Яскравым доказам самабытнасці беларускай міфалогіі з’яўляецца народная дэманалогія, прадстаўленая вобразамі духаў хаты і сядзібы, лесу і поля, воднай прасторы і іншых локусаў. Як слушна адзначыў У. А. Васілевіч, «багамі і дэманічнымі істотамі ў беларусаў некалі была напоўнена ўся навакольная прырода – ад зямных нетраў да недасягальнага Космасу.
Фантастычныя істоты насялялі лясы, палі, рэкі, ім знаходзілася месца ў хатах, на гарышчах, у коміне, падпеччы, у лазні, хляве і іншых гаспадарчых пабудовах. На іх ускладалася апекаванне свойскай жывёлаю і палеткамі, яны павінны былі назіраць за ўсімі гаспадарчымі працэсамі і клопатамі селяніна.
Іх шанавалі, стараліся задобрыць і разам з тым баяліся, асцерагаючыся пакарання. Адных любілі, другіх ненавідзелі, з трэціх пасмейваліся. Сваіх міфічных антыгерояў народ ствараў паводле сваіх жа чалавечых заганаў і хібаў, не ашчаджаючы самых брудных фарбаў на іх пачварныя партрэты. Ну, а калі чаго ў гэтым жыцці не хапала для каларытнасці сюжэта, абмалёўкі знешнасці ці характару, у ход ішла нястрымная фантазія» [1, с. 17]. Каб пазнаёміцца з асаблівасцямі светапогляду беларусаў-палешукоў, трэба зазірнуць у гэты дзівосны і таямнічы свет народных вераванняў, звязаных з вобразамі народнай дэманалогіі. Як сведчаць палявыя экспедыцыйныя матэрыялы, на тэрыторыі раёна шырока распаўсюджаны міфалагічныя ўяўленні пра персанажаў ніжэйшай міфалогіі, аснову характарыстыкі якіх складаюць такія аспекты, як знешні выгляд, месца жыхарства, функцыянальнасць, спосабы засцярогі ад іх шкоднага ўздзеяння. Напрыклад, з таямнічым вобразам вадзяніка жыхары звязвалі гаспадара воднай прасторы, якога ўяўлялі «старым чалавекам. Он з барадою, цела пакрыта цінай» (зап. ад Ганны Парфёнаўны Цімашчэні, 1927 г. н., у п. Чырвонае)1. Паводле сведчанняў жыхароў вёскі Хвойка, «вадзяны – стары, з доўгімі зялёнымі косамі і бородою» (зап. ад Ганны Мікалаеўны Жураўлевіч, 1918 г. н.). У тэкстах міфалагічных апавяданняў, запісаных у розных вёсках, вадзянік выступае як шкодная істота, «топіць людзей». З мэтай засцярогі ад гэтага міфалагічнага персанажа выкарыстоўвалі крыжык, бо «вадзянік топіць тых, шо ідуць у воду без крыжа» (зап. ад Цімашчэні Ганны Парфёнаўны, 1927 г.н.ў п. Чырвонае); «Як ідзеш у воду, трэба перахрысціцца» (зап. ад Ганны Мікалаеўны Жураўлевіч у в. Хвойка).
Найбольшая колькасць звестак зафіксавана пра такі міфалагічны персанаж, як ведзьма. Ведзьма – гэта жанчына, якая «мае вялікія здольнасці перакідвацца ў іншыя істоты – жабу-рапуху, птушку, кабылу, сароку, чорную котку, ласку, а таксама перакідваць, зачароўваць іншых» [2, c. 73].
Цэнтральны матыў у тэкстах міфалагічных апавяданняў, звязаных з гэтым персанажам і запісаных на тэрыторыі Жыткавіцкага раёна, – ператварэнне ведзьмы ў жабу, радзей у варону: «Ведзьма магла скідвацца кім хоць: жабаю, варонай» (зап. ад Марыі Іванаўны Андрэйкавец, 1935 г. н., у в. Рычоў). Паводле сведчанняў жыхароў вёскі Лагвошчы, іншы раз «ведзьма можа прэврашчацца ў любога звера ілі пціцу» (зап. ад Ганны Яўгенаўны Сінілы, 1927 г. н.). Як вынікае з міфалагічных звестак пра ведзьму, зафіксаваных ў пасёлку Чырвонае, «ана можа … ператварацца ў маладзіцу» (зап. ад Ганны Пархомаўны Цімашчэні, 1939 г. н.). Цікавыя звесткі пра паходжанне ведзьмы былі запісаны ў вёсцы Бялёў: з аднаго боку, «ведзьмай становіцца дзяўчынка, народжаная ў трэцім пакаленні па-за шлюбам», а з другога – ёю магла стаць і тая жанчына, якой «паміраючая ведзьма паспела перадаць свае веды» (зап. ад Арыны Міхаўны Жогаль, 1910 г. н.). Ведзьма ў асноўным магла толькі шкодзіць, што знайшло адлюстраванне ў розных лакальных варыянтах міфалагічных апавяданняў. Па-першае, ведзьма магла адбіраць у кароў малако, і гэтаму садзейнічала яе здольнасць да ператварэнняў: «Ведзьма магла ператварацца ў жабу. Вось ператвараюцца і карову ссуць» (зап. ад Васіліны Рыгораўны Юнчыц, 1948 г. н., у в. Боркі). Па-другое, шкодная дзейнасць ведзьмы была звязана з жытам, дзе «ведзьмы робяць заломы ноччу голымі» (зап. ад Арыны Міхаўны Жогаль у в. Бялёў). З мэтай засцярогі, напрыклад, свойскай жывёлы ад шкоднага ўздзеяння выкарыстоўвалі асінавае палена або шыпшыну: «У адрыне затыкалі шыпшыну і лажылі асінаву палку папярок» (зап. ад Марыі Іванаўны Андрэйкавец у в. Рычоў). У вёсцы Малешаў, каб пазбавіцца ад шкодных дзеянняў ведзьмы, «ставілі вілкі ў дзвярах» (зап. ад Вольгі Паўлаўны Точкі, 1952 г. н.), а ў вёсцы Лагвошчы з гэтай мэтай выкарыстоўвалі крапіву, якой трэба было «вакруг дома аблажыцца» (зап. ад Ганны Яўгенаўны Сінілы). У вёсцы Вараніно шукалі траву «баркун», якой «затыкваем у хлеў, каб ведзьма не шла» (зап. ад Марыі Уладзіміраўны Лузай, 1938 г. н.), а ў вёсцы Буразь «кідалі мак асвечаны вакруг адрыны» (зап. ад Кацярыны Сцяпанаўны Блоцкай).
Лясун, паводле народных вераванняў жыхароў, не толькі жыве ў лесе, але і з’яўляецца яго апекуном. Уяўлялі гэтую істоту па-рознаму: у выглядзе або «змрочнага вялізнага велікана з вялізнай барадой», або «любога звера» (зап. ад Вольгі Сцяпанаўны Хаменкі, 1926 г. н., у в. Вятчын), або дрэва («сам вялікі, як дзерава, ну, каб добрэ было хадзіць, глядзець усюды» – зап. ад Ганны Міхайлаўны Купрацэвіч, 1922 г. н., у в. Дуброва). Паводле сведчанняў жыхароў вёскі Малешаў, лясун можа пераўтварацца «часцей у мядзведзя або здаравеннага мужыка» (зап. ад Вольгі Аляксандраўны Давыдавай, 1957 г. н.). Лічылася, што лясун мог і дапамагаць, і шкодзіць. Напрыклад, ён засцерагае лес ад «паганых духаў» (зап. ад Васіліны Рыгораўны Юнчыц у в. Боркі), паказвае людзям тыя мясціны, дзе «многа грыбоў, ягад, пціц і звярэй наганяў ахотнікам насустрач» (зап. ад Ганны Міхайлаўны Купрацэвіч у в. Дуброва). Сутнасць шкодных дзеянняў лесуна, паводле народных уяўленняў, зводзілася да таго, што ён «блудзіць людзей па лесе» (зап. ад Вольгі Сцяпанаўны Хаменкі ў в. Вятчын). Функцыянальнасць лесуна была абумоўлена паводзінамі людзей у лесе: «Але ён (лясун) карае толькі за нерадзівые паводзіны к чаму-небудзь або за непаважанне да яго лёсу» (зап. ад Вольгі Аляксандраўны Давыдавай у в. Малешаў). Каб пазбегнуць сустрэчы з лесуном, як адзначалі мясцовыя жыхары, нельга яго злаваць, напрыклад, асцерагаліся, калі «бувае, прыдуць людзі ў лес, крычаць, а не трэба етэ рабіць» (зап. ад Ганны Міхайлаўны Купрацэвіч у в. Дуброва).
Авеяны паэзіяй народнага слова і таямнічы вобраз русалкі: «Русалкі ўзнікаюць у выніку ператварэнняў маладых тапельні ці самазабойцаў, дзяцей, праклятых яшчэ ў мацярынскім улонні, немаўлят, што нарадзіліся мёртвымі, ці загубленых (задушаных, утопленых) адразу пасля нараджэння» [2, c. 434].
Паходжанне русалкі ў мясцовай міфалагічнай традыцыі звязвалі з ператварэннем дзяўчат-тапельніц («Русалкамі маглі стаць незамужнія дзяўчыны ці, можа, тыя дзевачкі, якія ўтапіліся і іх не знайшлі» – зап. ад П. П. Чорнагалоў, 1927 г. н., у в. Сяменча); дзяўчынак, што «памерлі нехрышчонымі» (зап. ад Валянціны Іванаўны Шлягі, 1935 г. н., у в. Кольна), дзяўчат, якіх «праклялі іхнія маці» (зап. ад Арыны Міхаўны Жогаль у в. Бялёў). Месцам знаходжання русалак з’яўляліся і поле, і лес, і вада.
Зыходзячы з успамінаў інфармантаў, можна меркаваць, што русалкі маглі і шкодзіць (асабліва пасля Тройцы; рабілі ўсё магчымае, каб чалавек заблукаў, або спрыялі таму, каб утапіўся): «Ана збівае путнікаў з дарогі. Калі к ёй хтось падыйдзе, то ана можа забраць к сабе. Ані пакасцяць людзям, бо хаваюць адзежу» (зап. ад Ганны Парфёнаўны Цімашчэні ў п. Чырвонае); «Колісь пужалі, што ў жыце сядзіць з каменнымі цыцкамі русалка і зацягне ў воду, таму і баяліса» (зап. ад Кацярыны Сцяпанаўны Блоцкай у в. Буразь).
У пераважнай большасці запісаў знешні выгляд дамавіка звязаны са старым чалавекам: «Ён стары і маленькі ростам» (зап. ад П. П. Чорнагалоў у в. Сяменча); «Дамавік – гэта старэнькі дзядочак з сядой барадою і сядымі валасамі» (зап. ад Валянціны Іванаўны Шлягі ў в. Кольна); «Такі сівы дзядок, канечна, з доўгай сівой барадой і касамі» (зап. ад Ганны Міхайлаўны Купрацэвіч у в. Дуброва). У адзінкавых тэкстах міфалагічных апавяданняў можна сустрэць зааморфны выгляд гэтай істоты: «У дамавога верылі … Сам лахматы, с хвастом» (зап. ад Матроны Мартынаўны Халязнікавай, 1923 г. н., у г. Жыткавічы). Лічылася, што дамавік нагадвае гаспадара хаты, таму і «ахраняе дом» (зап. ад Васіліны Рыгораўны Юнчыц у в. Боркі).
Верылі, што калі ўлагоджваць дамавіка, не крыўдзіць яго, то і ён будзе «добрыя дзела рабіць у хаце. Але, калі дамавога абідзець, ён не будзе даваць спаць і будзе тупаць па сценам» (зап. ад Ганны Яўгенаўны Сінілы ў в. Лагвошчы).
Паводле народных вераванняў, апекуном хлява з’яўляўся хлеўнік, што «глядзіць, каб хазяіва добра ўхажывалі за жывёлай» (зап. ад Ганны Яўгенаўны Сінілы).
Мясцовыя жыхары пра чорта ўзгадвалі як пра «злога духа», у якога «можа абярнуцца малады хлопец, дзед, падарожнік, старац, пан» (зап. ад Арыны Міхаўны Жогаль у в. Бялёў). Каб засцерагчыся ад шкодных дзеянняў гэтай істоты, выкарыстоўвалі траву («зелье баркун»), пасвечаны мак, крыжык, а таксама «трэба прынесці з цэрквы со свечкой ладана і абкурыць ім хату» (зап. ад Емяльяны Міхайлаўны Купрацэвіч, 1935 г. н., у в. Бялёў).
Прыведзеныя матэрыялы па народнай дэманалогіі сведчаць пра паэтычнасць светапогляду беларусаў-палешукоў, багацце іх міфалагічных уяўленняў.
Літаратура
- Зямная дарога ў вырай: беларускія народныя прыкметы і павер’і / уклад., прадм., перакл. і паказ. У. Васілевіча. – Мінск: Беларусь, 2012. – Кн. 3. – 717 с.
- Беларуская міфалогія: энцыклапедычны слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. – 2-е выд., дап. – Мінск: Беларусь, 2006. – 599 с.
1 У артыкуле выкарыстаны матэрыялы навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі кафедры беларускай культуры і фалькларыстыкі Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны.
Аўтар: К.В. Паборцава
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 23 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. – Мінск: Права і эканоміка, 2017. – С. 252-255.
