Фармаванне і шматлікія змены суб’ектаў і форм улады ў Гомелі на працягу 1918 г. вызначалася некалькімі фактарамі. Па-першае, вострай барацьбой за панаванне ў паслярэвалюцыйнай краіне партыйна-палітычных сілаў, з якіх найбольш уплывовыя — эсэры, меньшавікі, бальшавікі, бундаўцы, сацыял-сіяністы ды іншыя мелі ў горадзе даволі моцнае прадстаўніцтва. Па-другое, Гомель апынуўся ў эпіцэнтры працэсаў напыянальна-дзяржаўнага самавызначэння і тэрытарыяльнай экспансіі ў заходнім рэгіёне былой Расійскай Імлерыі. Дадатковым чыннікам ускладнення ўнутрыпалітычных калізіяў стала амаль гадовая нямецкая акупацыя Гомеля.
Бальшавіцкая ўлада ўсталявалася ў Гомелі толькі 17 лістапада 1917 г., калі бальшавікі дамагліся манапольнага становішча ў складае Гомельскага Савета і правялі яго рэарганізацыю. Для кантролю за асноўнымі сферамі гарадскога жыцця былі сфармаваны спецыяльныя аддзелы-камісарыяты, а рэўкаму было даручана стварэнне пастаяннага атрада Чырвонай гвардыі. Гэтыя захады, аднак, аказаліся недастатковымі каб зліквідаваць гарадскую думу і земскія ўправы, за захаванне якіх як органаў гарадскога самакіравання выступілі пры падтрымцы насельніцтва ўсе небальшавіцкія партыі, у тым ліку сацыялістычнай арыентацыі.
Суадносіны сілаў змяніліся ў сувязі з разгорнутым пасля зрыву 18 лютага брэсцкіх перамоў наступленнем на гомельскім напрамку 41 дывізійнага корпуса германскай арміі. Ужо 21 лютага дзейнасць бальшавіцкага Савета была паралізавана ў сувязі з эвакуацыяй з горада часткі яго членаў. Каб прадухіліць наспяваючую паніку і бязладдзе, Гомельская дума на надзвычайным пасяджэнні абірае камісію для кіравання горадам у складае 5 чалавек з паўнамоцтвамі ваеннага часу. На наступны дзень уся Магілёўская губерня, уключаючы і Гомель, была абвешчана на ваенным становішчы, у сувязі з чым у горад увайшоў і Мінскі рэвалюцыйны полк пад камандаваннем Р. Берзіна. Пры дапамозе ваеннай сілы савецкая ўлада была адноўлена, праведзены давыбары Савета, выканкам якога разам з вайсковым кіраўніцтвам стварылі ваенна-рэвалюцыйны камітэт і абвясцілі перадачу яму ўсёй улады. На працягу тыдня гэтая ўлада спрабавала здзейсніць у горадзе дырэктыву ЦК РКП(б) аб стварэнні па лініі Віцебск-Орша-Магілёў-Гомель фронт абароны, распачаўшы мабілізацыю ў Чырвоную армію і на будаўніцтва абарончых аб’ектаў. Але 1 сакавіка разам з чырвонаармейскімі часткамі Савет пакідае горад і ў той жа дзень яго займаюць нямецкія фармаванні.
Паводле падісаннага 3 сакавіка Брэсцкага міру Гомель разам з ўсёй Усходняй Беларуссю мусіў заставацца пад часовай акупацыяй да заключэння ўсеагульнага міру і выплаты кантрыбуцыі на карысць Германіі. Гэтым вызначалася акупацыйная палітыка, галоўным зместам якой стала забеспячэнне гаспадарчых інтарэсаў германской дзяржавы і арміі і прадухіленне антынямецкіх выступленняў. Нямецкая комендатура праяўляла большую цікаўнасць работай прамысловасці і чыгуначнага вузла, не прэтэндуючы на рэгуляванне мясцовага цывільнага і грамадзянска-палітычнага жыцця. Захавалася легальнае існаванне ўсіх партыйных арганізацый, уключаючы бальшавікоў, аднак усе публічныя акцыі ўзгадняліся з ваенным камендантам. Не было забаронена, напрыклад, правядаенне гарадскога мітынга з нагоды пахавання чырвонаармейцаў, што загінулі ў сутычках з немцамі, святкаванне Першамая, прафсаюзная дзейнасць на прадпрыемствах і г.д.
У выніку на структураванне і функцыянаванне гарадской улады ў гэты перыяд большы ўплыў аказаў не акупацыйны статус Гомеля, а прэтэнзіі з боку новаўтвораных суседніх дзяржаў. Геапалітычнае становішча горада на сумежжы Беларусі, Украіны і Расіі, яго роля буйнога прамысловага і чыгуначнага цэнтра абумовілі імкненне кожнай з іх захаваць Гомель за сабой.
Спробы Беларускай Народнай Рэспублікі дамагчыся вяртання Палесся беларускай дзяржаве шляхам перамоў, як вядома, станоўчага выніку не мелі. Каб падтрымаць сувязі з Гомелем і Гомельшчынай Народны Сакратарыят ВНР надаў паўнамоцтвы свайго прадстаўніка лідэру гарадской суполкі БСГ Язэпу Няцецкаму, усклаўшы на яго абавязак адстойваць інтарэсы беларускага жыхарства і бежанцаў перад акупацыйнымі і цывільнымі ўладамі1. Аднак звесткі аб яго стасунках з уладнымі структурамі пакуль адсутнічаюць.
Са свайго боку савецкі бок разглядаў Гомель і рэгіён як неад’емную частку расійскай тэрыторыі, усведамляючы яго значэнне і ў барацьбе за Украіну. Бальшавіцкія ўлады ў цэнтры і на месцах адкрыта заяўлялі, што Гомельшчына — «вароты паўднёвай жытніцы ў сталіцу»2. Сілы бальшавікоў у Гомелі складалі ў асноўным рабочыя, мабілізаваныя на абарончыя прадпрыемствы з цэнтральнарасійскіх раёнаў, салдаты-франтавікі а таксама партыйцы, накіраваныя з цэнтра. У пачатку сакавіка адноўлены Палескі камітэт РКП(б) быў падпарадкаваны ЦК Кампартыі Украіны і па яго рашэнню стварыў нелегальны рэўкам для падрыхтоўкі антынямецкага паўстання як часткі агульнаўкраінскага. Спроба яго арганізацыі ў жніўні скончылася ў Гомелі забойствам 14 нямецкіх салдат і блакаваннем на кароткі час казармаў «дзяржаўнай варты»і рэпрэсіямі ў адказ. Падпісанне неўзабаве дадатковага савецка-германскага дагавора аб эвакуацыі нямецкіх войск з усходу Беларусі стымулявала падрыхтоўку Палескага камітэта да ўзяцця ўлады: у горад з-за дэмаркацыйнай лініі актыўна ўвозілася зброя, вялася агітацыя супраць «згодніцкіх» партый і «буржуазнай дэмакратыі».
Аднак чарговая змена ўлады ў Гомелі адбылася ўсе ж пад уплывам падзей на Украіне, дзе месца правага ўраду гетмана Скарападскага заняла сацыялістычная Дырэкторыя, лідэры якой С. Пятлюра і В. Вінічэнка пацвердзілі прэтэнзіі на Гомельшчыну і Палессе. Змена палітычнай сітуацыі была скарыстана гомельскімі палітычнымі сіламі для аднаўлення і ўзмацнення пазіцый гарадскога самакіравання. Па рашэнні агульнагарадскіх рабочай і сацыялістычных канферэнцый, а таксама нарады 65 прадстаўнікоў правых партый, было вырашана стварыць на шматпартыйнай аснове Гомельскую Дырэкторыю як органа часовай улады да стварэння дзяржаўных органаў і правядзення дэмакратычных выбараў. Бальшавіцкае ж патрабаванне перадаць усю уладу рэўкаму было адхілена3.
Праца новага органа улады пачалася 17 снежня. У склад яго ўвайшлі 6 чалавек: 2 — прадстаўнікі гарадской думы, 1 — цэнтральнага савета прафсаюзаў, 2 рабочай канферэнцыі і 1 — камітэта чыгуначнікаў. Узяўшы на сябе функцыі распарадчай улады, для практычна-адміністрацыйнай работы Дырэкторыя аднавіла структуры былой гарадской думы, прызначыўшы для іх кантроля ўласных камісараў: па справах казначэйства, міліцыі, пошт, забеспячэння хлебам і ў адміністратыўныя равны горада. Функцыі галоўнага грамадзянскага камісара былі ўскладзены на былora гарадскога галаву Бабарыкіна4. Падтрымку грамадскага парадку па ўзгадненні з Дырэкторыяй браў на сябе створаны пад уплывам рэвалюцыі ў Германіі салдацкі савет 41 корпуса нямецкай арміі. Нягледзячы на афіцыйнае зацвярджэнне і падтрымку з боку Кіева, Гомельская Дырэкторыя прадэманстравала імкненне дыстанцыравацца ад яго палітыкі: украінізацыя і законы пятлюраўскага ўраду былі адмененыя, «дзяржаўная варта» рэарганізавана ў міліцьпо, «павітовы камісар» падпарадкаваны гарадской уладзе. Галоўным прынцыпам сваей дзейнасці Дырэкторыя дэкларавала безгвалтоўнасць, у пацверджанне чаго былі вызвалены палітычныя вязні, а камандуючы гомельскім гарнізонам прысягнуў на невыкарыстанне сілы супраць гарадскіх улад і насельніцтва5.
Расцаніўшы дзеянні рэўкама як парушэнне ўзаемных дамоўленасцей, нямецкія ўлады вяртаюць горад пад свой кантроль, і афіцыйна пацвярджаецца ўлада Дырэкторыі. Падзеі ў Гомелі выклікалі напру, жанасць у савецка-германскіх адносінах і ў міністерства замежных спраў Германіі была нават накіравана спецыяльная нота міністра замежных спраў РСФСР Р. Чычэрына «Аб падзеях у Гомелі»6.
Ca свайго боку рэўкам імкнуўся выкарыстаць правераныя сілавыя метады. 22 снежня гарадская рабочая канферэнцыя абмяркоўвала палітычную сітуацыю ў горадзе і яе перспектывы. Аргументам Дырэкторыі аб тым, што неабходна стварыць усё магчымае для хутчэйшага вызвалення Гомеля ад акупацыі і захавання дэмакратычных асноў гарадскога кіравання, рэўкам супрацьпаставіў тэзіс аб вырашаннасці лёсу горада і непазбежнасці перадачы яго Чырвонай Арміі. У выніку канферэнцыя, якая яшчэ тыдзень таму падтрымала Дырэкторьпо, выказалася на карысць рэўкама.
Нямецкі бок не прыняў ультыматыўнага запатрабавання перадаць уладу рэўкаму, падкрэсліўшы, што не можа лічыць яго уладнай, а толькі партыйна-палітычнай струкгурай. Для стабілізацыі абсганоўкі.ў горад была ўведзена 47 нямецкая дывізія, вядомая сваімі антыбальшавіцкімі настроямі. Адначасова з Кіева прыбывае браніраваны цягнік, каб блакаваць пранікненне чырвоных войск на Украіну.
У адказ пры падтрымцы Магілёўскага губкама і камандавання Заходняга фронта рэўкам арганізуе агульнагарадскую забастоўку, якая паралізавала работу і чыгункі і горада. Нямецкі савет змог вярнуць кантроль над чыгуначным вузлом, аднак у выніку перамоў паміж ім і рэўкамам была дасягнута дамова аб узаемных уступках: немцы абавязваліся пакінуць горад у дзесяцідзённы тэрмін і не перашкаджаць падрыхтоўцы да ўвядзення савецкай улады, а рэўкам спыняў забастоўку. Дамова уступіла ў дзеянне 7 студзеня 1919r., пры гэтым бальшавіцкі сход горада вырашыў не ўваходзіць ні ў якія кааліцыі і пагадненні з іншымі, у тым ліку і сацыялістычнымі партыямі. Толькі 14 студзеня апошнія нямецкія часткі пакінулі горад і ў гэты ж дзень у яго ўвайшла Чырвоная Армія, што дазволіла ўсталяваць паўнаўладдзе бальшавіцкага гомельскага рэўкама.
- НАРБ, ф. 62, воп. 1, спр. 2, арк. 162.
- Трудящиеся Гомельщины в борьбе за вдасть Советов (1917-1920): Хроника событий. — Гомель, 1958. — С. 90.
- Гомельскі абласны краязнаўчы музей (ГАКМ), ф. 5, спр. 2а, арк. 72.
- ДА Гомельскай вобласці, ф. 52, воп. 1, спр. 10, арк. 60.
- ГАКМ, ф. 5, воп. 1, спр. 3, арк. 27.
- Тамсама, спр. 3, арк. 132-133.
Аўтар: Валянціна Лебедзева
Крыніца: Беларускі горад у часе і прасторы: 500 гадоў Полацкай магдэбургіі: Зборнік навуковых прац. — Наваполацк: ПДУ, 2001. — С. 68-72.
