Немцы і яўрэі ў сацыяльнай прасторы Палесся канца XIX ст.

Сучаснасць запатрабавала вывучэння рэгіёнаў. Актуальнае зараз рэгіёназнаўства ёсць усебаковае вывучэнне адносна ўстойлівых тэрытарыяльных сістэм-рэгіёнаў. Стваральнымі чыннікамі рэгіянальнага вызначэня могуць быць самыя розныя крытэры (фізіка-геаграфічныя, экаяамічныя, геапалітычныя, інш.), але для гісторыі істотна бачанне рэгіёну як нейкай часткі айкумены, сацыяльнай прасторы чалавека [1, с. 3, 26-35]. Выразна дадзены аспект выступае, напрыклад, у вызначэнні габрэйскага мястэчка: штэтл — гэта габрэйская фізічная і духоўная прастора, своеасаблівы “малы Ізраіль” у дыяспары [5, с. 38, 41].

На падставе матэрыялаў Першага ўсеагульнарасійскага перапісу 1897 г. прапаноўваецца прасачыць тое месца і ролю, што займалі немцы і габрэі ў рэгіянальнай сацыяльнай сістэме Палесся. Як “Палессе” разглядаецца прастора з асобным тыпам ландшафта, уласцівага для Палескай нізіны Папрыпяцця, што ахоплівае болей 200 км² на поўдні Беларусі, поўначы Украіны і частку Польшчы [7, с. 358-359]. Відавочна. што па шэрагу ўмоў прасторы палескі край бліжэй менавіта да беларускага краю (лясы, балоты, глебы, блізкасць гістарычнага лёсу). Чаму менавіта немцы і габрэі ў цэнтры ўвагі? Бо гэта некарэнныя супольнасці для гэтага рэгіёну, што выразна вылучаліся ў славянскім асяродку, былі блізкія па мове (нямецкая і ідыш) і роду заняткаў. Варта заўважыць і тое, што, як своеасаблівы плён бурлівага XX ст., на сённяшні дзень і габрэйскі. і нямецкі асяродкі ў іх мінулай вартасці на Палессі зніклі. Увагу сучаснікаў прыцягвае лёс габрэйства і “валынскіх немцаў”.

Прапануецца стварыць з дапамогай інфармацыйных сродкаў матрыцу даных і змадэляваць сітуацыю габрэйскай і нямецкай супольнасці ў рэгіянальнай сацыяльнай прасторы канца XIX ст. Так, звернемся да матэрыялаў перапісу (гл. табліцу). Агульная колькасць жыхароў Палесся складала болей 4,5 млн. жыхароў. У межах сваіх нацыянальных арэалаў дамінавалі карэнныя беларуская (поўнач) і украінская (поўдзень) супольнасці. Немцы ж разам складалі 4,5 % насельніцтва, што ў 3 з лішкам разы саступала абсалютнай (670 тыс.) і адноснай (14%) колькасці габрэяў у краі. Калі паміж медыянай і сярэднім значэннем колькасці габрэяў па паветах рознасць неістотная, то яна болей чым 11-кратная паміж дадзенымі паказчыкамі размеркавання нямецкай супольнасці па паветах. Гэта можа сведчыць аб істотнай варыяцыі нямецкай папуляцыі ў розных частках Палесся. I сапраўды, магчыма вылучыць групу паветаў Валыні (уключна з Жытомірскім паветам) і прылеглы Холмскі павет, дзе засяроджана да 175 тыс. з 193-тысячнай папуляцыі палескіх немцаў. У іншых паветах іх наяўнасць мізерная. Такім чынам, выразна адрозніваецца сітуацыя беларускага Палесся, што не мае заўважнага нямецкага элементу, і ўкраінскае Палессе. У цэлым, немцы Палесся — вяскоўцы (98,5 %, r2=0,4).

На Беларусі прыкметная доля нямецкіх каланістаў мелася на Палессі: з 1830 г. з’явілася калонія Фрыдрыхсдорф (Саломка) у валоданнях кн. Любамірскага; пасля Аграрнай рэформы 1861 г. назіраўся бум прытоку каланістаў (звычайна тое былі арандатары надзелаў у 5-15 дзес.) [8, с. 106]. Часцей тое былі прадпрыемлівыя выхадцы з Прусіі. пратэстанты (85-90 %), у т.л. 1-1,5 % з іх заявілі сябе як іудзеі, што сведчыла (В. Цітоў) аб спецыфічнай “натуралізацыі” немцаў [8, с. 107]. У Паўднёва-Заходнім краі каланізацыя пачалася раней, з 1791 г. у маёнтках Патоцкага. Гэта мела месца найперш на Валынскім Палессі (болей за 80 %). У 1860-я гг. з 33 тыс. немцаў краю 27 тыс. былі каланістамі, у асноўным пратэстантамі, сялянамі з высокай культурай гаспадарання (малочная гаспадарка, выраб і продаж масла, сыру) [6, с. 299-300]. “С местным населением не имеют ничего общего, но большей частью находятся во вражде с ними и не оказывают никакого влияния на хозяйство малоруссов’’, “имеют свое самоуправление”, “составляют сильную конкуренцию местным жителям в сельском хозяйстве и ремесле” [6, с. 300]. Важна тое, што з 301 пасялення толькі 6 было заснавана на казённых землях [6, с. 313]. Апроч сялянскай каланізацыі, на Палессе (беларускае) быў скіраваны і рух нямецкага (прускага і аўстрыйскага) памешчыцкага землеўладання: Лаўтэрбахі (Мазырскі павет, болей 8 тыс. дзес. зямлі), Фальц-Фейн (41 тыс. дзес. у Мінскай губ.), Марыя Баханьская (Пінскі пав., 13 тыс. дзес. зямлі) [3, с. 35]. Апроч таго, прадпрыемлівыя памешчыкі з Палесся адразу ж пасля 1861 г. пачалі запрашаць сялянскія сем’і і наёмных рабочых-немцаў, што, згодна з Л. Ліпінскім, хутка зліліся з мясцовымі жыхарамі [3, с. 48]. Апошняе спрэчна. Якасна важна тое, што нямецкі элемент нёс на беларускія (і украінскія) землі прадпрымальніцкі дух, энергію, ініцыятыву і вопыт [2, с. 18].

Габрэі ж наадварот, найбольш раўнамерна размеркаваны прасторава і урбанізаваны (37 %, r3=0,73), нацыянальны асяродак вельмі мала урбанізаванага Палесся (=9 %). Пры гэтым наяўны тэндэнцыі: 1) канцэтрацыі габрэйства ў паўднёвай, паўднёва-заходняй і цэнтральнай частцы Палесся, 2) убывання ўзроўню яго урбанізаванасці ва ўсходнім напрамку. Гэта тая супольнасць, што паядноўвае (згодна з сістэмнымі прыкметамі) усё Палессе. Дарэчы тут будзе звярнуцца да думкі дарэвалюцыйнага даследчыка Ю. Янсона: “Маклерует почта каждый еврей, это его призвание, и в этом деле он вполне мастер и себе подобных не имеет… Весь край, где, живет и действует еврейство, опутан, можно сказать, сетью маклеров, проникающие во все самые затаенные экономические отношения страны…” [9, с. 5]. Такім чынам, падкрэсліваецца “нацыянальная місія” габрэяў як рухавіка ў фарміраванні рынка ў краі. Зусім не выпадковая тая сітуацыя, што габрэі займаліся субарэндай маёнткаў і стваралі жорсткую канкурэнцыю ў гандлі і рамястве іншым нацыянальным групам. Трэба было чакаць, што найбольш абвострана дадзеная сітуацыя магла заявіць аб сабе на Валынскім Палессі, дзе да структуры “карэнны-польскі-габрэйскі” элемент дадаваўся істотны нямецкі чыннік. Пераконвае ў такім накірунку тая заканамернасць, што была выяўлена Н. Палятаевай адносна купецтва беларускіх земляў: да 1913 г., пры адсутнасці дэмаграфічнай стагнацыі, амаль цалкам знік асяродак купецтва з асоб негабрэйскага паходжання (вялікарусаў, беларусаў, немцаў, палякаў) [4, с. 174],

Назіраецца пэўнае падабенства паміж дзвюма вылучанымі супольнасцямі: адчувальная карэляцыя (rl=0,59) ў прасторавым размяшчэнні, падабенства ў сацыяльным абліччы “чужога” для абарыгенаў, сацыяльнай ролі (прадпрымальніцтва, рамяство, гандаль), адзінства наступстваў гістарычнага лёсу ў пазнейшы час. Немцы адрозніваюцца хіба больш выразнай лакалізацыяй на Валыні ды сваім пераважна сялянскім, а не мяшчанскім паходжаннем.

Табліца.
Нямецкая і габрэйскай прысутнасць на Палессі ў канцы XIX ст.

 
***Падлічана па: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897. Вып. VII. Волынская губерния. СПб., 1904. С. 86-89; Вып. XI. Гродненская губерния. СПб. 1904. С. 102-105; Вып. XVI. Киевская губерния. СПб. 1904. С. 88- 91; Вып. LV. Люблинская губерния. СПб., 1904. С. 88-91; Вып. XXII. Минская губерния. СПб., 1904. С. 80-82; Вып. XXIII. Могилевская губерня. СПб., 1903. С. 106-108; Вып. LX. Седлецкая губерния, СПб., 1904 г. С. 80-83; Вып. XLVIII; Черниговская губерния. СПб., 1905. С. 112-115.

*Каэф. карэл. r1=0,59, r2-0,39, r3=0,73. 

Літаратура

1. Гладкий Ю. Н., Чистобаев А. И. Регионоведение: учебник. М.: Гардарики, 2002. — 384 с.
2. Киштымов А. Германские капиталы и немецкие предприниматели в экономике Беларуси XIX — начала XX в. // Albarutenica. Беларусіка-7. Беларуска-нямецкае грамадска-культурнае ўзаемадзеянне / Матэрыялы Міжнароднага круглага стала, 20-30 красавіка 1996 г. Мн.: ННАЦ імя Ф. Скарыны, 1996. -С. 13-21.
3. Липинский Л.П. Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии. (II половина XIX в.). Мн.: Издательство “Каука и техника”, 1971. — 256 с.
4. Полетаева Н. И. Купечество Беларуси (60-е гг. ХІХ-начала XX в.). Мн: БГЭУ, 2004. — 247 с.
5. Соркіна I. Праблемы тэрміналогіі пры вывучэнні гісторыі гарадскіх паселішчаў Беларусі // Гародня: Гіст. альманах. — 2003. — Т. 9. — С. 36-43.
6. Труды этнографо-статистической экспедиции в Западно-Русский край./ Сост. П. Чубинский — Т. 7. Ч. 3. — [б. м. и г. изд.], 613 с.
7. Украинская советская энциклопедия. — Т. 8,- Киев: Украінськоі Радзянськоі енциклспедіі головна редакція. 1982. — 460 с.
8. Цітоў В. Нямецкая дыяспара ў Беларусі ХІХ-пачатку XX ст.// Albarutenica. Беларусіка-7… 1996. — С. 105-107.
9. Янсон Ю. Пинск и его район. СПб., 1869. Вып. 3. — 180 с.

Аўтар: В.А. Кахновіч
Крыніца: Актуальныя праблемы сацыяльнай гісторыі Беларусі (канец XVIII – пачатак ХХ ст.): да 90-годдзя Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г.: мат-лы Рэсп. навук.-тэар. канф., г. Мінск, 23 лютага 2007 г. / БДПУ імя М. Танка; рэдкал.: А.П. Жытко (навук. рэд.) [і інш.]. Мінск, 2007. С. 201–205.