Анамастычныя старажытнасці Гомельшчыны (Чагоршчы, Чагошчы, Чамушаль)

Вылучаныя для этымалагічнага аналізу ўласныя назвы Гомельшчыны, дзве з якіх зафіксаваны на Тураўшчыне, правамерна характарызаваць як глыбока архаічныя з боку іх словаўтваральнай структуры і ўнікальныя з боку складаючых іx кампанентаў. Усе яны адзначаюцца стабільнасцю націску на пачатковым складзе (ЧАгоршчы, ЧАгошчы, ЧАмушаль), што можа ўказваць на агульнасць генэзіcy анлаутнага Ча-.

Чагоршчы мн. — мікратапонім (сенажаць) каля в. Альшаны на Тураўшчыне (ТС У,381) — адносіцца да ізаляваных назваў: адпаведнікі для яе не адшукваюцца у іншых славянскіх арэалах. Зафіксаваны ў той жа вёсцы адпаведны апелятыў чагоршчы мн. ’забалочаны хмызняк’ М.А. Дарошка генетычна арыентуе на чагАр, чагАрнік, укр. чагАрь, чагАрник ’пералесак, лес паміж палянамі’¹, але гэта тлумачэнне не мо­жа быць прынята па фанетычных і словаўтваральных прычынах. Да таго ж фіксацыя апелятыва толькі ў форме pluralia tantum можа сведчыць аб дэтапанімізацыі ўласнай назвы (ЧАгоршчы — чАгоршчы).

Назву Чагоршчы, як і астатнія ў гэтай групе, мэтазгодна ўключыць у рад славянскіх утварэнняў з анлаўтным Ча- <праслав. *са- / caj- дзеяслоўнага паходжання, ідэнтычнага ca- / caj- у *жakutі, *сajаti ’чакаць, ждаць’. Другі кампанент -горшчы звязвае беларускую назву з укр. Білогоршча — веска ў Пустамытаўскім раёне Львоўшчыны, Перегорщь — л.п. Іршы на левабярэжжы Цецерава ў сістэме Дняпра (цячэ на Жытоміршчыне)², а таксама з апелятывамі тыпу балг. дыял. гръщ, гръща ’жменя’, блр. прыгаршчы мн. ’абедзве далоні з прыгнутымі пальцамі, жменя’, дыял. палеск. прыгаршча ’жменя’ (запіс наш), укр. пригорщ, пригорща, балг. дыял. прыгорща. славен prigorsca, przugarszez, руск. пригоршни ’мера чаго-н. сыпучага, што можна загрэбці ў абедзве далоні’ < пригърщьни і інш. Варта падкрэсліць, што арэал апелятыва дазваляе аднесці яго да праславянскага лексіч­нага фонду, узнавіўшы для яго архетып prigrhstje<*prigrttje — дэрыват з j-суфіксацыяй ад *prigrsti<*prigrtte. Параўн. блр. дыял. прЫгарсць, укр. дыял. пригорсть, пригіpcть, польск. przygarsc ‘жме­ня’ і інш. З сказанага вынікае, што кампанент -горшчы ўяўляе сабою j-расшырэнне зыходнага ‘жменя, горстка’. У такім выпадку, палеск. Чагоршчы правамерна разглядаць як тапонім дэрывацыйнай базай для якога быў антрапонім-пажаданне Параўн. іншыя антрапонімы-кампазіты ‘Cagoste, Camysez, *Camyz якія  належаць праславянскаму іменаслову. Да сказанага дададзім, што гра­матычная аформленасць даследуемай назвы — форма pluralia tantum — таксама ўказвае на антрапонім у якасці яе ўтвараючага слова.

Чагошчы мн., а таксама вытворнае ад яго Подчагошчы (варыянт Под Чагошчы) мн. — мікратапонімы (сенажаці) каля в. Вялікае Малешава на Тураўшчыне (ТС У,380,381) — неабходна суаднесці з блр. Верачагошч м. — назвай вескі Любанскага раёна Міншчыны (Paп.Мн.49), у якой -чагошч выступае ў якасці постпазіцыйнага кампанента айконіма-кампазіта. На іншых тэрыторыях Беларусі тапанімічныя адпаведнікі не адзначаюцца. Такім чынам, арэал беларускїх назваў з асновай Чагошч- — зона Прыпяцкага Палесся.

Для разглядаемых палескіх тапонімаў выяўляецца ідэальны (у плане фанетычнай, словаўтваральнай, акцэнталагічнай характарыстык) адпаведнік сярод балгарскіх мясцовых назваў Албаніі (вобласць Вало­на), дзе фіксуецца Чагоща (Cagosta) з 1431 г.³, што дазваляе вылучыць яшчэ адну беларуска(палеска)-балгарскую топаізалексу. Фіксацыя ідэнтычных назваў у несумежных славянскіх арэалах дае магчымасць аднесці іх да праславянскай тапанімічнай спадчыны, узнаўляючы для іх праформу *cagosc < *cagostje. Словаўтваральная структура ‘Cagostje тлумачыцца адназначна — як j-дэрыват ад антрапоніма ‘Cagosti, рэканструкцыя якога прапанавана С. Роспандам на аснове ст.-чэш. Cahostice/Cehostice⁴, які ўключаны ў праславянскі іменаслоў (ЭССН ІУ,І0). Няма сумнення, што прыведзены беларускі матэрыял — сведчанне бытавання у антрапаніміцы дрыгавічоў.

Першапачатковая семантика тапоніма *cagostje — ’зямля (поле, сенажаць)ці яго нашчадкаў’.

Чамушальм — назва вёскі Кармянскага раёна Гомельшчыны (РапГом. 177), — несумненна, трэба суаднесці з укр. Чамишел — л,п. Цецерава на правым беразе Дняпра (Машт. Дн.42). Словаформы беларускай і ўкраінскай назваў (блр. да Чамушля, пад Чамушлем, на Чамишлю. по-над Чамышлем) указваюць на зыходнае *Чамышль. у якім перад плавным л’ развіўся секундарны галосны е (Чамышль — Чамышель), які пасля зацвярдзення шыпячага і беларускай мове рэалізаваўся ў а (Чамышель — Чамышаль). Параўн. развіцце неэтымалагічных галосных пасля ці перад санорнымі ў формах тыпу земль — зямель, вядро — вёдзёр). Да гэтага дададзім, што ў беларускай назве наглядаецца лабіялізацыя галоснага ы ва ўмовах лабіялізуючага асяроддзя — пасля лабіяльнага м (Чамышаль — Чамушаль) — тыпо­вая з’ява для зоны фіксацыі айконіма. Такім чынам, разыходжанні ў фанетыцы беларускай і ўкраінскай назваў цалкам тлумачацца дзеючымі ў гэтых мовах фанетычнымі працэсамі.

Аналізуючы словаўтварэнне ўкраінскага гідроніма, А.М. Трубачоў аднёс яго да пасесіваў на — j -, матывуючы праслав *camyslz (атараўрамі ЭССЯ гэты антрапонім уключаны ў праславянскі імёналоў — 1У, 16)⁵. Прымаючы тлумачэнне этымолага як слушнае, падкрэслім, што ў дахрысціянскім антропаніміконе продкаў беларусаў таксама бытавала імя *camyslь, аб чым сведчыць аналізуемы айконім. Рэальным будзе аднясенне і адантрапонімнага дэрывата да праславянскага анамастыкона.

Што датычыць айконімаў з постпазіцыйным -mysljь, то яны не з’яўляюцца рэдкімі на тэрыторыі усходняй Славіі. Параўн. ст.-руск. Перемышль < праслав. Permysljь, Радомsшль — праслав. Radomysljь і інш.

Прадстаўлены намі беларускі тапанімічны матэрыял, які ў іepapхіі словаўтваральных мадэлей не належыць да інавацыйных, позніх па часе ўзнікнення, істотна ўзбагаціць уяўленні даследчыкаў аб словатворчых працэсах больш ранніх этапаў развіцця беларускай мовы — праславянскага. Ён жа падводзіць да сцвярджэння аб тым, што анамастыка славян дэманструе такое ж яркае адзінства, як і жывы слоўнік славянскіх народаў.
 

1. Дарошка М. А. Мясцовыя геаграфічныя апелятывы У мікратапаніміі Тураўскага Палесся // Беларуская анамастыка. Мн.: Навука і тэхніка, 1992. С. 90-91.
2. Маюцца ўсе падставы для аднясення да праславянскага гідранімічнага фонду Укр. Перегорщь, у аснове якога — праслав. *pergrirsrjь, страчанае жывой украінскай мовай, але захаванае паўднёва- і заходнеславянскімі мовамі. Параўн. ст.-сл. прЪгръшта, с.-харв. pregrsti, слвц. priehrstie, чэш. prehrsti і інш. Тым большае значэнне на­бывае ўсходнеславянскі анамастычны матэрыял для праблем узнаўлення і арэальнай характерыстыкі праславянская лексікі.
3. Гл.: Займов И. Български географски имена с -j ь. София, 1373. С Л 74.
4. Роспонд С, Структура и классификация древневосточнославянских ант­ропонимов (имена) // Вопросы язикознания, 3, 1965. С. 14.
5. Трубачев О.Н. Названия рек Правобережной Украины. М.: Наука, 1968.

Аўтар: Р.М. Казлова
Крыніца: Единство восточнославянских народов: прошлое,настоящее, перспективы: материалы науч. конф. — Гомель,1995. Ст. 147-149.