Калі не хапае пісьмовых і археалагічных крыніцаў ці наяўных у іх звестак недастаткова, даследчыкі звяртаюцца да фальклору. Мала летапісных сведчанняў пра хрысціянізацыю Тураўскай зямлі – бярэм паданне аб каменных крыжах, што супраць цячэння прыплылі ў Тураў па счырванелай ад крыві Прыпяці. Шукаем сапраўднае месца бітвы 984 г. “на реце Пищане” – слухаем жыхароў Пясочнай Буды пра колішні вялікі курган, які, згодна з паданнем, быў магілай “неких завоевателей, павших в окрестностях деревни в незапамятные времена”. Не давяраючы летапіснай легендзе (!) пра паходжанне назвы “радзімічы” ад імені племяннога важака, хапаемся за персанажа казкі (!) Івана Знайдзёна, чыё прозвішча супастаўляецца з балцкім “radimas” – “знаходка”.
Мы гатовыя меркаваць, што ў вуснай народнай творчасці магло захавацца водгулле колішніх гістарычных падзеі і рэшткі архаічных ведаў нашых далёкіх продкаў. Гэта пры тым, што мэтанакіравана беларускі фальклор стаў збірацца ў лепшым выпадку з ХІХ ст., а яго творы з аднолькавым поспехам маглі ўзнікнуць практычна на любым адрэзку часу да моманту іх пісьмовай фіксацыі – што “за господаря кроля Жикгимонта”, што за пяць хвілін да візіту “господина этнографа”. Так, спецыялісты навучыліся выяўляць у фальклоры розныя пласты і высвятляць, якія з іх больш старажытныя, а якія ўзніклі бліжэй да сучаснасці.
Нягледзячы на гэта дасягненне, пэўны скепсіс застаецца. Легенды і паданні, казкі і песні, якія лічацца ў той ці іншай ступені архаічнымі, бытавалі ў часы, калі фактычна не існавала такіх сацыяльных інстытутаў, якія б займаліся іх беражлівым захаваннем і перадачай наступным пакаленням у нязменным выглядзе без размывання або страты пачатковага сэнсу. Спакусліва ў народнай песні жоначку, якая “у зялёным то саду дружка павесіла” бачыць сляды забытых старажытных абрадаў, а ў казцы, дзе дзевяцігаловы змей Цуда-Юда выкрадае сонца і месяц – рэшткі астранамічных ведаў з дахрысціянскіх часоў. Аднак, ведаючы масу прыкладаў таго, што беларускія народныя гістарычныя ўяўленні часта не сягаюць часоў ранейшых за Паўночную вайну 1700-1721 гг., міжволі адчуваеш сябе ўразлівым разявакам на сцюдзёных скразняках свядомасці ў даліне між двух горных ланцугоў. З аднаго боку – казачныя Шкляныя горы як сведчанне народнай памяці пра ледавіковы перыяд, а з іншага – Шведскія горы з паданняў як умоўныя назвы старажытных і сярэднявечных артэфактаў, веды пра сапраўдных творцаў якіх народная памяць прамяняла на выдумкі пра пахаванні салдатаў Карла ХІІ. Назіраючы гэтую супярэчнасць, цікава звярнуцца да сучасных народных гістарычных уяўленняў з іх відавочнымі аблудамі і стэрэатыпамі.
Насуперак існаванню разнастайных устаноў, якія, здаецца, закліканы зберагаць гістарычную памяць і перадаваць адпаведныя веды новым пакаленням, люд паспаліты ў шуканнях адказаў на пэўныя пытанні звяртаецца не да гэтых устаноў, а да знаёмых яму вобразаў. Аднойчы мне давялося быць сведкам таго, як нейкі малады чалавек дзяліўся са сваімі сябрамі “гістарычным звесткамі” пра Валатаўское возера і канал, які прылягае да Прудка. Паводле тых звестак абодва вадаёмы былі часткаю маёнтка Румянцавых ды Паскевічаў і менавіта пры іх зазналі добраўпарадкаванне – “красиво смотрелись” збоку сядзібы ўладальнікаў. Між тым на спадарожнікавых здымках сярэдзіны 1960-х гг. гэтых вадаёмаў няма. Яны ўтварыліся ў выніку чалавечай дзейнасці трошкі пазней. Ні Румянцавы, ні Паскевічы, зразумела, ніякага дачынення да іх з’яўлення не мелі. Тая самая логіка, паводле якой месца гарадзішча жалезнага веку сталася Шведскай горкай: не ведаем, адкуль аб’ект узяўся – звяжам яго стварэнне з вобразам, які маем у багажы сваіх ведаў. Цікава, што гомельскія ўладальнікі канца XVIII – пачатку ХХ ст. у народнай свядомасці даўно страцілі рэальныя рысы, ператварыўшыся ў такіх сабе міфалагічных герояў, якіх часцяком не разрозніваюць, якім у заслугу прыпісваюць чужыя дасягненні.
Своечасова не выпраўленыя аблуды маюць шчаслівую ўласцівасць надоўга захрасаць у свядомасці. Можна атрымаць пэўны набор дакладнай інфармацыі, але спрасціць і сказіць яе роўна настолькі, каб яна адпавядала тваім уласным звыклым поглядам (чытай – стэрэатыпам). Выпала раз ехаць познім вечарам у маршрутцы, дзе мужчына сярэдніх гадоў, з невядомай мне прычыны заліваў у вушы двум сваім спадарожніцам пра тое, што Гомель калісьці ўваходзіў у склад Чарнігаўскай губерні. Паўтораны двойчы, гэты яўна аблудны тэзіс, змусіў мяне падаць голас пратэсту. На гэта мужчына стаў раіць мне пачытаць якісьці стэнд, дзе нібыта і было напісана пра колішняе знаходжанне нашага горада ў складзе Чарнігаўскай губерні. Давялося пацікавіцца, ці ён у стане адрозніць паняцці “княства” і “губерня”? Гэта заспела “маршрутнага краязнаўцу” знянацку. Паўза даўжынёю ў колькісекундную вечнасць скончылася адрасаваным мне пытаннем: “Ты філосаф?”. Я прызнаўся, што гісторык, і атрымаў паблажлівую ўсмешку (“Знаем мы етых історыкаў!”), бо сапраўды якая к чорту розніца княства ці губерня? Здаецца, гэтага таварыша не пераканала нават неспадзяваная падтрымка маёй версіі двума студэнтамі, якія таксама тады ехалі ў маршрутцы, але да часу не звярталі на нашу спрэчку ўвагі. Скажаце, дробязі і прыдзіркі. Але такімі дробязямі не перастаюць множыцца аблудныя ўяўленні пра гісторыю Гомеля. І гэты Гомель Чарнігаўскай губерні мог ужо сто разоў усплыць у іншых абставінах, напрыклад, у размове з сынам ці дачкой.
Дзецям, часам, расказваюць рознае, абы толькі тыя адчапіліся са сваімі пытаннямі, на якія ў дарослых не заўсёды ёсць адказы. Падобнае меркаванне выказала гамяльчанка Яўгенія Каваленка, узгадаўшы, як у дзяцінстве чула ад пажылой суседкі аспрэчванне назвы Шведскай горкі – не Шведская, а Швецкая, бо нібыта “на ёй калісьці была слабада, дзе жылі шаўцы, а па рацэ яны пашытым таргавалі”. У свой час (недзе ў другой палове 1980-х гг.) адзін мой аднакласнік, калі гаворка зайшла пра капліцу над магільным склепам у гомельскім парку, пераказаў аповед свайго бацькі. Маўляў, калі бацька быў хлапчуком, то часта гойсаў па парку, а аднойчы заўважыў, што са сцяны капліцы выпала некалькі цаглінаў, ажно можна было зазірнуць унутр. І што ж ён там убачыў? Труну, у якой ляжаў Паскевіч з каронай на галаве! Зараз цяжка сказаць, прыдумаў гэтую гісторыю бацька майго школьнага таварыша ці сам таварыш. Тады ж яна адназначна ўспрымалася за чыстую манету.
Прыводзячы падобныя прыклады, я не хачу сцвярджаць, што патрэбы ў звароце да вуснай традыцыі (старой ці новай) зусім быць не павінна. Павінна! Разам з тым я лічу, што наша замілаванасць фальклорам як гістарычнай крыніцай нагадвае гульню шкляных перлаў, правілаў якой мы так і не змаглі адшукаць. Таму гуляем навобмацак, падбіраем удалыя, на наш погляд, камбінацыі ў спадзеве, што абраныя фрагменты народнай песні ці легенды дапамогуць скончыць партыю паспяхова. Праўда, раз-пораз у гульню мяшаюцца то “маршрутныя краязнаўцы”, то суседкі-пенсіянеркі са сваім спецыфічным бачаннем гульні. І гэта трэба неяк улічваць, рыхтуючы наступныя хады.
Сяргей Балахонаў
