Шкада, што песня засталася,
А Тураў старасці паддаўся.
Цяпер патрэбна столькі сілы,
Каб адрадзіць яго з магілы.
Кастусь Кашэвіч
Гісторыя Тураўскай зямлі пачалася задоўга да летапіснага перыяду і прыняцця хрысціянства. Археолагі даказалі, што Тураўшчына была густанаселеным рэгіена пачынаючы з часоў мезаліта. Такой канцэнтрацыі археалагічных старажытных помнікаў гісторыі, як у міжрэччы Прыпяці – Сцвігі (Тураўшчына) не выяўлена ні ў басейне верхняга Дняпра, ні ў Панямонні, ні ў Падзвінні.[9, с.42]. Вынікае, што гэта найбольш старажытны аазіс на ўсходнеславянскіх землях, які меў развітую для свайго часу культуру. Летапіснае ўсходнеславянскае племя дрыгавічоў мела свае раннефеадальнае племянное княжанне з мясцовымі князямі. Апошнім з іх, відавочна, быў князь па прозвішчу Тур (Х ст.).[2.с.15-17]. Гэта імя не ад нараджэння, такое імя ў старажытнарускай мове адсутнічала. Але было распаўсюджанай з’явай даваць прозвішча (мянушкі) людзям, якія б характарызавалі іх, стваралі вобраз і адпавядалі займаемаму месцу у грамадстве. Вобраз тура, магутнага быка, які вадзіўся ў мясцовых лясах, адпавядаў вобразу кіраўніка племяннога княжання. Цэнтрам княжання, затым Тураўскага княства, быў горад Тураў.
Першапачатковы і раннефеадальны Тураў – не зусім тое, што мы цяпер бачым і, нават, уяўляем. Гэта быў комплекс жылевых, гаспадарчых, абарончых, абрадавых збудаванняў тагачасных насельнікаў міжрэчча Прыпяць – Сцвіга, якія зналі пісьмо і былі знаемы з хрысціянствам да яго афіцыйнага прыняцця (988г.). Вядомы звесткі пра Тур-калодзеж, у якім хрысціўся князь Тур (980г.). А з 988г. князем прызначаны Святаполк, які павінен быў, як афіцыйна лічыцца, клапаціцца і аб распаўсюджванні новай веры. Месца Тур-калодзежа шануецца як святыня ужо больш 1000 год.[3.с.22, 78]. У ХІХ ст. усім вандроўнікам, якія цікавіліся славутымі мясцінамі старыны, паказвалі Тур-калодзеж, які, па паданню, быў з трыма днамі: медным, срэбраным і залатым. Паданне гаворыць, што калі прарвеццца залатое дно, то настане канец свету, зямля ператворыцца ў акіян.[1.с.379]. Колькасць жыхароў старажытнага Турава дасягала 5-6 тыс. чалавек і існавала 75-80 цэркваў.[4.с.92]. У 1909г. налічвалася 6.435 чал.; у 1923 – 6.217; у 1939 – 5,5 тыс.; на 1.01.2004г. – 3,2 тыс. чалавек.[6.с.97, 190, 196, 216]. Колькасць насельніцтва за ХХ ст. зменшылася больш чым у 2 разы.
Значная роля Турава ў старажытнай Русі вызначалася не толькі тым, што ен выдзяляўся трэцяму па старшынству сыну кіеўскага князя, пачынаючы з 988г. (пасля Ноўгарада і Полацка). Але і тым, што ў Тураве была заснавана адна з першых епіскапій у пачатку ХІ ст. (1005г.) пры Святаполку І, сыне кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча. Першым епіскапам Тураўскім стаў Фама. Артыкул “Тураўскай епіскапіі запавет блажэннага Уладзіміра” у Кіеўскім Пацерыку рэдакцыі Іосіфа Трызны (1640 – 50ыя гг.) паведамляе: Трэцяе багамолле епіскапію паставіў Уладзімір у Тураве ў год 6513 (1005г.)… і паставіў першага епіскапа Фаму.[6.с.123]. Гэта падзея стала кананічным пачаткам Царквы. З прыняццем хрысціянства культура Тураўшчыны набыла новыя рысы і заняла больш высокую прыступку ў сваім развіцці. Жонка Святаполка, грачанка Варвара, прыбыла разам са сваім адукаваным акружэннем, што садзейнічала павышэнню культурнага ўзроўню насельніцтва горада. Яна ж заснавала тут Варварынскі жаночы манастыр. І князь Святаполк Ізяславіч “…любитель был книг…”. [2.с.14]. Існаваў таксама і Барысаглебскі мужчынскі манастыр, пазней разбураны татарамі. У ім жылі тураўскія святыя Кірыла і Марцін.
У ХІ ст. у Кіева–Пячэрскім манастыры Феадосій Пячэрскі ўводзіць Студзінскі Устаў, паводле якога бібліятэку павінен мець кожны манастыр. [6.с.85]. Гэта азначае, штоі ў Тураўскіх манастырах пісаліся і перапісваліся царкоўныя кнігі, вяліся летапісы. У 1865г. Н.Сакалоў у тураўскай Спаса – Прэабражэнскай царкве знайшоў 10 аркушаў Тураўскага евангелля ХІ ст. Гэта самы старажытны рукапіс на Беларусі. У культурным пласце старажытнага Турава археолагамі знойдзены пісала і кніжныя засцежкі. [2.с.14].
Яшчэ адным з доказаў развіцця пісьменнасці на Тураўшчынне з’яўляецца сінодзік ад Варварынскага манастыра, які у другой палове ХІХ ст. знаходзіўся у прыхадской царкве вескі Старажоўцы і змяшчаў запісы ўсіх архіерэяў тураўскіх ад Сімяона да Леонція Пяльчынскага (да 1596г.)[4.с.116].
Самым пераканаўчым сведчаннем высокага ўзроўню развіцця культуры на Тураўшчыне з’яўляецца жыцце і дзейнасць Кірылы Тураўскага. Такога ўзроўню і маштабу творчая асоба магла вырасці і скласціся толькі ва ўмовах высокакультурнага асяроддзя.
На вялікі жаль, нават урыўкаў мясцовага летапісання не захавалася. Яны згарэлі ў нязлічоных войнах і пажарах заваеўнікаў. Старажытныя рускія, Візантыйскія летапісы маюць па Тураўшчыне не багатыя, урывачныя звесткі, часцей звязаныя з палітычнай барацьбой, у якой земляробчы і духоўны Тураў удзельнічаў менш за іншыя гарады. Адметнай рысай Тураўскай зямлі і яе жыхароў з’яўляецца тое, што падзеі тысячагадовай даўніны не канулі ў нябыт, не забыліся, а жывуць і з павагай і гонарам перадаюцца маладым пакаленням. Фальклор Тураўшчыны вельмі багаты, добра захаваўся, па-гэтаму вельмі важна выкарыстоўваць яго як гістарычную крыніцу, асабліва паданні, песні, балады, тапонімы. У іх трымаецца найкаштоўнейшая інфармацыя па гісторыі народа гэтай тэрыторыі.
Асаблівасці тураўскіх паданняў у тым, што:
— ахопліваюць падзеі з дахрысціянскіх часоў (паданне пра Хіл-горад);
— не абстрактныя, а прывязаныя да канкрэтнай вузка-лакальнай тэрыторыі, назвы, добравядомай гістарычнай падзеі, асобы, некаторыя маюць дату (стагоддзі і, нават, гады);
— многія падцвярджаюцца археолагамі, гісторыкамі, мовазнаўцамі;
— захоўваюцца на прцягу многіх стагоддзяў амаль без змен (тое, што было запісана каля 200 год назад без змен перадаецца і ў ХХІ ст.);
— добравядомыя ўсім месцічам, якія ўпэўнены ў рэальнасці апісваемых падзей, і нават крыўдзяцца, калі называюць іх легендамі. Ставяцца да паданняў з павагай і адказнасцю, лічаць за абавязак захаваць духоўную культуру і перадаць яе новаму пакаленню. Вераць, што час адраджэння святой Тураўскай зямле настане.
Існуе паданне пра Хіль-горад з палацамі, дзесяткамі храмаў, шумнымі вуліцамі, які папярэднічаў па часу існавання Тураву. У цяперашні час каля вескі Хільчыцы археолагамі адкрыты цэлыя групы пасяленняў людзей, якія пастаянна жылі тут пачынаючы з перыяду мезаліта і больш позняга часу.[4.с.74-75]. Тут напрашваецца думка, што горад Хіль мог быць цэнтрам племяннога княжання дрыгавічоў, якія існавалі ў ўсходніх славян (VI–VIII ст.) да стварэння феадальных княстваў (Кіеўскае, Полацкае, Тураўскае).
Жыве паданне, што горад Тураў быў такі вялікі, што ўяздныя вароты былі там, дзе цяпер в.Азяраны. Такія навакольныя вескі, як Верасніца, Рычоў, Дварэц і інш. такама ўваходзілі ў яго склад.[4.с.93-94]. Уласныя назвы найбольш старых весак Тураўшчыны сведчаць, што гэта былі састаўныя часткі агульнага гаспадарчага комплексу. Веска Дварэц – гаспадарчая частка двара князя, в.Заяцелле – частка двара зя Яцелем (Яцель – даліна з водным шляхам каля Тураўскага замчышча), в.Пагост – месца, куды мясцовае насельніцтва зносіла даніну для князя.[4.с.74-75]. З цягам часу гэта люднае месца ператварылася ў асенні кірмаш (“ярмалак”), куды з’язджаліся “з усяго свету” на штогадовае свята ўраджаю ў цэнтры Палесся (асенняе “менавішча”). Па іншай думцы в.Пагост узнікла побач з месцам, куды ў час росквіту Турава вывозілі памерлых. Археолаг Побаль Л.Д. знайшоў тут старажытныя ўпрыгожванні, якія, лічылася, патрэбны былі памерлым “на тым свеце”. У пісьмовых крыніцах за 1566г. і 1905г. сказана, што Тураў складаўся з асноўнай часткі і двух прадмесцяў – Заяцелля і Запясочча, якія пазней ператварыліся ў асобныя вескі.[6.с.97; 4.с.107]. У 1596г., у час пачатку уніі, Тураў займаў 8 кв.верст і налічваў 14 цэркваў, а ў 1793г., пры заняцці Турава рускімі, налічвалася 6 цэркваў.[4.с.114-117]. У Маскве ў 1876г. былі надрукаваны “Воспоминания о древнем православии Западной Руси”, дзе аўтар, рускі афіцэр М.Гаўсман, шкадуе, што Тураў 1876г. – гэта толькі рэштка старажытнага Турава. Багацейшая яго частка, прымыкаўшая да р.Сцвіга, дзе цяпер вескі Семірадцы і Старажоўцы, знікла назаўседы.[4.с.114-117]. Веска Старажоўцы – гэта частка старажытнага Турава, дзе знаходзілася застава на рацэ Сцвіга. Веска Семірадцы, па паданню, была цэнтрам горада. Тут адбывалася рада старажытных Тураўцаў пад старшынствам семі радцаў ці судздзяў. Па іншаму – гэта гарадскі савет, куды прыходзілі і тураўскія уладыкі. Такія мерапрыемствы заўседы адбываліся ў цэнтры любога пасялення. Ад яго была пракладзена прамая галоўная дарога Турава да Замкавай гары. Гэта мела немалаважнае значэнне калі улічваць вельмі балоцістую наўкол мясцовасць. Сяло Чэрнічы – гэта месца старажытнага Турава-Варварынскага манастыра. Месца, звязанае з чорнай манаскай вопраткай.[4.с.116]. Колькі ж інфармацыі трымае наступнае паданне: У лесе недалека ад Турава быў манастыр, дзе жылі пяць дачок князя: старэйшая – Паланея – 20 год, малодшая – Луцэя – 14 год. Каб не аддаваць пасаг з княства у час выдачы дачок князя замуж, баярская дума вырашыла змясціць іх у манастыр. Вельмі цяжка назваць гэты тэкст паданнем, так як інфармацыя падцвярджаецца пісьмовымі крыніцамі. Вядома што жонка Святаполка Ізяславіча Варвара жыла з дзецьмі ў манастыры ў 1113 годзе.[6.с.93]. Зноў фігуруе жаночы манастыр і баярская дума. Тут тапонімы Чэрнічы і Семірадцы трымаюць у сабе вядомыя гістарычныя факты, як і наступная назва Уладычын двор. У 1876г. Гаўсман апісваў разваліны архіерэйскага дома уладык Турава, што знаходзіўся на адлегласці “400 сажен ад Барысаглебскіх могілак” у бок в. Семірадцы.[4.с.116]. Урочышча вакол гэтых развалін да сеняшняга дня завецца “Уладычын двор (сад)” ці поле. У выніку аналізу археалагічных, пісьмовых крыніц і данных фальклору, есць падставы меркаваць, што міжрэчча Прыпяці і Сцвігі уяўлялі сабой адзіны гаспадарчы комплекс – старажытны Тураў. Замкавая (Турава) гара ў Х ст. была толькі гарадзішчам. Тураўскі народ даваў назвы заваеўнікаў мясцінам, дзе атрымліваў перамогу над чужынцамі. Так захоўваў памяць аб гераічным мінулым, з мэтай выхавання у нашчадкаў павагі, гонару, любові да роднай зямлі і тых хто яе насяляе. Да гэтага раду адносяцца такія назвы як: Перадол, Казаргаць, Рычоў, Слепцы(Знаменка), Татарскі брод, Татарка. “Прыйшло раз вялікае войска, абклала яно Тураў і спынілася там, дзе цяпер Перадол. Княгіня-чараўніца звязала шчотку з свіной шчаціны і кінула. Ворагу здалося, што парос вялікі чарот; кінула яна курынае яйка, вораг убачыў у гэтым вялікае мора. Доўга стаялі воіны. Не хапала ім ежы. Сталі паміраць разам з коньмі”.[6.с.84]. Перадоламі называлі старажытныя абарончыя збудаванні, штучна пракапаныя равы ў 2 лініі і запоўненыя вадой. Даўжыня іх – 3 км., глыбіня – 3-5 м., шырыня – ад 20 да 50 м. “Перадол” – тое, што перарывае, перасякае, перарэзвае; гэта поле, падзеленае на долі. Такія збудаванні існавалі ў Тураве з паўдневага адкрытага напольнага боку, найбольш небяспечнага ў стратэгічных адносінах. Рэшткі іх бачны і ў ХХІст. Вораг амаль заўседы для старажытнага Турава ішоў з паўдневага ўсходу: хазары, печанегі, полаўцы, Батыевы татары, крыымскія татары і інш. Шмат ворагаў зведала Тураўская зямля, таму перадолы малі вялікае значэнне, іх даглядалі і клапаціліся аб іх. [4.с.104]. Па паданню, кягіня-чараўніца чаравала на першым перадоле. Вядома, што пабудаваць такую магутную абарону прымітыўнымі прыладамі працы ў балоцістай мясцовасці было няпроста. Прадстаўнікі ўлады ў першую чаргу былі зацікаўлены у захаванні незалежнасці, магутнасці і багацці сваей дзяржавы, таму і кіравала княгіня ўзвядзеннем абарончага збудавання.
У трох кіламетрах на захад ад сучаснага Турава на пясчанай узвышаннасці есць стаянка старажытнага чалавека, якую археолагі назвалі Казаргаць, так як побач знаходзілася грэбля “гаць” (драўляны насціл на балоце) з назвай Казаргаць (гаць казараў). Грэбля праз балота звязвала пясчанае ўзвышша і тураўскія палі. Хазары – гэта народ цюркскага паходжання, якім Русь плаціла дань да сярэдзіны Х ст. На тураўскай гаворцы, вельмі блізкай да старажытнарускай мовы “хазары” гучыць, “казары”. Таксама пісалася і ў старажытных летапісах: “В лето 6365… дань козари имаху на полянах, и на северех, и на вятичех…”.[9.с.81]. У летапісах дрыгавічы, сталіцай якіх быў Тураў, не называюцца сярод пляменнаў, што плацілі дань хазарам. З гэтага вынікае, што грэбля Казаргаць – гэта месца перамогі над хазары. Аб бітвах рускіх з хазарамі пісалі летапісцы, паэты, пісьменнікі, дзеячы духавенства; народ складаў паданні, песні, балады. [9.с.81]. Гэта доказ таго, што хазары былі на беларускіх землях.
У чатырох кіламетрах на поўдзень ад Турава знаходзіцца веска Рычоў. Па паданню назва замацавалася пасля таго, як тураўцы ноччу напалі на лагер татараў у даліне ракі Сцвіга, раней адагнаўшы іх коней. Татары страшэнна крычалі, “рычалі” ад бязвыхаднасці, страху. Хто пераплыў рэку, таго забівалі на другім баку р.Сцвігі. Пасля бітвы на агульнай магіле татар насыпалі высокі курган.[1.с.379] Татарскі брод – месца ля в.Плотніца, дзе крымскія татары адступаючы выбілі коньмі брод. Каля гэтай жа вескі есць урочышча Татарка, дзе была забітататарская жанчына-воін. [9. с.127]. Каля Давыд-Гарадка есць назва “Татарская лагчына” – месца, дзе войска ВкЛ атрымала перамогу над крымскімі татарамі у 1503годзе.[9.с.81]. Назва в.Слепцы (з 1958г. – Знамянка) мае два тлумачэнні: месца куды княгіня ссылала людзей з хворымі вачыма і месца пражывання людзй з азіацкім тыпам твару (вузкі разрэз вачэй, скулы). Так як войны з цюркскімі народамі былі частымі, на Тураўшчыне заставаліся палонныя, параненыя і іх дзеці. І іх было не мала. Месцічы называлі іх “чужынцамі”. Да цяперашняга часу на Тураўшчыне сустракаюцца жыхары з ярка выражанымі антрапалагічнымі рысамі цюркскіх народаў.[5.с.259]. У пісьмовых крыніцах зафіксавана нападзенне татар на Тураў у 1502, 1503, 1521 гадах.[4.с.92.; 9.с.81].
Першыя праваслаўныя храмы будаваліся, звычайна, на месцах свяшчэнных для язычніцкага насельніцтва, на балотных гарадзішчах, куды народ прывык збірацца для сваіх абрадаў. На месцы выразаных з дрэў ідалаў – язычніцкіх багоў, ставіліся крыжы. Ахрышчаныя ў новую веру людзі збіраліся як і раней на прывычнае месца, але цяпер ужо на царкоўнае набажэнства. У 1993г. на гарадзішчы старажытнага Турава (на Замкавай гары) выяўлена язычніцкае свяцілішча Х ст. Побач з ім, крышачку на паўночны ўсход, у 70ыя гады ХІІ ст. тут быў пабудаваны манументальны тураўскі кафедральны сабор. Хутчэй за ўсе яму папярэднічала драўляная царква, гэтым тлумачыцца разбежка ў часе ў два стагоддзі.[9.с.50-53]. На думку доктара гістарычных навук Лысенка П.Ф., храм быў разбураны землятрусам 3 мая 1230г. Гэтаму есць пісьмовыя і археалагічныя падцвярджэнні.[9.с.55-56]. Праваслаўная традыцыя будаваць новыя храмы на месцы старых свяцілішч захоўвалася і ў ХІХ ст. Так ў 1810г. у Тураве на месцы старажытнага храма была пабудавана царква “Усіх Святых”. На сеняшні дзень гэта адзіная царква ў Тураве. Калі ў 2005г. рамантавалі яе алтарную частку, ніжэй фундамента знайшлі некалькі каменных пліт – рэшткі больш старой пабудовы.
Няма пісьмовых звестак тых часоў аб метадах пашырэння хрысціянства, але ж любая вера, будзь яна язычніцкая ці іншая, гэта аснова жыцця, свеіапогляду чалавека, якая складваецца доўгі час і лічыцца недатыкальнай. Таму не маглі Тураўляне з легкасцю змяніць сваіх язычніцкіх святых і ўвесь ўклад жыцця.
Раней новую веру прыняла гарадское насельніцтва. Язычніцкі абрад крэмацыі ў пахавальных курганах дрыгавічоў у ХІ ст.змяняецца хрысціянскім абрадам трупапакладання.[6.с.115]. У раскопах ХІ ст. сустракаюцца металічныя і каменныя нацельныя крыжы.[8.с.101].
Сінодзік Варварынскага манастыра мае запіс аб місіянеры Дзіанісіі, што быў забіты ў Тураўскіх лясах за распаўсюджванне хрысціянства. [4.с.116]. Шматлікія паданні пра крыжы, сімвалы хрысціянства, якія нельга спыняць, калі яны плывуць (“…калі іх перанялі – вада зрабілася крывею…”), нельга прымяняць супраць іх сілу, – гэта ўсе адгалоскі гвалтоўнага насаджэння новай веры ў асобных месцах. У легендах людзі папярэджвалі нашчадкаў аб гібелі для тых, хто пойдзе супраць новай веры . “Каля в.Верасніцы была рака, хадзілі ганчакі. Супраць вады плыў камень па форме падобны на чалавека. …чалавек стукнуў па каменні, камень раскалоўся… затым, зросся. Чалавек жа хутка згінуў”.[6.c.93].
З цягам часу з’яўляюцца новыя паданні, у якіх бачна як змяніліся адносіны да хрысціянства і, непасрэдна, да крыжа. Крыж стаў разглядацца, як сіла, якая дапамагае, выылечвае ад хваробы. “Адна жанчына ў Рычове аслепла. Ей прысніўся сон, што трэба саскрэбці ад камення[крыжа], змяшаць з вадой і выпіць. Калі зрабіла ўсе, як трэба, хутка акрыяла”. “Напалі татары на горад. Вораг выразаў старых і малых, жанчын і служачых, грудных дзяцей пакідалі ў Тур-калодзеж, у якім хрысціўся князь Тур, але вада ператварылася ў малако і сем год замест вады з яго біла жаночае малако. Дзеці карміліся ім, павырасталі і ад іх зноў завеўся народ”.[6.с.84-89].
Доўга суіснавалі дзве веры. Калі была вялікая небяспека, вярталіся да сваіх старых ідалаў, прыносілі ім вялікія ахвяры, каб задобрыць злых духаў і спыніць мор, ці іншыя напасці. Тры з паловай кіламетры на паўдневы ўсход ад Турава есць славутая мясціна – Бабруйкава гара. Гэта курган вышынней каля чатырох метраў з плоскай і няроўнай вяршыняй. Па павер’ю, гара была насыпана на месцы, дзе па загаду тураўскай княгіні былі закапаны ў зямлю жывымі нямы чалавек (па іншай версіі – чорны певень), чорны мядзведзь і чорны бобр, каб спыніць эпідэмію.[4.c.104].
Асобную групу старажытнасцей сучаснай Тураўшчыны складаюць каменныя крыжы, высячаныя з суцэльнага белага пясчаніку. Навукоўцы датуюць іх ХІІ ст. Па паданню яны прыплылі па Дняпры і Прыпяці супраць цячэння з Кіева. Налічваецца больш дзесяці каменных крыжоў, якія знаходзяцца ў Тураве і навакольных весках – Пагост, Верасніцы, Перароў, Хлупін, Старажоўцы, Вільча. Такія ж крыжы есць у Жыткавічах, Петрыкаве і два ў гп.Лоеве на старых Свята-Троіцкіх могілках, але аб іх жыхары Лоева нічога не ведааюць.
Асаблівасць тураўскіх крыжоў у тым, што яны дасягаюць вышыні двух метраў, шырыні – 70 сантыметраў, па форме нагадваюць чалавека: высокі стоўб, не версе перакладзіны ўпісваюцца ў акружнасць (у язычнікаў, сімвал сонца); маюць асабістыя імены. Два крыжы, якія знходзяцца ў Тураве ў царкве “Усіх Святых”, называюцца голыя. Крыж з в.Пагост называецца святы, “чэсны”.[9.с.127-128]. Падобны яму па значнасці крыж быў толькі ў г.Петрыкаве. Так як у в. Пагост кожны год праводзіўся асенні кірмаш (“менавішча”, “ярмолак”) і збіраліся людзі з усей акругі “за 50 – 70 км і, нават, з пад Кіева), царква паставіла тут каменны крыж, спалучыўшы дзве з’вы ў адну: кірмаш і распаўсіджванне хрысціянства. Па павер’ю гэты крыж абараняе ад хвароб, лечыць цела і душу. Яму як і каменным ідалам “прыносілі ў ахвяру подарункі: стужкі, хусткі, фартукі, ежу, грошы і інш.”[4.с.90]. Да 1945г. у Тураве дзейнічала Сцефанаўская або Белая царква (сцены былі белыя). На Уздвіжанне (27 верасня) у яе прыходзілі на маленне, а пасля, абавязкова ішлі пакланіцца “чэснаму “ крыжу. Такім чынам, 27 верасня кожны год здзяйснялась паломніцтва вернікаў у в. Пагост да “чэснага крыжа”. З успамінаў мясцовых жыхароў “…покатам спалі на саломе ў кожнай хаце па 20 – 30 чалавек”. У 1979г. крыж быў перавезены ў Гомельскі абласны краязнаўчы музей, дзе знаходзіўся 17 год. 27 верасня 1996г., у дзень Уздвіжання Чэснага і Жыватворнага Крыжа Гасподня, ен быў вернуты і змешчаны ў новазбудаванай царкве в.Пагост(10 км. ад Турава). Новая цагляная царква атрымала назву “Крыжа-Уздвіжанская царква”, па выгляду такая ж самая, як і драўляная царква XVIII – XIX ст., у якой крыж знаходзіўся раней.[8. с.127-128]. На Барысаглебскіх могілках у Тураве знаходзіцца каменны “жывы крыж”, ен расце з зямлі (за апошні час вырас на 10 см) і вылучае цяпло. На яго паверхнасці, часам, з’яўляюцца выявы: пяцілепястковыя кветкі, вянок з гэтых кветак, крыж, ангел з крыламі, лік святога. Гэта мяркуемая магіла святога Марціна Тураўскага. Крыж стаў месцам паломніцтва людзей, якія веруюць у яго гаючую сілу. Побач заўседы знаходзяцца прынесеныя жывыя кветкі, скарбніца, куды людзі кладуць грошы, насціланыя дываны, на якіх людзі, стоячы на каленях, звяртаюцца да Тураускіх святых. Апісваемая з’ява не легенда, а рэальнае паўсядзеннае жыцце, частка духоўнага жыцця сучасных тураўлян.
“Жывы крыж” патрабуе дасканалага навуковага вывучэння. Выявы на крыжы, магчыма, некалі існавалі, але з цягам часу сцерліся, а зараз становяцца крышачку бачнымі ў залежнасці ад вугла пападання сонечнага святла. Так каменны крыж у в.Вільча, таксама мае на сабе выяву крыжа, як бы ўпісанага ў круг. Па расказах мясцовага насельніцтва ен пастаўлены на магіле нейкага шведскага князя, забітага ў час паўночнай вайны (1700–1721гг.). Па структуры горнай пароды матэрыял, з якога зроблены крыж (в.Вільча), аднатыпны з астатнімі тураўскімі і лоеўскімі крыжамі. Таму, час з’яўлення яго на Тураўшчыне XII ст. А на магілу шведскага князя трапіў таму, што знаходзіўся побач. У гп. Лоев таксама адзін з каменных крыжоў на старых Свята-Троіцкіх могілках выцягнуты з зямлі і пакладзены на адносна свежую магілу, на якой яшчэ не сатлеў драўляны крыж, але хто ў ей пахаваны невядома.
Толькі чужы чалавек можа назваць сучасны Тураў звычайнай вескай. Месцічы называюць яго горадам. Больш таго, у апошнія часы (канец ХХ – пач. ХХІ ст.), падзеі часоў прыняцця хрысціянства ўсе больш заяўляюць аб сабе. Дзіўным чынам зліліся з сучаснасцю і разам суіснуюць. У 1992г. адноўлена Тураўская Епархія. Будуюцца і адкрываюцца праваслаўныя храмы ў весках Пагост, Запясочча, Рычоў. 11 мая 1993г. на Замкавай гары ўзведзены і асвечаны помнік святому кірылу Тураўскаму. Фігура Златавуста ў поўны рост ўстаноўлена ля крыжа. Крыж – дакладная копія, захаваных у тураўскай Усясвяцкай царкве, старажытных сімвалаў хрысціянства, якія, паводле легенды, прыплылі з Візантыі.[4.с.751]. Па паданню прыплылі тры крыжы і адзін з іх узнесся каля в.Семірадцы. Але доўгі час гэтаму не было матэрыяльнага пацверджання. І ўсе ж такі нядаўна, пры рамонце падлогі капліцы в.Семірадцы, быў знойдзены яшчэ адзін каменны крыж!!!
Летам 2005г. на Замкавай гары вядуцца археалагічныя раскопкі праваслаўнага храма ХІІ ст. Магчыма з’явяцца матэрыяльныя доказы паданняў аб існаваўшым падзямельным ходзе, які злучаў Замчышча і Барысаглебскі манастыр, аб легендарнай князеўне-чараўніцы, пахаванай тут разам з іншымі памершымі ад эпідэміі. 14 жніўня 2005г. па беларускаму тэлебачанню паведамілі аб тым, што на Замкавай гары археолагі знайшлі саркафаг з перазахаванай у ім жанчынай. Магчыма гэта і есць вядомая нам княгіня-чараўніца
На месцы мяркуемай магілы святога Кірылы Тураўскага на Барысаглебскіх могілках насыпаны бугарок з пяску. У час вялікіх праваслаўных святаў, магілка паднаўляецца, побач кладуць рушнікі, на якіх моляцца, стоячы на каленях. Гэта месца, па легендзе, паказаў сам свяціцель у 1818г., калі прыйшоў у сне да протаіерэя Петра-Паўлаўскай царквы ў Тураве Грыгорыю Л. і забараніў хаваць, толькі што памерлую жанчыну ў магіле, выпадкова выкапанай каля яго гроба, так як “…ей не подобает лежать возле меня…”. Аб гэтай падзеі ўзгадваецца ў зборніку “Воспоминания о древнем православии…” выдадзеным у Маскве ў 1867г.[6.с.228]. Побач з мяркуемай магілай святога Кірылы Тураўскага пастаўлены чатырохмятровы драўляны крыж.
У 1995г. на Барыаглебскіх могілках узведзена капліцца, куды перанесена лампада з жыватворным агнем з Іерусаліма. У 2003г. ажыло яшчэ адно паданне. Тут жа знойдзены і адноўлены Марцінаў калодзеж (калодзеж святога Марціна Тураўскага), з якога, даўно спачыўшыя, святыя Барыс і Глеб напаілі вадою і вылечылі хворага манаха, былога кухара тураўскіх епіскапаў Марціна. Пасля гэтага здарэння, па паданню, вада ў калодзежы стала чыстай і цудадзейнай. Сам Марцін даваў яе хворым, за што заслужыў вялікую павагу. Перад смерцю Марцін сказаў: “…і магілу маю згубіце, але я праз вякі пакажу, дзе ляжу і служыць буду.”[4.с.230]. Мяркуюць, што “Жывы крыж”, што расце і вылучае цяпло, есць знак святога Марціна аб сваім знаходжанні.
Так месца Барысаглебскага манастыра, які ў ХІІ ст. быў месцам бурнага культурнага жыцця, дзе жылі, тварылі і спачылі святыя Тураўскай зямлі, працягвае традыцыі, з’яўляецца значным месцам духоўнага жыцця сучаснай Тураўшчыны.
Супрацоўнікі навуковай лабараторыі Брэсцкага дзяржуніверсітэта імя А.С.Пушкіна ў час сацыялагічнага даследвання выявілі, што на Палессі мае месца вялікая колькасць нетрадыцыйных рэлігійных культаў, заснаваных на насіллі і агрэсіі, якія разбураюць духоўнасць маладых людзей.[7.с.165].
Аднаўленне тысячагадовай праваслаўнай культуры стане перашкодай у павялічэнні нетрадыцыйных рэлігійных культаў.
Літаратура
- Живописная Россия: Отечество наше: Литовское и Белорусское Полесье. Т.3. Мн., 1994.
- Лысенко П.Ф. Туровская земля IX – XIII вв. Мн.,1999.
- Московкина Е.В. Корни земли Туровской. Мозырь, 1997.
- Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Жыткавіцкага раёна. Мн.,1994.
- Рогалев А.Ф. Белая Русь и белорусы (в поисках истоков). Гомель, 1994.
- Тураў. Тураўскае евангелле. Мн.,2004.
- Трансфармацыя культуры і грамадства Беларускага Палесся: Мінулае, сучаснасць, перспектывы. Брэст, 2003.
- Тураўшчына: Мінулае, сучаснасць, будучыння. Вып.2. Тураў-Мн.,2001.
- Тураўшчына: Мінулае, сучаснасць, будучыння. Вып.3. Тураў-Мн.,2004.
Аўтар: Т.У. Ярмольчык
Крыніца: Десять веков христианства на Руси: Материалы Международной научно-практической и православной конференции, посвященной тысячелетию Туровской епархии (Мозырь, 13 сентября 2005 г.) / Отв. Ред. В.И. Коваль. – Гомель: УО «Гомельский государственный университет имени Франциска Скорины», 2005. − 163 с.
