Чалавек нараджаецца, пражывае жыццё, поўнае момантаў шчасця і засмучэння, штодзённых радасцей і клопатаў, няпростых пошукаў і намаганняў, добрых і благіх учынкаў, а пасля прыходзіць час заканчэння жыццёвага шляху. Адносіліся нашы продкі да гэтага моманту вельмі сур’ёзна, верылі, што лёгкую смерць заслужыць трэба, што правесці на — той свет”, неабходна правільна, захоўваючы ўсе традыцыі пераходнага часу.
Па словах мясцовых жыхароў, даведацца пра смерць сваякоў або суседзяў можна датэрмінова, паколькі ёсць — знакі”, якія прадвяшчаюць яе надыход. Напрыклад, пакойніка ў доме могуць прадказаць кружэнне вароны, выццё сабакі або трэшчыны ў сцяне: “Вароны кружацца — пакойнік будзе. Сабака вуе — пакойнік будзе. Сцяна ў куце дома трэснула — пакойнік будзе” (запісана ў в. Хракавічы ад Уласенка Марыі Іванаўны, 1940 г.н.). Варта адзначыць, што падобныя прыкметы-прадказанні смерці распаўсюджаны не толькі ў Брагінскім р-не, але і многіх іншых раёнах Беларусі.
Існаваў шэраг абавязковых для выканання паводзінскіх нормаў (яны, дарэчы, захаваліся і ў наш час), якіх павінны былі прытрымлівацца дамачадцы ў гэты драматычны момант. Так, калі ў доме паміраў чалавек, то адразу ж прыпынялі гадзіннікі (— Калі памірае чалавек, то адразу той, хто застаў яго мёртвым, доўжан астанавіць часы” (запісана ў в. Лубенікі ад Касцючэнка Вольгі Васільеўны, 1930 г.н., Хвост Сафіі Карнееўны, 1928 г.н., Захожай Ганны Паўлаўны, 1928 г.н.), завешвалі або пераварочвалі люстэркі (— Як памрэ чалавек, дак зразу нада ў хаці ўсе зеркалы пазавешуваць чым-ліба ці папераварачуваць” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.); — Як пакойнік ляжыць, зеркала і рамачкі пераварачваюць на тую сторану” (запісана ў в. Рыжкаў ад Баранавай Валянціны Сцяпанаўны, 1941 г.н.)), на акно ставілі шклянку з зернем і свечкай (— На вакно ставяць у стакан з жытам ці просам свечку, а калі яго выносяць з хаты, то сыплюць услед гэта зярно” (запісана ў в. Лубенікі ад Касцючэнка Вольгі Васільеўны, 1930 г.н., Хвост Сафіі Карнееўны, 1928 г.н., Захожай Ганны Паўлаўны, 1928 г.н.)).
Тлумачэнні гэтаму былі розныя: “каб знаць, у колькі часоў ён памёр” (запісана ў в. Лубенікі ад Касцючэнка Вольгі Васільеўны, 1930 г.н., Хвост Сафіі Карнееўны, 1928 г.н., Захожай Ганны Паўлаўны, 1928 г.н.), — каб душа пакойніка не перасялілася ў зеркала” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.); — няльзя, штоб пакойнік паглядаў” (запісана ў в. Рыжкаў ад Баранавай Валянціны Сцяпанаўны, 1941 г.н.)), — гавораць, што душа ўходзіць у зеркала, і ён цябе маніць у зеркала патом” (запісана ў в. Сялец ад Вініцкай (Булацкай) Таццяны Мікалаеўны,1974 г.н.) і інш. Гэта быў своеасаблівы момант рытуальнага спынення ходу часу, указанне на тое, што жыццё скончылася, што адбываецца пераход у “іншасвет” , для якога памерлага варта добра падрыхтаваць.
Падрыхтоўка пачыналася з абмывання нябожчыка, паколькі, лічылі нашы продкі, трэба — каб ён перад богам чысты паўстаў” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.). Суправаджалася гэта дзеянне шэрагам правіл і забарон:
нельга абмываць родным: — Мыць доўжан хтосьці з чужых людзей. Родным мыць няльзя” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.); — Калі ўміраў нябожчык, то мыць яго даўжны абавязкова чужыя людзі” (запісана ў в. Чамярысы ад Галко Марыі Сямёнаўны, 1922 г.н.);
нельга абмываць маладым: — Пажылых завуць таму, каб не ўміралі маладыя” (запісана ў в. Чамярысы ад Галко Марыі Сямёнаўны, 1922 г.н.);
жанчын абмываюць жанчыны, мужчын — мужчыны: — Калі гэта мужчына, то мыюць яго пажылыя мужчыны, а калі гэта жанчына, то мыць завуць пажылых жанчын” (запісана ў в. Чамярысы ад Галко Марыі Сямёнаўны, 1922 г.н.).
Адметнае правіла рытуальнага абмывання нябожчыка прыгадала жыхарка в. Чамярысы Краўчанка Ірына Дзмітрыеўна, 1937 г.н.: — Мыць чалавека нада начынаць з галавы і такімі двіжэннямі, як нача красты на ім рысуяш”. Сочаць таксама за тым, каб вочы памерлага былі добра закрыты, інакш, па ўяўленнях мяцовых жыхароў, ён забярэ з сабой — на той свет” яшчэ каго-небудзь: —Вочы яму закрываюць, каб не выглядзеў каго”.
З вадой, якая заставалася пасля абмывання, абыходзіліся вельмі асцярожна: вылівалі яе там, дзе — мёртвая” зона — ніхто не ходзіць, каб ніхто не пашкодзіў сабе або іншым пры судакрананні з —мёртвай” вадой, каб злыя людзі не скарысталі для благіх спраў: — Ваду тую, што мылі нябожчыка, выліваюць пад любы вугал у хаце, каб калдунні нічога не нарабілі” (запісана ў в. Чамярысы ад Галко Марыі Сямёнаўны, 1922 г.н.).
Да вопраткі, якую адзявалі на нябожчыка, таксама ставіліся вельмі асцярожна: апраналі новае, тое, што любіў пры жыцці (— Адзявалі пакойніка ў самае новае, што ў яго было” (запісана ў в. Касачоў ад ад Мельнічэнка Марыі Якаўлеўны, 1944 г.н.), а вось вопратку, у якой чалавек памёр, абавязкова спальвалі (— Адзежу, у якой памёр чалавек, нада спаліць на дзясяты дзень” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.)). Цікавы прыклад, які тычыцца апранання нябожчыка, прывяла Галко Марыя Сямёнаўна: — Нябозчыка надзявалі абавязкова ў чыстую, або новую адзежу. І абавязкова тую, якую нябозчык любіў насіць пры жыцці. Быў такі случай, што нябозчыцы не надзелі насочкі, як яна любіла іх насіць, то маці прысніўся сон, і яна высказывала, чаму ей не надзелі наскі і ў яе мёрзнуць ногі. Маці пайшла к суседцы, якая таксама памёрла і ляжала на лаўцы, палажыла наскі ў труну і папрасіла, каб яна перадала дочцы, якая ёй сніцца. Нельга нябожчыку надзеваць на той свет чужой адзежы, каб жывы чалавек не хварэў і не памёр услед за ім”. Адзначым, што спосаб — узаемадзеяння” жывых і памерлых з дапамогай снобачанняў называецца даволі часта, пры гэтым лічыцца ён адным з самых надзейных спосабаў атрымання інфармацыі ў інфармантаў розных узроставых катэгорый.
Калі паміралі маладыя людзі, якія не ўзялі шлюб, то іх апраналі ў вясельнае адзенне: “Стараліся апрануць у святочнае. Маладога хлопца, як жаніха, а дзеўку, як нявесту” (запісана ў г. п. Камарын ад Шпетнай Р. А., 1932 г.н.).
Лічылася, што ў руках памерлага павінна была быць свечка. Таму факту, што нябожчык павінен трымаць свячу менавіта ў левай руцэ, цікавае тлумачэнне далі жыхаркі в. Лубенікі: — Сразу ж яму даюць свечку ў левую руку, а не ў правую. Правай ён павінен маліцца”. Адзначым, што на тэрыторыі Брагіншчыны сустракаюцца тэксты, у якіх гаворыцца, што рукі памерлага павінны быць складзены такім чынам, каб правая ляжала на левай: — Рукі пакойніку складуюць на грудзях крастом. Правая рука абязацяльна на левай даўжна ляжаць” (в. Чамярысы).
Труну ставілі такім чынам, каб галава нябожчыка была пад абразамі, а ногі — глядзелі” ў парог: —Толькі нябожчыка ў хаце ложаць у гроб нагамі к парогу” (запісана ў в. Малажын ад Палявой Марыі Арцёмаўны, 1934 г.н.). У саму труну клалі рэчы, каторыя памерлы любіў пры жыцці, а таксама тыя, што, на думку нашых продкаў, на «тым свеце» могуць спатрэбіцца (іконку, — крэсцік” , грошы і інш): — У гроб яму клалі тое, што ён сільна любіў пры жыцці: табак, напрымер” (запісана ў в. Касачоў ад Мельнічэнка Марыі Якаўлеўны, 1944 г.н.).
Абавязкова на лоб нябожчыку клалі прахадную — дзве бумажкі з малітвамі”, — штось пахожае на паспарт”, паколькі верылі, што яны неабходны для таго, — каб яго [памерлага] прапусцілі на той свет” (запісана ў в. Лубенікі ад Касцючэнка Вольгі Васільеўны, 1930 г.н., Хвост Сафіі Карнееўны, 1928 г.н., Захожай Ганны Паўлаўны, 1928 г.н.). Таксама раней у труну клалі сена і палатно, тлумачачы гэта наступным чынам: “.. .там, на тым свеце, будзя іці нябожчык у рай, то пасцеля дарожку з гэтага палатна” , — штоб лён радзіў”.
Жыхары Брагіншчыны расказалі, што раней хавалі толькі на трэці дзень, да гэтага нябожчык павінен быў ляжаць у хаце, выключэнне магло быць зроблена толькі ў час спякотных летніх дзён: “Пакойнік у хаце ляжаў два дні, а на трэці яго харанілі. Летам у жару харанілі на другі дзень” (запісана ў в. Касачоў ад Мельнічэнка Марыі Якаўлеўны, 1944 г.н.). Побач з ім абавязкова хто-небудзь прысутнічаў (—Усё ўрэмя пры пакойніку хтосьці доўжан сядзець — і днём, і ноччу” (запісана ў в. Касачоў ад Мельнічэнка Марыі Якаўлеўны, 1944 г.н.)), тлумачэнні гэтаму таксама давалі розныя. Прыгадаем міфалагічны тэкст, запісаны ад жыхароў в. Чамярысы, у якім выразна адлюстроўваюцца ўяўленні, звязаныя з вобразам ката і стасункамі гэтай істоты з іншасветам: — Цэлую ноч радня даўжна сядзець ля пакойніка і ня астаўляць яго, глядзець, каб кот у гроб ня запрыгнуў, ба зноў у етай хаці смерць будзя, як запрыгня”.
Вынясенне труны з хаты і перамяшчэнне яе на могілкі таксама суправаджаліся шэрагам правіл: —труну для ўмёршага рабілі толькі мужчыны і выносілі мужчыны” (запісана ў в. Буркі ад Шкурко Марыя Рыгораўна, 1957 г.н.); — вуносяць пакойніка нагамі ўперад” , — з хаты нікому няльзя вуходзіць, пака гроб ня вынясуць”, — гроб ставяць на воз і вязуць на могілкі”, — усе людзі ідуць за возам, праводзяць пакойніка”, — ля кожнага паварота астанаўліваюцца: ета шоб
пакойнік прашчаўся з усім” (запісана ў в. Чамярысы ад Краўчанка Ірыны Дзмітрыеўны, 1937 г.н.); магілу капаюць чужыя людзі і толькі ў той дзень, калі пахаванне, — каб не мерлі людзі, многа людзей” (запісана ў в. Чамярысы ад Галко Марыі Сямёнаўны, 1922 г.н.).
У магілы на Брагіншчыне, як і паўсюдна на Беларусі, кідалі грошы, бо, верылі, што нябожчык павінен заплаціць за месца, апячатвалі, каб памерлы з яе больш не выйшаў. Пасля могілак ішлі на памінальны абед, абавязковымі стравамі за якім былі сыта, боршч, каша, бульба і інш. Гарачыя стравы выбіраліся невыпадкова: імкнуліся, каб пар прайшоў над сталом. Дарэчы і на могілкі на трэці дзень прыносілі гарачую кашу таксама, — каб пар мог прайсці на ўсёй магіле” (запісана ў г.п. Камарын ад Шпетнай Разаллі Афанасьеўны, 1932 г.н.).
Наведвалі памерлага на могілках у наступны пасля пахавання дзень, на дзявяты дзень, саракавы і роўна праз год таксама рабілі — абед”: — У нас правяць дзевяціны. Усе ідуць на могілкі, а затым на абед. На саракавіны родственнікі даюць падаркі тым, хто папеў яму і рабіў гроб. У хаце запальваюць свечкі і моляцца. Едуць у цэркву і падымаюць за здраўнае трыццаць сёмы ці трыццаць восьмы дзень. Заздраўнае — гэта калі бяруць хустачку і кладуць на яе хлеб. У гэты час бацюшка моліцца, а чатыры чалавекі бяруць за рагі хустачку і гойдаюць яе. Таксама спраўляюць гадавіны або ўспаміны па памёршаму. Адзін з родзічаў едзе ў цэркву і заказвае паніхіду, ставіць свечкі. Дома вараць абед і прыглашаюць родзічаў, а некаторыя і тых, хто капаў яму і рабіў гроб” (запісана ў в. Лубенікі).
За памінальным сталом таксама існавала пэўная рэгламентацыя: есці пачыналі толькі пасля таго, як — па тры ложкі кажды па кругу прапускае” канун, пра нябожчыка гаварылі толькі добрае, доўга сядзелі за сталом, бо баяліся ўставаць раней за іншых, верылі, што гэта прывядзе да непрыемнасцей, а то і да смерці. Заўважым, што ў шматлікіх вёсках Брагіншчыны ў якасці важнага часавага перыяду называлі яшчэ і дванаццацідзёнку: — Рыхтавалі боршч, пшоную кашу, сыварадку. Паміналі нябожчыка ў дванаццаць дней” (запісана ў в. Буркі); — На вакно ў чарцы ставяць ваду і дванаццаць дней мяняюць яе, выліваючы ў вугал, дзе вісіць ікона. Гэта азначае, што душа дванаццаць дней купаецца ў гэтай вадзе” (запісана ў в. Лубенікі).
Прадстаўлена на Брагіншчыне і традыцыя галашэнняў. Мясцовыя жыхары расказвалі, што звычайна тэксты галашэнняў выконвалі спецыяльна запрошаныя — плакальшчыцы”, выконвалі іх вельмі — жаласліва”, да памёрлага звярталіся, як да жывога, гаварылі толькі добрыя, пяшчотныя словы. Напрыклад:
А, татачка, ты мой родненькі,
На каго ж ты мяне пакінуў?
А чаму ж ты так рана пайшоў ад нас?
А ты ж такі ящчэ малады,
А ў цябе дзеткі малыя.
Навошта ж ты ад іх пайшоў? (запісана ў в. Буркі)
Пахавальная абраднасць Брагінскага раёна, прыкметы, павер‘і і забароны гэтай тэматычнай групы адрозніваюцца разнастайнасцю рытуальных дзеянняў і багаццем міфалагічных уяўленняў, выяўляюць асаблівасці светапогляду нашых продкаў, — правілы” іх стасункаў з іншасветам, адлюстроўваюць маральна-этычныя нормы мясцовых жыхароў і іх адносіны да традыцый папярэдніх пакаленняў.
У артыкуле выкарыстаны матэрыял архіва навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі пры кафедры рускай і сусветнай літаратуры УА «Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны»
Аўтар: А.А. Кастрыца
Крыніца: Скарынавы запаветы і сучаснасць: да 95-годдзя з дня нараджэння прафесара У. В. Анічэнкі: матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі / рэдкал.: А. М. Воінава (гал. рэд.) [і інш.]; Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны. — С. 121-126.
