладзілася свята: «Калі жанчына станавілася цяжарнай, да яе прыходзілі госці, толькі самыя блізкія людзі. Віншавалі яе, весяліліся. Спявалі песні, штобы мальчык ці дзевачка нарадзіліся» [1, с. 340].
З таго моманту, як станавілася вядома аб цяжарнасці жанчыны, яе вызвалялі ад любой працы і стараліся аберагаць ад усяго страшнага, непрыгожага, а таксама чужых людзей, бо лічылася, што гэта паўплывае на здароўе дзіцяці: «Цяжарная жанчына павінна паводзіць сябе прыстойна: ні абражаць брыдкімі словамі людзей, ні рабіць шкоды, ні красці. Глядзець трэба на прыгожых, добрых людзей. Не быць зайздрослівай. Не выстаўляць жывот, а насіць вольнае адзенне. Не адразаць валасы, не малявацца, тады будзе і дзіцяці добра. Бацька павінен быць таксама прыстойным гаспадаром, не піць напояў (гарэлку, віно)» [1, с. 337]. Інфарманты паведамлялі, што «всё плохое потом отразится на детях» (зап. у г. Светлагорск ад Тамары Аляксандраўны Смірновай, 1953 г. н.).
Будучая маці не павінна былатаксама звязваць ці скручваць нешта, секчы, шыць ці вязаць, бо лічылася, што працэс нараджэння будзе доўгім і складаным: «Жанчына, калі бярэменная, павінна быць асцярожнай, еслі хоча, каб дзіця радзілася здаровым. Барані Бог што-небудзь рабіць у святы і ў нядзелю. Калі абрэжа бярэменная валасы, то дзіця народзіцца лысае і доўга валасы не вырастуць. А калі што-небудзь рэзаць ці секчы ў нядзелю, то дзіця будзе з “заечай губой”. У нас у вёсцы так было: адразала мацерыю на пялёнкі ў нядзелю, і дзіця радзілася з “заечай губой”. І яшчэ быў случай: шыла на свята – і дзіця радзілася абматанае пупавінай і ледзь не памерла пры родах» [1, с. 340]. Самыя звычайныя, на першы погляд, дзеянні маглі адбіцца на здароўі дзяцей або іх знешнім выглядзе: «Як цяжарная жанчына, ніколі не нада чэраз парог выліваць ваду, бо будзе слюнкаватае дзіця. На Ражаство цяжарныя ніколі нічога не закручвалі, каб не закруцілася пупавіна. Кагда цяжарная пячэ блін і астанецца корачка на скаварадзе, то не трэба яе браць, каб не прырастаў язычок у дзіцяці» [1, с. 343].
Для захавання ад сурокаў вельмі часта выкарыстоўваюць, напрыклад, «страказу» – шпільку. Адну або некалькі іх прычаплялі з унутранага боку адзення, каб ніхто не бачыў: «Трэба прышпіліць страказу на адзежду ад усяго плахога» (зап. у г. Светлагорск ад Гані Мікалаеўны Манкевіч, 1936 г. н.). Шпількі чаплялі не толькі ў час радзін, вяселля, але і ў паўсядзённым жыцці.
«У аснове радзіннай абраднасці ляжала натуральнае імкненне бліжэйшых родзічаў аблегчыць пакуты парадзіхі, а таксама абараніць яе і нованароджанага ад згубнага ўздзеяння злых, варожых, “нячыстых” сіл.
Многія “захады” ў гэтым напрамку сама жанчына рабіла ўжо задоўга да наступлення родаў. Можна сказаць, што ўвесь перыяд цяжарнасці быў насычаны безліччу забабонаў, прыкмет, абмежаванняў і забаронаў, якія рэгулявалі паводзіны цяжарнай, засцерагалі ад дзеянняў, небяспечных для яе самой і будучага дзіцяці» [2, с. 12].
Працэс родаў раней адбываўся ў хаце жанчыны-парадзіхі. Перад гэтым звярталіся да спецыяльнай бабкі-павітухі, якая ўжо мела вопыт прыняцця родаў і дакладна ведала ўсе моманты дадзенага працэсу: «Раджалі ў мамы.
Звалі бабу, якая панімая. Радзіху вадзілі вакол стала. Бабка чытала малітвы» [1, с. 336]; «Роды былі дома, грэлі ваду, у хаце было цёпла. Звалі бабку, якая прынімала роды, дзіця зразу купалі. Пры родах мужчын выпраўлялі з хаты. Каб роды праходзілі лягчэй, адчынялі вароты, жанчыны развязвалі паясы. Калі ражаць у полі, то будзе цяжкая жаночая доля» [1, с. 337]. Як бачна, для палягчэння родаў парадзіху вадзілі вакол стала, усе прысутныя развязвалі паясы, адчынялі дзверы, вокны, вароты. Пасля бабка абавязкова павінна была выкупаць дзіця: «Бывала так, што рожаніца ражала дома ці ў бальніцы, то абавязкова палілася печ сразу і грэлі ваду, звалі бабку-павітуху чужую. Маці родная рожаніцы не павінна купаць дзіця.
Клала траву для дзіцёначка: рамашку, вотрубі пшанічныя ў вадзічку і туды лажылі хлеб, раньшэ ў начовачках дзяравянных купалі. Хлеб клалі для таго, каб дзіця не пужалася вады. Бабка прыносіла палатняныя полачкі. І ў етых полачках купала дзіцёнка. Перад купаннем бабцы даюць чысты ручнік і фартух. Перад купаннем бабка мые рукі. Вынімае дзіця з начовак, заварочвае і падае маці. Бабку пасля купання частуюць абавязкова» [1, с. 338]. Для купання ў ваду дадавалі таксама адвары дубовай кары і ваўчкоў, якія валодаюць пэўным антысептычным дзеяннем: «У мінулыя часы, калі беларуская вёска не ведала сапраўднай медыцынскай дапамогі, практычная дапамога парадзісе і прыязная падтрымка яе з боку старой, умудронай жыццёвым вопытам жанчыны набывалі асаблівую вартасць пры з’яўленні на свет новага чалавека. Бабка прымала дзіця, першы раз купала яго, вучыла маладую маці абыходзіцца з ім, выхоўваць яго» [2, с. 20].
Звычайна малых дзяцей заварочвалі ў старое адзенне, кавалкі тканіны, пялёнкі: «Помню, бабушка моя рассказывала, что когда поженилась, то пошла жить в мужнину семью. А свекровь была такая гадкая, что даже не разрешала натянуть верёвку, чтобы бельё сушить. А детей же много тогда в семьях было, у неё – одиннадцать детей. Вот, говорит, постираю пелёнки, обкручу вокруг себя и хожу, чтоб высохли. Когда становятся не очень мокрыми, то уже заворачивала детей» (зап. у г. Светлагорск ад Тамары Аляксандраўны Смірновай, 1953 г. н.). Да хрышчэння дзіця нікому, апрача родных, не паказвалі: «Дзіця лажылі ў калыску. Дзіця хавалі ад злых вачэй, каб ні сурочыць. Злым людзям кідалі вугольчыкі ўслед з прыгаворам. Дзіцяці спявалі калыханкі. Навароджанае дзіця ўзвешвалі на бязмене» [1, с. 338].
Немаўля ляжала ў калысцы, а калі было холадна – на печы. Часта прыходзілася браць дзіця нават з сабою на працу.
Да маладой маці прынята было хадзіць у «адведкі», «вответкі».
Сутнасць іх была ў тым, што ў хаце збіраліся жанчыны, каб дапамагчы парадзісе па гаспадарцы, прыносілі якія-небудзь прыгатаваныя стравы, адзенне для дзіцяці: «Калі жанчына нараджала, таксама прыходзілі ў вответкі да ёй маладыя падругі, бабкі, яны таксама спявалі розныя песні, пілі віно, гарэлку, закусвалі» [1, с. 340].
Праз некаторы час адбываўся абрад хрышчэння. Для гэтага з сямейных знаёмых ці сваякоў выбіраліся кум і кума (хросныя матка і бацька): «Выбіралі кума і куму. Неслі хлеб да іх і прасілі быць хроснымі дзіцяці. Калі хлеб прынімалі, то давалі згоду. У царкву не ездзілі. Імя давалі і па царкоўнаму каляндару, і хто як хацеў» [1, с. 338]. Быць хроснымі бацькамі лічылася вельмі ганаровым, прычым не прынята было адмаўляцца ад такога запрашэння. Яны мусілі выхоўваць хросных дзяцей, далучаць да царкоўнага жыцця. Кумам і кумой мог быць не кожны: «Шчыталася, што кумою нельга браць незамужнюю жанчыну, таксама маладой дзеўке нельга было хрысціць першую дзяўчынку, бо тады сваіх дзяцей у яе не будзе. Але ж яшчэ гаварылі, што ад кумаўства ніколі нельга было адказвацца. Калі вярталіся з царквы, то сядалі за стол, празнавалі радзіны. Хросныя бацькі далжны былі, як родныя бацькі, даглядаць за дзіцём, вадзіць яго ў царкву, частавалі хрэсніка, дарылі падаркі на святы» [1, с. 340]. Каго абраць хроснымі бацькамі, вырашала сям’я немаўляці, але кум і кума абавязкова павінны былі не знаходзіцца ў шлюбе паміж сабой: «Сейчас крёстных родителей выбирают кто кого хочет, но нельзя, чтоб это были муж и жена» (зап. у г. Светлагорск ад Тамары Аляксандраўны Смірновай, 1953 г. н.). Родныя маці і бацька ў царкве падчас абраду не знаходзяцца, а чакаюць хросных у хаце: «Я не помню уже про крещение. В церкви присутствуют только крёстные родители и батюшка. Крестить можно в любой день. Крещение может проходить где угодно. Иногда сразу после крещения проводят процесс воцерковления (введения во храм). Мальчиков обязательно в алтарь водят, а девочек не водят, только к Царским вратам. Мальчики воцерковляются на 40 день, девочки – на 50. После этого человек может самостоятельно приходить в храм. Кто готовится принять крещение, называются оглашёнными» (зап. у г. Светлагорск ад Святланы Васільеўны Верамяюк, 1974 г. н.). Калі па нейкіх прычынах нельга было знайсці людзей на месца кумоў, то хросным бацькам лічыўся святар, які праводзіў абрад хрышчэння, пры гэтым дзіця ў царкве трымала родная маці.
У горадзе Светлагорску нам паведамілі, што вельмі важна, каб дзіця было ахрышчаным. Калі ў пачатку мінулага стагоддзя быў закрыты касцёл, то дзяцей хрысцілі самастойна: «Матка мая многа хрысціла. Касцёл жа ўжэ тады закрылі, дык к ней у хату ўсе прыхадзілі, і яна ў свянцонай вадзе хрысціла. Усе Шацілкі пахрысціла. І маліліся дома. У касцёле ж нельзя было» (зап. ад Юліі Мікалаеўны Манкевіч, 1924 г. н.).
Калі кум і кума з дзіцём былі ў царкве, у хаце збіраліся госці.
Запрашалася таксама і бабка-павітуха, што прымала роды. Загадзя яна павінна была зварыць так званую «бабіну кашу», якую прыносіла на хрэсьбіны: «Радзіцелі ў цэркву не ездзілі, а гатовілі ўсё дома. Увечары да іх прыходзілі госці. Абязацельна была бабка – гэта тая жанчына, што первы раз купала дзіця. Баба гатовіць кашу ў гліняным гаршку. Радзіцелі гатовяць падаркі куму, куме і бабе» [1, с. 341]. Кашу маглі варыць з любых круп, дадаючы шмат цукру, масла: «На стол ставілі розныя стравы, але галоўнай была бабіна каша. Яна магла быць рысавай або грэцкай. Калі гатавалі кашу, то лажылі туды многа масла, малака, цукру» [1, с. 336]. Выносілі гэтую страву ў канцы свята. Пачыналася збіранне грошай і выкуп кашы. Той, хто пакладзе грошай больш (звычайна гэта быў кум), разбівае гаршчок і раздае кашу гасцям: «Калі патроху папілі і паелі, то падавалі кашу, баба сядзела радам ля кумы на куце. Кашу перадавалі прама на кут куму. Кум вяршок зразае і ложыць на тарэлачку, а потым гаршчок ад аднаго разу б’юць, каб гаршчок разбіўся, а каша засталася цэлая. Пры гэтым прыгаварваюць: “Гаршкі б’юцца, а дзеткі вядуцца”. А ў ету тарэлку, дзе вяршок кашы, ложаць дзеньгі, спачатку кум і кума, потым баба і пасля ўсе астатнія.
Гэтыя грошы аддаюць рожаніцы і тады ўжо гуляюць. І гармонь гуляе, і барабан б’е» [1, с. 343]. Аскепкі, якія заставаліся пасля разбітага гаршка, клалі на галовы іншых маладых гасцей, каб у іх нараджаліся дзеці: «Баба вара кашу, завязвае кругавую лентамі, чапляе розныя канфеты. Кум кладзе грошы на кашу, тады б’е гаршчок. Чарапкі клалі на галаву маладым (гасцям), каб яшчэ дзеці раджаліся. Усё робіць, у асноўным, кум. Кума сядзіць моўчкі, нічога не робіць» [1, с. 337].
У Светлагорску нам паведамілі пра рэдкае ўжыванне бабінай кашы пры сучасным хрэсьбінным застоллі: «Кто сейчас будет есть кашу эту. Так, положат в горшок сладости, конфеты, печенье» (зап. у г. Светлагорск ад Тамары Аляксандраўны Смірновай, 1953 г. н.). Тут можна бачыць пэўную трансфармацыю традыцыі і нават яе знікненне, бо на сучасных хрэсьбінах іншы раз не выконваецца рытуал разбівання гаршка з кашай.
Хросныя бацькі і бабка лічыліся галоўнымі асобамі ў час урачыстасці, іх саджалі на покуці; ім, а таксама маці з дзіцём прыносілі розныя падарункі: «Прызывалі куму з кумам, налівалі ім першую чарку, і яны ўжо жалалі, каб узрастала, працвітала. Потым куму і куме давалі падаркі: куму – на рубашку, куме – на плацце, і бабе таксама» [1, с. 340]; «На крестины идут не с пустыми руками, приносят ребёнку одежду, вещи разные» (зап. у г. Светлагорск ад Тамары Аляксандраўны Смірновай, 1953 г. н.).
Пасля хрэсьбіннага застолля госці разыходзіліся. Маглі, аднак, і працягваць святкаваць. Тады бабку, кумоў адвозілі на чым-небудзь дадому, а тыя павінны былі пачаставаць прысутных: «У канцы хрэсьбін бабку “цягалі на баране”, а яна падганяла іх дубцам ці венікам. Пасля гэтага госці разыходзіліся дадому» [1, с. 336]; «Бабку тожа зімой вазілі на саначках па сялу ў краму, за выкуп» [1, с. 338]. Пры гэтым спявалі жартоўныя прыпеўкі: Мяне маменька радзіла, Туга ножанькі звіла.
На раду яна сказала, Штоб танцорачкай была.
Мяне маменька радзіла У поле пад асінкаю.
На раду яна сказала, Будзеш звацца Зінкаю [1, с. 339]. «Гэтае вясёлае завяршэнне хрэсьбін захавалася, відаць, як рэшткі нейкага старадаўняга аграрнага абраду, што страціў свой першародны сэнс» [2, с. 22].
На аснове прааналізаваных матэрыялаў можна сфарміраваць даволі падрабязнае і цэласнае ўяўленне аб структуры радзінна-хрэсьбіннай абраднасці, для якой характэрны такія найбольш распаўсюджаныя этапы, як ахова цяжарнай жанчыны пры дапамозе вербальных і прадуцыравальных сродкаў, працэс родаў і першае купанне бабкай дзіцяці, таінства царкоўнага хрышчэння, хрэсьбіннае застолле з выкупам і разбіваннем бабінай кашы. Сярод адметнасцей радзінна-хрэсьбіннай абраднасці Светлагоршчыны трэба адзначыць найперш малую колькасць запісаных тэкстаў песень.
Варта звярнуць увагу і на тыя адрозненні, якія існуюць у вясковых і гарадскіх радзінна-хрэсьбінных абрадах і звычаях. Калі ў вёсцы яшчэ і ў наш час устойліва захоўваюцца традыцыі радзінна-хрэсьбіннай абраднасці, то ў гарадскіх умовах адбываецца іх пэўная ўніфікацыя.
Літаратура
- Радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі беларусаў (на матэрыяле фальклору Гомельскай вобласці) / аўт.-уклад. В. С. Новак [і інш.]. – Гомель: Барк, 2013. – 380 с.
- Радзінная паэзія / уклад. М. Я Грынблат; рэд. Г. І. Цітовіч. – Мінск: Навука і тэхніка, 1971. – 784 с.
Аўтар: А.Д. Дакукін
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. – Мінск: Права і эканоміка, 2016. – С. 320-325.
