Свет міфалагічных вераванняў беларусаў вылучаецца багаццем і паэтычнасцю. Вывучыць этнічную міфалагічную традыцыю немагчыма без уліку бытавання яе лакальных формаў. У сувязі з гэтым надзвычай актуальным з’ўляецца зварот да зафіксаваных на тэрыторыі Рэчыцкага Палесся фрагментаў народнай культуры, у якіх знайшлі выразнае адлюстраванне міфалагічныя ўяўленні.
Адзначым, што ўстойліва захоўваюцца і сення ў памяці палешукоў звесткі пра язычніцкі абрад выклікання дажджу, які ў розных вёсках Рэчыцкага раена мае свае адметныя асаблівасці, звязаныя з акцыянальным і прадметна-атрыбутыўным кампанентамі. Калі аналізаваць дзеянні, якімі вызначаўся гэты абрад, то падкрэслім, што яны былі разнастайнымі: гэта кіданне гаршка ў калодзеж, падрыхтоўка ручніка-»абыдзённіка» і вывешванне яго на крыж, што знаходзіўся на перакрыжаванні дарог, звычай забіваць жабу, пераносіць ваду ў рэшаце з аднаго калодзежа ў другі і інш. Сваю адметную семантыку мелі дзеянні з гаршком: яго трэба было абавязкова ўкрасці, а затым укінуць у калодзеж: «Калі была засуха, старыя людзі сажалі на коллі гліняныя гаршкі. І гаварылі: «Я пайду і ўкраду ў цябе гаршок і кіну сабе ў калодзеж». І тады даволі скора пачынаў ісці дождж» (запісана ў в. Красная Дуброва ад Міхалка Любові Восіпаўны, 1920 г. н.).
Паводле сведчанняў Алены Марцінаўны Сохар, 1944 г. н., з г. п. Васілевічы, «каб засцерагчыся ад засухі, трэба зламіць некалькі сцебляў канаплі або забіць жабу, вось тады і пойдзе дождж, а яшчэ можна ў суседа ўкрасці жменю канопляў».
Жыхары в. Капань на пытанне, чаму ідзе дождж, адказвалі, што гэтая з’ява мела на мэце ачысціць людзей ад граху: «Калі пойдзе дождж, людзі павінны выйсці з хат на вуліцу, каб такім чынам Бог змываў грахі з людзей» (запісана ад Зуевіч Наталлі Мікалаеўны, 1938 г. н.).
Жыхары г. Рэчыца адсутнасць дажджу іншы раз звязвалі са звышнатуральным уздзеяннем ведзьмаў, пра якіх гаварылі, што «ведзьмы засуху нагналі. Нібыта яны пазачынялі ў гаршках дождж і да людзей яго не пускаюць. Тады ў сваёй хаце трэба было ўвесь посуд парасчыняць і прасіць дождж, каб ён паліў зямлю» (запісана ад Скромнай Надзеі Сцяпанаўны, 1908 г. н.).
У абрадзе выклікання дажджу ў в. Зашчоб’е і «абудзённік» ткалі, і галінкі сасны выкарыстоўвалі: «Каб выклікаць дождж, ткалі ручнік-абудзённік і вешалі яго на перакрыжаванне дарог: «Пралі на вуліцы ўсе. Ставілі на вуліцы кросны. Напрадом за дзень рушнік. Тады вешалі рушнік на перакрыжаванні дарог. Глядзіш — увечары дождж»; «рвалі сасну, таркалі на сараях, каб пайшоў дождж» (запісана ў в. Зашчоб’е ад Хмяльніцкай Праскоўі Лявонцьеўны, 1932 г. н.). У в. Жмураўка «калодзеж абворвалі, гладышкі вакол яго білі. Вось хазяйка павесіць на забор гладышку пасля надою, а ўвечары забудзецца забраць — яе ўжо і няма. Яе хто-небудзь зніме і нясе скарэй да калодзежа, якога канём абаралі. Так і дождж і вызывалі» (запісана ад Кобец М. Г., 1930 г. н.).
Калі доўга не было дажджу ў в. Горваль, то вяскоўцы тлумачылі гэты факт тым, што «засуха бывае тады, калі самагубцаў хаваюць на агульных могілках. Каб пайшоў дождж, старыя людзі павінны былі араць раку ўпоперак у неглубокім месцы» (запісана ад Калінінай Марыі Мікалаеўны).
Як мясцовыя жыхары засцерагаліся ад грому, маланкі, навальніцы? Адказваючы на гэтае пытанне, яны падкрэслівалі, што абавязкова маліліся («Каб адвесці навальніцу, тушылі свет, усе збіраліся ў хату і старыя бабкі маліліся, чыталі васкрэсныя малітвы» (запісана ў в. Ровенская Слабада ад Краўчанка Анастасіі Рыгораўны, 1923 г. н.)), выкідвалі з хаты на двор патэльню («Хрысціліся, а таксама выкідвалі на двор скавараду. Нада, каб яна лягла ніц, то дождж перастае, а калі ідзе град, то ён сцішаецца і абыходзіць цябе бокам» (запісана ў в. Сведскае ад Махонька Уліты Васільеўны, 1910 г. н.).
Аб паэтычнасці светапогляду палешукоў сведчаць, напрыклад, аповеды аб ўтварэнні маланкі: «Калі грыміць гром і бліскае маланка, старажытныя людзі казалі, што ета Ілля-прарок разазліўся і ездзіць па небу на сваёй вогненнай калясніцы і сварыцца на ўсіх. А маланкі — ета іскры з яго вачэй. Штоб ён суняўся, старыя людзі маліліся яму» (запісана ў в. Ровенская Слабада ад Краўчанка Анастасіі Рыгораўны, 1923 г. н.).
Касмаганічныя ўяўленні жыхароў Рэчыцкага Палесся таксама адрозніваюцца тэматычнай шмастайнасцю і выразнай мясцовай спецыфікай. Напрыклад, у в. Жмураўка перакананы, што свет узнік з залатога яйка: «Раней было бальшое залатое яйка. З яго здзелаўся наш белы свет. Гэта яйка было з двумя часцямі — небам і зямелькаю» (запісана ад Лёгенькай Ніны Васільеўны, 1930 г. н.).
У в. Горваль найбольш прыярытэтнай, зыходзячы з народных вераванняў, з яўляецца версія стварэння свету Богам: «Зямлю стварыў Бог. Ён аддзяліў дзень ад ночы, сушу ад вады, стварыў жывёл, птушак, рыб, гадаў і розныя расліны» (запісана ад Калінінай Марыі Мікалаеўны).
Адлегласць ад Зямлі да Неба, паводле ўяўленняў вяскоўцаў, вымяраецца колькасцю «шарсцінак на карове»: «Сколькі тых шарсцінак, столькі кіламетраў да неба» (запісана ў в. Горваль ад Калінінай Марыі Мікалаеўны).
Важнае месца ў міфалагічнай традыцыі Рэчыцкага Палесся адводзіцца народным вераванням, якія звязаны з жывёльным і раслінным светам, насякомымі. Што датычыць апошніх, то цікавыя міфалагічныя ўяўленні звязаны з павуком, у вобразе якога, верылі, «з’яўляецца дух памёршых, каб дапамагчы ці засцерагчы ад бяды». Магічнымі якасцямі, лічылася, валодае і сама павуціна, якой «спынялі кроў і залечвалі раны». Прадуцыравальнымі магчымасцямі павука, паводле народных уяўленняў, тлумачылася і такое павер’е: «Калі карова застаецца доўгі час ялаўкаю, то трэба павука заляпіць у хлеб і з’есці даць карове» (запісана ў в. Новы Барсук ад Старажэнка Вольгі Якаўлеўны, 1927 г. н.).
Доказам амбівалентнасці павука як міфалагічнай істоты з’яўляецца той факт, што павукі маглі прыносіць і шкоду: «Нечаканую смерць каровы тлумачаць і тым, што калі яна на полі выпадкова з’есць павука». Са з’яўленнем павука на адзенні чалавека звязвалі звычайна якія-небудзь навіны: «Калі на адзенні павук падымаецца ўгару — добрая навіна, калі апускаецца ўніз — дрэнная» (запісана ў в. Новы Барсук ад Старажэнка Вольгі Якаўлеўны, 1927 г.н.). Калі павук спускаецца на павуцінні да чалавека, «чакай якіх-та вялікіх сабыццяў у сваім жыцці». Забарона забіваць павукоў тлумачылася ў в. Ведрыч тым, што «павукі — гэта хазяева ў хаце. Няльзя ніколі іх убіваць, бо ні будзе ладу ў гэтым доме і спакойнай жызні» (запісана ў в. Ведрыч ад Табулінай Аляксандры Міхайлаўны, 1936 г.н.). «Месцазнаходжанне павука ў куце (у тым ліку і ў чырвоным) дазваляе разглядаць яго як ахоўніка сям’і і яе дастатку. Гэта выяўляецца ў шырокараспаўсюджаным яшчэ нядаўна звычаі рабіць саламяныя аб’ёмныя ўпрыгожванні — «павукі» — напярэдадні Калядаў і Вялікадня і вешаць іх «на шчасце» ў покуце над сталом» [1, с. 351]. Асэнсаванне сімволікі міфалагізаванага вобраза мухі ў народных уяўленнях звязана з духамі памёрлых людзей: «А мухі — гэта ўмершыя душы людзей, якія прыйшлі да кагосьці». Асцерагаліся, калі снілася «багата мух у хаце — гэта азначае, што будзе нейкая смерць» (запісана ў в. Ведрыч ад Табулінай Аляксандры Міхайлаўны, 1936 г. н.).
Шмат міфалагічных звестак, запісаных на тэрыторыі Рэчыцкага раёна, звязана з рэчыўным светам. Жыхары в. Заселле асцерагаліся пакідаць нож на стале, бо, лічылася, што калі «яго не ўбярэш, то будзе хто-та хварэць у хаце». Імкнуліся не выкідваць смецце з хаты ў той дзень, калі «з хаты хто-та адправіўся ў дарогу, каб з ім было ўсё добра. Забаранялася падмятаць венікам падлогу, калі «хто-та адправіўся ў дарогу, таму што ён можа не вярнуцца» (запісана ад Дзянісавай Сафіі Іосіфаўны, 1919 г. н.).
Прытрымліваюцца мясцовыя жыхары ў штодзённым жыцці забароны перадаваць праз парог якія-небудзь рэчы, бо, меркавалі, што «не будзе грошай». «Парог, найбольш рытуалізаваны сімвал мяжы паміж хатай як максімальна засвоенай, акультуранай чалавекам часткай прасторы і навакольным, патэнцыйна варожым светам (іншасветам, светам памершых). Найбольшае значэнне парог меў у сямейнай абраднасці і знахарстве. У радзіннай абраднасці ў адпаведнасці з дародавым, родавым і пасляродавым этапамі парог інтэрпрэтаваўся ці то як самая небяспечная, ці то як дапаможная і лёсастваральная частка прасторы. Так, цяжарнай жанчыне, кантакты якой з навакольным светам моцна абмяжоўваліся, забаранялі затрымлівацца і сядзець на парозе, бо будуць цяжкія роды [2, с. 12].
Пра важнае значэнне парога гаворыцца ў міфалагічных аповедах, запісаных у в. Ямпаль: «Нельзя даваць што-небудзь праз парог, нельзя вітацца з людзьмі праз парог» (запісана ад Ярашка Антаніны Іванаўны, 1932 г. н.). Гэта звязана было з тым, што парог з’яўляўся той мяжой, якая аддзяляла свет жывых ад свету памершых продкаў: «Бярэменным жанчынам нельзя ў парозе стаяць, таму, што дзіця будзе ў праходзе доўга стаяць у час родаў» (запісана ў в. Ямпаль ад Антаніны Іванаўны Ярашка, 1932 г. н.).
У абрадавай практыцы беларусаў Рэчыцкага Палесся важнае месца адводзілася і такому аб’екту, як стол, які з’яўляўся, зыходзячы з народных вераванняў, адным з найбольш рытуалізаваных і шанаваных прадметаў у традыцыйнай культуры. «Стол ёсць неад’емны атрыбут рытуалаў, цэнтральную ці значную частку якіх складае абрадавая трапеза (Дзяды, вяселле, пахаванне, Каляды, Вялікдзень і інш.), дзе ён набывае «падкрэсленую функцыю сакральнага цэнтра, своеасаблівага ахвярніка, калі пачастунак прызначаецца не толькі прадстаўнікам чалавечай, але і касмічнай супольнасці» [2, с. 490].
Каб пазбегнуць сваркі ў сям’і, асцерагаліся «сціраць са стала бумагай ці ладоняй» (запісана ад Дзянісавай Сафіі Іосіфаўны, 1919 г.н.). «Паводзіны за сталом жорстка рэгламентаваліся і ў штодзённым жыцці. Катэгарычна забаранялася сядзець на стале, што магло прывесці да жудаснай нястачы ў сям’і, класці на стол рэчы, ніяк не звязаныя з яго функцыямі» [2, с. 490].
Паводле ўяўленняў жыхароў в. Узнаж Рэчыцкага раёна, «садзіцца на стол — гэта вялікі грэх. Калі мужчына шапку на стале аставіць — напасць будзе» (запісана ад Боблы Фёклы Фёдараўны, 1916 г. н.). Уяўленні людзей аб стале былі звязаны не толькі з унутраным або духоўным станам чалавека (напрыклад: «нельзя сядзець на стале, бо дзень закончыцца непрыемнасцямі», або «на стале не пакідаюць шапку, бо будзе балець галава» (запісана ў в. Свірыдавічы Рэчыцкага раёна ад Кацярыны Рыгораўны Борсук), але і з яго знешнім выглядам, здароўем: «На голым стале нельзя есці. Абязацельна стол далжон быць накрыты скацеркаю. Гэта штоб былі абутыя і адзетыя» (запісана ў в. Ямпаль Рэчыцкага раёна ад Антаніны Іванаўны Ярашка, 1932 г. н.); «нельзя яшчэ на стале астаўляць недаедзены кусок хлеба, бо астаўляеш сваё здароўе» (запісана ў в. Свірыдавічы ад Ганны Захараўны Вазюра, 1925 г. н.).
Даволі ўстойлівымі з яўляюцца міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з іголкай, якую нельга было «з хаты каму-та даваць, таму што будзе гора» (запісана ад Дзянісавай Сафіі Іосіфаўны, 1919 г. н.). Знойдзеную дзе-небудзь іголку нельга было забіраць сабе, бо, лічылася, што «етым ты прынясеш у хату злыдня (беднату, недастачу, голад)» (запісана ад Дзянісавай Сафіі Іосіфаўны, 1919 г. н.).
Што датычыць міфалагічных уяўленняў, звязаных з дрэвамі, то найперш адзначым павер’і, паводле якіх, напрыклад, у в. Перавалока існавала забарона садзіць дрэвы блізка каля хаты, бо «корні пад хату палезуць пад фундамент, то, значыцца, і нячыстая сіла к табе абязацельна прылезе, не абніме» (запісана ў в. Перавалока ад Лазько Ганны Фёдараўны, 1936 г. н.).
Жыхары г. п. Васілевічы асцерагаліся, каб «ёлка расла пад хатай. Гэта к няшчасцю» (запісана ад Сохар Алены Марцінаўны, 1944 г. н.).
З вярбой у в. Новы Барсук звязвалі надзеі на шчаслівае жыццё. Менавіта таму невыпадковым тут быў звычай «гэтую вярбу пасадзіць каля вады», бо верылі, калі «яна вырасце, то той чалавек будзе шчаслівы ўсё жыццё» (запісана ад Дваракоўскай Тамары Сяргееўны, 1952 г. н.). Галінкам вярбы, асвечаным у царкве, надавалі магічнае значэнне. Лічылася, што, каб здаровымі дзеці раслі, іх трэба «гэтымі асвечанымі галінкамі асцёбаць», бо шчыра верылі ў магчымасці ўплыву гэтага дрэва на шчасце і здароўе чалавека (запісана ў в. Новы Барсук ад Дваракоўскай Тамары Сяргееўны, 1952 г. н.).
Матыў ператварэння дачкі ў асіну па прычыне ляноты, а маці — у бярозу — адзін з цэнтральных у міфалагічных аповедах жыхароў в. Горваль: «Маці праклінала дачку за ляноту. Бог у пакаранне ператварыў дачку ў асіну, а маці — у бярозу» (запісана ад Калінінай Марыі Мікалаеўны).
Шматлікімі міфалагічнымі ўяўленнямі прасякнуты каляндарныя абрады і звычаі Рэчыцкага Палесся. Выраб пудзіла зімы і скідванне яго з гары, што сімвалізавала хутчэйшы прыход вясны, — важныя кампаненты ў абрадзе гукання вясны ў в. Заспа. Жыхары в. Гірава падчас абраду загукання вясны спальвалі якія-небудзь старыя рэчы («палілі некаторыя старыя трапкі») і рабілі так, каб «сагнаць холад, зло з Зямлі». З мэтай хутчэйшага прыходу вясны адмыкалі замкі: «Яшчэ ўсе замкі ў гэты дзень адмыкалісь, каб хутчэй прыйшла вясна» (запісана ў в. Гірава ад Сычыкавай Ларысы Аляксандраўны, 1910 г. н.).
Адзначым, што ў параўнанні з іншымі раёнамі Г омельшчыны, мясцовай адметнасцю гукання вясны на тэрыторыі Рэчыцкага Палесся з’яўляўся выбар дзяўчыны на ролю Вясны, антрапаморфны вобраз якой фарміраваўся пад уплывам міфалагічных уяўленняў: пераходных
абрадаў каляндарных перыядаў: «Выходзілі на высокае месца. Выбіралі маладую дзяўчыну. Вянок адзявалі ёй. Прыбіралі яе. Потым спявалі песні. Карагод вадзілі і ў гульні гулялі» (запісана ў в. Левашы ад Сурта Фаіны Міхайлаўны, 1935 г.н.). Сярод зімовых звычаяў найбольш адметнай мясцовай з явай з яўляўся звычай «Кола», міфалагічную сутнасць якога раскрылі самі інфарматары: «Бяруць дзесяцімятровы слуп і абліваюць яго халоднай вадой, каб ён стаў ледзяным. Потым стаўляюць кола, і трэба, каб хто-небудзь залез на верх слупа і спаліў кола. Кола — гэта стары год, і трэба яго спаліць, каб настаў новы год. Чалавек, які спаліць кола, лічыцца лепшым гасцём, якога трэба заўсёды гасцяваць» (запісана ў в. Азершчына ад Лазарэвіч Надзеі Пятроўны, ад Лазарэвіча Івана Пятровіча).
Страляніна з ружжа на Крашчэнне — адметны мясцовы кампанент у структуры калядна-навагодняга комплексу г. Рэчыца: «На раке стралялі з ружжа, счыталі, што расстрэльвалі Каляды, ета счыталася ўжо канец Ражаства» (запісана ад Худзенка Вольгі Ціханаўны, 1926 г. н.).
Асэнсаваныя намі запісаныя на тэрыторыі Рэчыцкага Палесся міфалагічныя звесткі, звязаныя з абрадам выклікання дажджу, засцярогамі ад маланкі і навальніцы, жывёльным, раслінным і рэчыўным светам, касмаганічнымі ўяўленнямі, з’яўляюцца важнай крыніцай вывучэння светапогляду беларусаў. У гэтых адносінах заслугоўвае ўвагі выказванне Уладзіміра Васілевіча, укладальніка кніг па беларускіх народных прыкметах і павер’ях: «Вельмі шмат назаўсёды адышло ў нябыт разам з цэлымі пакаленнямі людзей. Але сабраныя па каліўцу пачутыя ў народзе аповеды ўсё ж даюць сучаснаму чытачу каштоўныя звесткі пра старажытныя вераванні нашых продкаў» [3, с. 17].
Спіс выкарыстаных крыніц
- Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. — 2-ое выд; дап. — Мн. : Беларусь, 2006. — 599 с.
- Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. — 2-ое выд; дап. — Мн. : Беларусь, 2004. — 592 с.
- Васілевіч, У. Зямная дарога ў вырай: беларускія народныя прыкметы і павер ’і / У. Васілевіч /уклад., прадм., перакл. у паказ. У. Васілевіча. — Кніга 3. — Мінск: Беларусь, 2010. — 717 с.
Аўтар: Валянціна Новак
Крыніца: Сёмыя Міжнародныя Доўнараўскія чытанні: матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі, Рэчыца, 1-2 кастрычніка 2010 г. / рэдкал.: В.М. Лебедзева (адк. рэд.) [і інш.]; Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Ф. Скарыны. – Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2010. – С. 194-200.
