Матэрыяльная і духоўная культура ўсходніх славян, у якой знаходзяцца вытокі нашай нацыянальнай самабытнасці і адметнасці, заслугоўвае беражлівых і ўважлівых адносін да сябе як з боку яе стваральнікаў і носьбітаў, так і з боку даследчыкаў. Сістэмны падыход да вывучэння разнастайных з’яў народнай культуры дае магчымасць паказаць іх узаемасувязь і ўзаемадзеянне, дазваляе вызначыць фактары, якія абумовілі агульнае і лакальнае, традыцыйнае і рэгіянальнае ў фарміраванні і развіцці фальклорна-этнаграфічнай і лінгвістычнай спадчыны.
Важнай часткай духоўнай культуры нашага народа, якая адлюстроўвае яго традыцыі, вопыт, светапогляд і светаўспрыманне, з’яўляецца народна-дыялектная мова. Лексічная сістэма народнай мовы ўключае розныя тэматычныя групы слоў, у тым ліку і абрадавыя назвы, адзін з самых старажытных і аксіялагічна значных пластоў народнага слоўніка.
У складзе абрадавых намінацый вызначаецца сямейна-абрадавая лексіка, якая называе найбольш важныя падзеі ў жыцці чалавека ад нараджэння да пахавання. Самым насычаным, змястоўным і важным у жыцці чалавека з’яўляецца вясельны абрад. Як адзначаюць даследчыкі, багаты матэрыял для вывучэння значэння і сутнасці абрадавага фальклору дае сялянскае вяселле, якое аб’ядноўвае ў адзінай структуры з’явы розныя па сваёй прыродзе: кампаненты матэрыяльнай культуры, абрадавыя дзеянні, удзельнікаў абраду, слоўны і музычны фальклор і інш. Адным з найбольш развітых, самабытных, яркіх ва ўсходнеславянскім свеце з’яўляецца беларускае вяселле [1, с. 3].
Аб’ект нашага даследавання – назвы рытуальных прадметаў, якія выкарыстоўваюцца ў вясельнай абраднасці Гомельшчыны. Матэрыялам для даследавання паслужылі дыялекталагічны архіў кафедры беларускай мовы Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны, складзены па выніках дыялекталагічных практык студэнтаў філалагічнага факультэта ў розных раёнах Гомельскай вобласці, а таксама выданні фальклорна-этнаграфічных зборнікаў, прысвечаных сямейнай абраднасці нашага рэгіёна [2]–[7].
Вясельны рытуал, як вядома, мае складаную структуру, яго кодавая сістэма ўключае ўстойлівыя слоўныя, дзейсныя і прадметныя кампаненты. Састаўнымі элементамі вясельнага абраду адпаведна з’яўляюцца абрадавыя акты, выканаўцы рытуальных дзеянняў і інвентар рэалій [8], [4]. Адзінства ў вясельным рытуале гэтых элементаў патрабуе комплекснага падыходу пры яго апісанні. Таму аналіз вясельнай лексікі неабходна праводзіць з улікам напоўненасці, знакавай сутнасці і зместу самога вясельнага абраду.
Назвы прадметаў, якія выкарыстоўваюцца ў вясельнай абраднасці, складаюць рэчыўны код як састаўную частку рытуалу. Гэта намінацыі розных матэрыяльных кампанентаў вясельнага рытуала. Яны абазначаюць прадметы паўсядзённага ўжытку, якім прыпісваецца асаблівы, магічны сэнс. Многім з гэтых прадметаў надавалася замяшчальная, ачышчальная, засцерагальная, ахоўная, абарончая або пажадальная функцыі, за імі замацоўваліся канкрэтныя станоўчыя якасці і абрадавая сімволіка.
Яшчэ да вяселля, у час сватання, выкарыстоўвалі такія атрыбуты, як гарбуз, лапаць, платок. Гарбуз сімвалічна абазначаў нязгоду дзяўчыны выйсці замуж за хлопца: У нас раньшэ было так. Ідуць па дагаворы, бяруць самы бальшы гарбуз і як пусцяць у хату, а з той стараны нявеставы радзіцелі стаяць. І ежалі гарбуз схвацяць і паставяць на стол, то госці заходзяць, а калі назад пусцяць, то ўсе расходзяцца і пара не састаіцца (Старое Сяло, Ветк. – В., с. 224); Гарбуз давала дзеўка, калі не хацела выхадзіць замуж (в. Азершчына, Рэч.). Такую ж ролю мог выконваць і лапаць: Колісь казалі: малады адчыніць дзверы да лапці кіне; як возьме яна тыя лапці, прыме значыць, пойдзе замуж, а як вукіне назад за дзверы, значыць, к другой ідзі (в. Малыя Зімовішчы, Маз. – ВНГ, с. 325). Сімвалічнае значэнне згоды мела хустачка: У нас раньше ходзілі сваты. Када жаніху платок дадуць, гавораць, ідзём к надзёжнай, ну. Она ўжэ за цебя пайдзёт, а то іще можа гарбуз катануць, што не пайду за цібе. А еслі платок, то ўжэ пайдзёць (г. Ветка).
Сімвалічнымі былі асобныя традыцыйныя элементы вясельнага ўбору нявесты. Так, вясельны вянок, венчык, вяночак сімвалізаваў дзявоцтва, маладосць і прыгажосць нявесты.
Сяброўкі маладой перад вяселлем плялі ёй вянок і спявалі вясельныя песні: Мы спявалі вясельныя песні перад свадзьбай у маладой, калі плялі вянок (в. Радуга, Ветк. – В., с. 230); Ужо ў жаніха свякрова снімае з нявесты вянок і фату і кладзець іх за іконай, а нявесці на галаву адзявае свой платок (г. Ветка); Вяночкі дзелалі самі з красівых такіх бумажак (в. Дуброўнае, Браг. – Б., с. 119); Першы вянок адзявалі на лоб. Потым рабіўся брыжык, затым вянок, потым зноў брыжык. Затым шлі ленты разнацветныя, атласныя ленты (в. Гарошкаў, Рэч.); Цяпер відна, што нявеста, а тады ж не: плацце проста купіць, тутака як венчык на галаву зделаюць. Ну і ўсё – і нявеста (в. Старое Сяло, Ветк.).
Стужка (лента), заплеценая ў касу нявесты, таксама сімвалізавала яе дзявоцтва, дзявочую прыгажосць, маладосць, цнатлівасць (яна звязвала, “замыкала” дзявочую касу): Самы меншы брат расплятаў касу. Яму даюць дзесятку дзенег і канхвет. Нявеста ў гэты час сядзіць пад ёлкай. А запляталі дзеўкі. Запляталі маладую ў адну касу, ленты ўпляталі (в. Рэчкі, Ветк. – ВНГ, с. 103); Такі вяночак – сплятуць яго аб галаве, а ззадзі нада штоб многамнога була лентаў (в. Дуброўнае, Браг. – Б., с. 119).
Асаблівае значэнне меў і галаўны ўбор нявесты – вэлюм, фата, белізна якога сімвалізавала яе нявіннасць, цнатлівасць: Фату на вяселлі рабілі з марлі і плялі вяночак. Назаўтра фату не адзявалі (в. Івакі, Добр.); Заканчвалася всё тым, што свякруха снімала фату з нявесту, як бы гаворачы, што яна прасцілася з маладым жыццем. У канцэ вечара свякруха снімае з нявесты фату і мерае яе ўсім незамужнім, дзеўкам. Эта штоб дзеўкі скарэй замуж павыходзілі (в. Церуха, Гом.); У зборную суботу сяброўкі маладой збіраюцца ў яе хаце і рыхтуюць нявесту да замужжа. Яны робяць кветкі, вэлюм. Сяброўкі адзяваюць нявесту (в. Карані, Светл. – ВНГ, с. 410). Такім чынам, як бачна з прыкладаў, фата – сімвал дзявоцтва, і, развітваючыся з ёю на шлюбнай цырымоніі, нявеста падкрэслівае змену свайго сямейнага статусу.
Абавязковым атрыбутам вясельнай абраднасці з’яўлялася вясельнае дрэўца, якое ўпрыгожвалі перад вяселлем. Вясельнае дрэўца адлюстроўвала раслінны код абраду. Яно сімвалізавала маладосць і прыгажосць, здароўе і ўрадлівасць, пладавітасць. Вясельнае дрэўца ў гаворках Гомельшчыны мела розныя назвы: велка, велца, вельцэ, вельца, велечка, елец, ельца, ёлка, елка, ёўка, ёлачка, яліца.
Рытуал прыгатавання і ўпрыгожвання вясельнага дрэўца ў розных раёнах Гомельшчыны мае як агульныя, так і адметныя ўласцівасці. Адрозненні звязаны з выбарам дрэва, характарам яго ўпрыгожвання, месцам размяшчэння, умовамі выкарыстання. Найчасцей у ролі вясельнага дрэўца ў даследуемым рэгіёне выступала ёлка: На вяселле ёлку стаўлялі (в. Хальч, Ветк.); На свадзьбу ставілі і ўкрашалі ёлку (в. Старое Сяло, Ветк.). Ёлка, паводле меркаванняў інфарматараў, сімвалізавала нявесту, яе маладосць і прыгажосць: Ёлка – ета нявеста (в. Барталамееўка, Ветк.). Як правіла, ёлку прыносілі з лесу сяброўкі нявесты: Дзеўкі ідуць у суботу, адсякаюць ёлку (Рэчкі, Ветк.); Вот у падругі свадзьба. Ана збірае нас, вырубліваем у лесе ёлку (в. Барталамееўка, Ветк.); У суботу перад свадзьбай збіраліся дружкі нявесты і нявеста, хадзілі па ёлку. Прыходзілі ў лес… і выбіралі ёлку, каб была добрая, не крывая, пушыстая (в. Данілавічы, Ветк. – ВНГ, с. 108). Цікава, што ў Нараўлянскім раёне ўдзел у гэтым рытуале прымаў і малады са сваімі сябрамі: Свідзецель з маладым ідуць шукаць гарну ёлку. Вырубаюць, робяць крэст, пратыкаюць і замацоўваюць (в. Белая Сарока, Нараўл. – С., с. 102).
Акрамя ёлкі, у якасці вясельнага дрэўца выкарыстоўвалі таксама вярбу, якую называлі велка, велца, вельца, велечка: Свадьбу гулялі красіва. Яшчэ на свадьбу ставілі такую, як называюць велца, велечка з вярбы, кучаравую такую (г. п. Церахоўка, Добр.); У некаторых вёсках вясельнае дрэва замяняла галінка або букет, кветкі: Ельца – цвяты, прыдзеланыя к палцы з рагуліны. Ельца стаяла ўсю свадзьбу (в. Насовічы, Добр.); Сяброўкі дзелалі букецікі з яліцы. Кветкі адзявалі на яловую ветку (в. Жгунь, Добр. – ЗЧД, с. 252); Вясельнае вельца ў нас было такое – булку хлеба должен прінесці дружок, у цэнтры ставілі цветы (г. п. Церахоўка, Добр.). У наш час ролю вясельнага дрэўца ў некаторай ступені выконвае “букет нявесты”, які спецыяльна падбіраюць, упрыгожваюць да вяселля, які захоўвае нявеста ў час вянчання або роспісі ў загсе, а пасля кідае сваім незамужнім сяброўкам. Якая з іх падхопіць букет, тая ў хуткім часе замуж выйдзе.
Абавязковым элементам вясельнага рытуалу быў абрадавы пірог, які называецца каравай: Каравай выпякала спецыяльная жанчына – каравайніца, у якой было ўладкаванае асабістае жыццё, шчаслівы шлюб, харошыя дзеці: Да свадьбы пяклі каравай. Яго ўчынялі ў каструлі ўночы, цеста падходзіць. Патом цеста замешваюць і пяюць: “Каравай, мой раю, я ж цябе ўчыняю”. Гатовы каравай украшалі хресцікамі, кружкамі і фігуркамі з таго ж самага замеса каравая (в. Новы мір, Ветк – В., с. 227). З падрыхтоўкай каравая былі звязаны асобныя магічныя дзеянні і прыкметы. Так, у в. Аравічы Хойніцкага раёна “дружка нявесты тройчы прыносіла ваду, тройчы сыпала муку ў замес, цеста вымешваюць тры жанчыны, дзяжу накрываюць трыма кажухамі. Усё робяць тройчы, каб была тройка – мужык, жонка і дзеці. Цеста на каравай нельга было мясіць кулакамі, бо мужык будзе жонку біць” [С., с. 143]. Калі было пахмурнае надвор’е, цеста на каравай не рашчынялі, чакалі, каб выглянула сонейка, а то жыццё маладых будзе змрочным. Каравай пяклі напярэдадні вяселля, у суботу.
Іншы раз і раніцай у нядзелю. Кожны чалавек можа мець каравай толькі адзін раз на вяселлі. І калі замуж выходзіла ўдава або жаніўся ўдавец, каравай не пяклі (в. Данілавічы, Ветк. – ВНГ, с. 105). Крыжыкі, фігуркі, кветкі, лісточкі і шышкі, якімі ўпрыгожвалі каравай, таксама мелі сімвалічнае значэнне. Стол, за які садзяцца госці, – сімвал згоды, сяброўства, гасціннасці гаспадароў.
Важным і абавязковым на Гомельшчыне быў абрад пасаду. У вясельным абрадзе пасаду, калі маладых паасобку або разам у час вяселля ўсаджвалі на вывернуты кажух, шубу, падушку, шкуру з цялёнка, выражаліся матывы ініцыяцыі. Вывернуты мехам наверх кажух прысутнічаў у розных рытуалах вясельнага абраду: Дзяжу для цеста ставілі пасярод хаты на вывернутым кажусе, сыпалі ў яе муку і лілі ваду за адзін прысест (в. Данілавічы, Ветк. – ВНГ, с. 105); Дружкі садзяць маладу на ўслон, падложаны кажухом, вывернутым шэршцю наверх (в. Лескі, Акц. – ВНГ, с. 6). У хаце жаніха маладых на парозе сустракала свякроў або хросная ў вывернутым кажусе: Калі маладыя прыедуць да дома жаніха, на парозе іх сустракаюць свекар і свякруха з хлебам і соллю. Сустракае іх і кросна матка маладога ў кажухе. Кажух вывернуты, каб былі маладыя багаты (в. Белая Сарока, Нараўл. – С., с. 108). Як сцвярджаюць інфарматары, сэнс абрадавых дзеянняў, звязаных з вышэй названымі рытуальнымі прадметамі, – у пажаданні маладым багацця, шчасця, прыгажосці: У доме маладых садзілі на шубу. Эта штобы дзеці кучаравыя былі (в. Залаты Рог, Ветк. – В., с. 223); Абязацельна садзілі нявесту з жаніхом на вывернуты кажух, штоб жызнь харошая была, добрая, багатая (в. Хальч, Ветк.); Маладых садзілі на шубу пад іконай, каб яны былі багатымі (г. п. Церахоўка, Добр.); Пасля цэркві маладыя прыязджаюць і іх садзяць на падушку, кажуць, дзеці будуць кудравыя (г. п. Церахоўка, Добр.). Сакральнае ж значэнне гэтага абраду – сімвалізацыя даросласці, полаўзроставай спеласці і пладавітасці. Як адзначаюць даследчыкі беларускага вяселля, абрад выкарыстання кажуха, вывернутага мехам наверх, вельмі старажытны. Вывернуты кажух (футра, пер’е падушкі, шкура) – рэха татэмістычнага культу мядзведзя, мех сімвалічна замяняў былую мядзведжую шкуру. У старажытнасці такі ўбор абазначаў, што чалавек, які яго апрануў, пераўтвараўся ў мядзведзя. Шкуры татэма прыпісвалася лекавая сіла – выганяць з чалавека хваробы, а таксама магічная здольнасць прыцягваць духі [8, с. 105–108]. Цікава, што абрад пасаду мог суправаджацца дадатковымі рытуальнымі дзеяннямі. Напрыклад, у в. Дуброўнае Брагінскага раёна адзначана, што калі маладую вялі на пасад, “пасядуць етыя дружкі вакол, а буў ад маладога такі дружка, палаценцам перавязаны, браў кнут. І вот етыя дзевачкі ўжэ пасядзелі за сталом, а гэты дружок уганяе гэтых дзевачак з–за стала. Сячэ іх пугаю. І іх крэпка паб’е, але ж такая вот мода була” (в. Камарын, Браг., – Б., с. 120). Як адзначаецца ў літаратуры, гэта вельмі архаічны абрадавы рытуал, які адносіцца да патрыярхальнай эпохі: “Маханне і шчоўканне бізуном падчас магічных абрадаў было шырока распаўсюджана і мае абсалютна пэўнае значэнне – адганяць злых духаў” [8, с. 124].
Галоўнай ідэяй шлюбнага абраду з’яўляецца яднанне жаніха і нявесты.
М.М. Нікольскі называе рытуал “злучэння маладых” “асноўным абрадам вясельнага рытуалу ўсіх часоў і народаў” [8, с. 109]. Аб’яднанне маладых, іх сувязь, шлюбны саюз, стварэнне сям’і сімвалізавалі стужкі, рушнік, пояс, якімі перавязвалі маладых, пярсцёнкі, якімі яны абменьваліся, і іншыя прадметы: Бацюшка рушніком связвае рукі маладых і вядзе іх вакол ямвона тры разы (в. Гарошкаў, Рэч.); Маладых садзяць на кажух або шубу. Рукі накрываюць ручніком (в. Елянец, Буда-Кашал. – ВНГ, с. 65); Калі толькі маладую пачынаюць выводзіць з хаты, бацька знімае ікону, і дае ёй у рукі, а жаніху – кулітку хлеба. Перавязвае рушніком рукі, тры разы вакол таго стала абвядзе і прывядзе да самых калёс. Вядзе к возу і там знімае рушнікі (в. Заспа, Рэч.); Бацюшка абменьвае пярсцёнкамі тры разы, у апошні раз маладыя забіраюць і надзяваюць сваі пярсцёнкі (в. Заспа, Рэч.); Поп чытае малітвы. Патом поп знімае з іх персні, каторые жаніх і нявеста далжны купіць сабе самі (в. Новы мір, Ветк. – В., с. 227); Бацькі жаніха, родныя і хросныя ішлі ў сваты, пры етым вязалі вілкі і качэргі, штоб маладыя жылі ўмесці (в. Шырокае, Буда-Кашал. – С., с. 45); У час заручын … абвязвалі качарэжнік платком, каб маладыя ўсё жыццё былі разам (в. Стрэшын, Жлоб. – С., с. 76). Існавала і да гэтага часу існуе агульнапрынятая прыкмета: паміж маладымі на працягу ўсяго вяселля ніхто не павінен прайсці, каб у сваім сямейным жыцці яны заўсёды былі разам і ніхто не змог іх разлучыць. Як відаць з прыкладаў, гэта быў скразны абрад, які выконваўся на розных этапах вяселля: у час сватання, пасаду, вянчання, ад’езду маладой з дому і інш.
Рытуальнае значэнне мела ў вясельным абрадзе дзяжа, якая сімвалізавала, з аднаго боку, чыстату, цнатлівасць нявесты, з другога боку – давала праекцыю на прыбытак і пладавітасць. У дзяжы расчынялі каравай, на дзяжу, накрытую вывернутым кажухом, садзілі нявесту, калі яна была цнатлівая: Пасад – ета дзяжа, якую накрывалі вывернутай шубай, і на яе садзілі нявесту. Калі нявеста чэсная, то садзілася, а калі не – то садзіцца нільзя было, грех бальшэй (г. Ветка). Лічылася, што калі нявеста, якая страціла сваю нявіннасць, сядзе на дзяжу, яна абразіць каравай і ў жыцці ёй ніколі не будзе шчасця [8, с. 128].
Абавязковым атрыбутам вясельнага абраду быў рушнік, ручнік, палаценцэ, набожнікі.
На яго клалі хлеб-соль, якім сустракалі маладых: Бацька, матка, маладых сустракаюць.
Хлеб–соль на палатенцы нясуць (г. п. Церахоўка, Добр.), станавіліся ў царкве ў час вянчання: Вянчанне праводзілася пасля службы ў царкве. Расцілалі рушнік тканы, вышываны, па баках клалі капейкі, сведкам у рукі давалі венчыкі, і яны іх трымалі над галавамі маладых усю службу (в. Гарошкоў, Рэч.); Свадьба – калі ў царкве вянчаліся, дак на рушнік станавіліся (г. Ветка); Бацюшка рушніком связвае рукі маладых і вядзе іх вакол ямвона тры разы. А сведкі ў гэты час нагамі цягнуць рушнік за імі (гэта каб дзеўкі выходзілі замуж), а служка царквы адбірае гэты рушнік тры разы і расцілае пад ногі маладых рушнік на месца (в. Гарошкаў, Рэч.); Знаю, што кагда венчают, гаварят: Станавісь быстрей сама, первай ногу ставь. Палаценцэ падстелена. Вот, будзеш сама хадзяйкай у нево, а еслі он первы станет, то ты будзеш падчыняцца всю жызнь (г. Ветка); звязвалі рукі маладых: Бацюшка рушніком связвае рукі маладых і вядзе іх вакол ямвона тры разы (в. Гарошкаў, Рэч.); ручніком абвязвалі каравай: Каравай ложаць на абрус, на які сыплюць зерне аўса або пшаніцы. А сам каравай абвязваюць ручніком (в. Вязок, Браг. – ВНГ, с. 30); Каравайніцы ўпрыгожаныя галінкі ўтыкаюць у каравай. Сам каравай абвязваюць рушніком (в. Любавічы, Жытк. – ВНГ, с. 224); ручніком накрывалі талерку на грошы: Грошы кладуць на талерку, накрытую ручніком …, а дружка нявесты забірае іх у мяшочак або сумачку (в. Елянец, Буда-Кашал. – ВНГ, с. 65); ім упрыгожвалі абразы ў хаце: Старшая дружка абвешвала вышываныя палаценцы (г. Ветка). Ручніком перавязвалі сватоў, падкрэсліваючы іх асаблівыя паўнамоцтвы на вяселлі: Абвязвалі усіх сватоў ручнікамі. Папам і мамам давалі падарункі: рубашкі, мацерыял (в. Жмураўка, Рэч.).
Да вяселля нявеста павінна была пашыць новыя ручнікі, якімі ўпрыгожвала абразы ў сваёй хаце і ў хаце свайго жаніха пасля прыезду туды вясельнага поезду: На іконы вешалі набожнік і хвіранкі на вокны. Яны далжны былі ўжо прывесці і сваё павесіць (п. Сямёнаўскі, Добр.). Гэта павінна было паказаць заможнасць нявесты і яе здольнасць да рукадзелля, хаця архаічная функцыя гэтага рытуала, як адзначаюць даследчыкі, была абарончай і выклікана імкненнем задобрыць духаў-продкаў, стварыць добразычлівы мікраклімат у доме мужа [9, с. 121]. Рушнік, які ўпрыгожваўся традыцыйным арнаментам (як вышывалі маці і бабулі), паказваў таксама прыналежнасць маладой да свайго роду, ён, акрамя таго, сімвалізаваў жыццёвы шлях, дарогу.
Важнае месца ў вясельным абрадзе адыгрывае выкуп, які адносіцца да архаічнага звычаю, што паходзіць ад старажытнай абрадавай формы “купля – продаж” нявесты як плата за дзяўчыну-працаўніцу. Як адзначаецца ў навуковай літаратуры, вядомы дзве старажытнейшыя формы заключэння шлюбу: першая – выкраданне нявесты і больш позняя – “купля-продаж” нявесты [8, с. 51–52]. Рэшткі першай формы заключэння шлюбу на Гомельшчыне сустракаюцца вельмі рэдка. Выкуп як перажытак другой формы заключэння шлюбу (“купля-продаж” нявесты) ужываецца паўсямесна. Старажытнае абрадавае значэнне выкупа ўжо значна аслаблена, таму ён выкарыстоўваецца некалькі разоў на вяселлі і яго асноўная функцыя – матэрыяльная дапамога сям’і нявесты, кампенсацыя за выдаткі на вяселле. Выкуп плацілі не толькі за нявесту, але і за вясельную ёлку, пасцель і пасаг маладой, праезд на шляху вясельнага поезда і інш.: Выкупалі нівесту ужо у жаніха. Хто большэ дзенег дасць. Эта ж дружок должэн выкупіць. Крычаць, што мала дзенег даеш. Ну выцяне ешчё там рубль, пецёрку (в.
Старое Сяло, Ветк.); Як маладых вязуць, дак дарогу перагароджваюць людзі – выкуп так просяць за невесту. Ім ужэ вынясуць бутылку, закусі, што папросяць людзі (в. Гарошкаў, Рэч.); Прыданае везлі ўжо к маладой … Ну, прывязуць еты сундук. Во, едзе сват, выкупляе … Бутылку пастанове. Там па чарцы налье. Выкупіць (в. Рэчкі, Ветк. – ВНГ, с. 100).
Абавязковымі атрыбутамі вясельнай абраднасці былі пасаг, (прыданае), пасцель маладой: Пасах – эта абавязкова. Мае радзіцелі карову падарылі. Парасёнка дораць. Цялёнка дораць. Коз, пчол дораць (в. Грабаўка, Гом.); У прыданае нявесце давалі две падушкі. Посцілкі, радны – тканыя, настольнікі, набожнікі на іконы, фіранкі з марлі ці з гардзін (п. Сямёнаўскі, Добр.); Прыданае нявесты – клункі. Было шмат дабра, але калі быў шкаф, то яна лічылася багатай нявестай (в. Гарошкаў, Рэч.).
Абрад перавозу пасцелі маладой і яе пасагу ўзмацняў сімвалічнае значэнне пераходу нявесты ў іншы статус, звязаны з яе пераездам у дом жаніха: Пасля поўначы нявесту з пасцеллю вязуць у дом жаніха, дзе яна будзе жыць, а назаўтра прывозяць адзежу (Залаты Рог, Ветк. – В., с. 223). Пасцель маладой магла быць асобным рытуальным прадметам, а магла і з’яўляцца састаўной часткай пасагу.
Маладых праважалі з хаты і сустракалі бацькі з іконай: Ікона была абязацельна. Мая мамка стол пасярод хаты паставіла і ікону зняла, і міне вакол стала абвяла. І дарогу паказала на дзверы (в. Хальч, Ветк.); Сустракалі маладых з царквы з віконаю (в. Гарошкаў, Рэч.); Пасля вянчання, калі маладыя прыехалі дамой, яны сначала даўжны пацалаваць ікону, патом радзіцелей, а потам – хлеб–соль (в. Церуха, Гом.). Свечкі, якія маладыя трымаюць у царкве, сімвалічна асвятляюць іх будучы жыццёвы сумесны шлях.
Рытуальным дзеяннем было абсыпанне маладых пры іх сустрэчы зернем, макам, цукеркамі, манетамі, што сімвалізавала пажаданне дастатку, дабрабыту, заможнасці і здароўя: Абсыпалі маладых макам і зярном. Зярно – эта жызнь. І мак сыпалі і гаварылі: “Сыплю мак,
штоб было всё так” (г. п. Церахоўка, Добр.); Абсыпалі маладых пшаніцай, штоб багата жылі (в. Хальч, Ветк.); Абсыпалі аўсом і просам, жадалі ўсяго харошага (в. Гадзічава, Гом.); І кагда в церковь атправляюцца, тожэ зернем асыпают (г. Рэчыца). Абавязковым быў таксама рытуал сустрэчы маладых хлебам з соллю: Маладых устречалі бацькі. У маці ў руках хлеб–соль. Она посыпала зерном іх, і конешно ж благословіла на ўсю жызнь. Маці молодого давала мёд (чтоб жызнь была сладкая) (в. Маркавічы, Гом.).
Неад’емным элементам вяселля з’яўляюцца падаркі, дары ўдзельнікам вясельнага абраду – маладым і членам іх сямей: Палаценцы дарылі, пелі, гулялі так свадзьбу маю. Шчэ і пасуду маглі дарыць (в. Гарошкаў, Рэч.); У першы дзень свадзьбы падаркі дарылі маладой.
Дарылі ў каго што было: хто грошы, хто хустку, хто курыцу. На другі дзень свадзьбы маладая дарыла падаркі радне маладога (д. Івакі, Добр.); Папам і мамам давалі падарункі: рубашкі, мацерыял. Сваты прыносілі хлебушак, бутылку (в. Жмураўка, Рэч.); Каравай раздзялілі, і нявеста давала падаркі бацьку і матке хрёснай, бацьку хрёснаму свайму і жаніха. А патом нявесце давалі падаркі матка і бацька хрёсныя і ўсе, каму нявеста давала падаркі (Новы мір, Ветк. – В., с. 227).
Сэнс выкарыстання большасці апісаных вышэй рытуальных прадметаў у працэсе вясельнага абраду інфарматары звязваюць з пажаданнем маладым здароўя, дастатку, дабрабыту, дружнай, шчаслівай сям’і, здаровых дзетак, заможнай гаспадаркі. Многія вясельныя атрыбуты сімвалізавалі маладосць, прыгажосць, нявіннасць нявесты, мужнасць, сілу і моц жаніха, адлюстроўвалі іх даросласць, полаўзроставую спеласць, праецыравалі на дзетароднасць.
Такім чынам, рэчыўныя атрыбуты, якія выкарыстоўваліся ў вясельных абрадах, мелі сімвалічнае значэнне і складалі своеасаблівую семіятычную сістэму. Іх знакавы характар мае старажытныя вытокі і звязаны з выражэннем розных магічных функцый.
Умоўныя скарачэнні
Б. – Народная духоўная культура Брагіншчыны: фальклорна-этнаграфічны зборнік / Склад. В.С. Новак, У.І. Коваль / Навук. рэцэнзенты А.У. Марозаў, А.С. Ліс. – Гомель: Белдрук, 2007. – 240 с.
Браг. – Брагінскі р-н.
В. – Вечнае: Фальклорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна / Аўт. уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2003. – 362 с.
Ветк. – Веткаўскі р-н.
ВНГ – Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфічны зборнік / Уклад.
І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2003. – 472 с.
Гом. – Гомельскі р-н.
Добр. – Добрушскі р-н.
ЗЧД – Зямля чароўная дабра: Добрушскі край: гісторыя і сучаснасць / Пад аг. рэд.
А.А. Станкевіч. – Гомель: ААТ “Полеспечать”, 2008. – 280 с.
Маз. – Мазырскі р-н.
Нараўл. – Нараўлянскі р-н.
Р. – Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Рэчыцкага раёна / Аўт. уклад.
І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2002. – 383 с.
Рэч. – Рэчыцкі р-н.
С. – Спрадвечнае: Фальклорны зборнік ліквідаваных у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС населеных пунктаў / Аўт. укл.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2005. – 230 с.
Літаратура
- Варфоломеева, Т.Б. Северобелорусская свадьба: обряд, песенно-мелодические типы / Ред. З.Я. Можейко. – Минск: Наука и техника, 1988. – 156 с.
- Вечнае: Фальклорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна / Аўт. уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2003. – 362 с.
- Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфічны зборнік / Уклад. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2003. – 472 с.
- Зямля чароўная дабра: Добрушскі край: гісторыя і сучаснасць / Пад аг. рэд. А.А. Станкевіч. – Гомель: ААТ “Полеспечать”, 2008. – 280 с.
- Спрадвечнае: Фальклорны зборнік ліквідаваных у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС населеных пунктаў / Аўт. уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2005. – 230 с.
- Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Рэчыцкага раёна / Аўт. уклад. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2002. – 383 с
- Народная духоўная культура Брагіншчына: фальклорна-этнаграфічны зборнік / Склад. В.С. Новак, У.І. Коваль / навук. рэцэнзенты А.У. Марозаў, А.С. Ліс. – Гомель: Белдрук, 2007. – 240 с.
- Никольский, Н.М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности / Н.М. Никольский. – Минск: Изд-во АН БССР, 1956. –273 с.
- Зорин, Н.В. Русский свадебный ритуал / Н.В. Зорин. – Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. – М.: Наука, 2004. – 248 с.
Аўтар: А.А. Станкевіч
Крыніца: Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины, №1(70), 2012. С. 167-173.
