Традыцыі кожнага народа складаюцца стагоддзямі і перадаюцца з пакалення ў пакаленне як неад’емная частка ўкладу жыцця чалавека. Ва ўсе часы ўсё, што датычыцца паняцця (традыцыйнае) — свята захоўваецца ў народзе, як найдаражэйшая спадчына. І менавіта таму бібліятэкай была праведзена даследчая работа па вывучэнню сямейна-абрадавай традыцыі «Нараджэнне, хрэсьбіны».
Пра жыццяздольнасць народных традыцый сведчыць і гісторыя савецкага часу, калі народныя, хрысціянскія асновы лічыліся забаронамі, а каб запоўніць духоўны вакуум чалавека, традыцыйныя абрады і звычаі імкнуліся падмяніць новай культурай. Але, як паказаў час, старыя традыцыі, хоць і ў прыкрытай форме, захоўваліся ў большасці беларускіх сямей. Забаранялася вянчацца, але вянчаліся, забаранялася хрысціць, але хрысцілі, высмейваліся народныя святы і абрады, але яны бытавалі ў народзе як надзённая патрэба духоўнага жыцця чалавека.
Сямейная абраднасць ахоплівае найбольш важныя вехі ў жыцці чалавека — нараджэнне, вяселле, провады ў войска, перасяленне ў новую хату, пахаванне і памінанне нябожчыка.
Нараджэнне — гэта прынцыпова важная мяжа паміж працяглым і адказным перыядам і часам далейшага зямнога існавання. Клопат аб будучым дзіцяці пачынаўся задоўга да яго нараджэння, ужо з вяселля. У структуры вясельных абрадаў нават існавалі спецыяльныя рытуальныя дзеянні, скіраваныя на ўзмацненне патэнцыялу маладых: іх садзілі на вывернуты кажух, або дзяжу, каб сям’я была вялікай і шчаслівай; багацце зычылі, абсыпаючы іх жытам ці пшаніцай.
Пры дзяльбе каравая прадстаўнікі роду маладой і маладога зычылі жаніху і нявесце:
Дарую вам ягнятка, каб праз год даждалі дзіцятка.
Дарую вам злата, каб дзяцей была поўная хата.
Дарую вам грошы, каб дзеці былі харошы.
Дарую медзі, каб дзеці былі, як мядзведзі.
Былі ў нашых продкаў і свае сакрэты планавання полу будучага дзіцяці. Калі сям’я жадала хлопчыка, для надзейнасці, пад ложак маладым клалі нож ці сякеру («на сына»), калі хацелі дзяўчынку — люстэрка і грэбень («на дочку»).
Нельга было зачынаць дзяцей у пост, лічылася, што ў гэтых дзяцей з цягам часу выяўляюцца фізічныя, псіхалагічныя і разумовыя паталогіі.
Надзвычай адказным быў перыяд цяжарнасці. Існавала цэлая сістэма забаронаў, абмежаванняў і прадпісанняў. Старэйшыя людзі папярэджвалі: цяжарнай жанчыне нельга стрыгчы валасы, каб не ўкараціць розум дзіцяці; нельга было плясці, ці прасці, асабліва падчас свят, бо пупавіна можа абкруціцца вакол дзіцяці; нельга палохацца. Напрыклад, жанчына расказала, як пры пажары яе цяжарная суседка выбегла з хаты і ад страху, што гарыць яе хлеў, ухапілася за твар, а калі нарадзіўся хлопчык, то твар яго быў з чырвонай плямай.
А ў царкве пад час набажэнства раілі станавіцца наперадзе, тады і дзіцяці заўсёды будзе шанаваць.
Момант нараджэння трымалі ў тайне, бо лічылася, што прысутнасць пабочных людзей удвая падаўжае самі роды і значна павялічвае пакуты парадзіхі.
У час родаў бабкі-павітухі прыкмячалі кожную дэталь, звязанную з момантам нараджэння дзіцяці, таму што ўсе яны зусім невыпадковыя, а ў пэўнай ступені лёсавызначальныя. Напрыклад, калі дзіця нараджалася тварам уніз, павітуха ўжо разумела, што яно доўга не пражыве; меркавалі, што жыццё будзе кароткім і ў дзяцей, якія адразу ж пасля нараджэння «не падалі голас». І наадварот, пашчасціць тым, хто нарадзіўся «у рубашцы».
Шматлікія рытуальныя дзеянні былі скіраваны на праектаванне далейшага лёсу дзіцяці. З гэтай нагоды бабка ніколі не прымала дзіця голымі рукамі, а прыкрывала іх саматканым палатном, каб паспрыяць багаццю нованароджанага. Пупавіну хлопчыку пераразалі на нажы, ці сякеры («каб імі добра валодаў»), на кавалачку хлеба; а дзяўчынцы пераразалі на грэбні, («каб добра прала»). Перавязку рабілі суровай ніткай або паскай цераблёнага лёну, у якую ўпляталі валасы маці. Праз некалькі дзён пупавіну завязвалі ў вузельчык і клалі ў куфар. Калі ж дзіцяці спаўнялася тры гады, тады вузельчык даставалі і давалі малому развязаць яго («развязаць свой розум»).
З нараджэннем дзіцяці звязаны такія абрады, як адведкі, калі сваякі і знаёмыя прыходзілі да бацькоў немаўляці, каб павіншаваць іх і раздзяліць радасць, падтрымаць маладых бацькоў словам, практычным навучаннем, альбо матэрыяльнай дапамогай.
У в. Лаўстыкі, як паведаміла Соф’я Васільеўна Сацура (1945 г.н.), пры нараджэнні дзіцяці выбіралі бабулю, якая «бабіла» дзіця. «Кумы любыя, а баба суджана», — гавораць у гэтым мястэчку. Калі ішлі запрашаць бабулю, то абавязкова бралі з сабой хлеб і соль. Бабуля прыходзіла да немаўляці ў той дзень, калі яго з матуляй прывозлі з бальніцы, яна павінна была памыць дзіцятка і апрануць яго ў адзенне, прынесенае ёю самой. Раней гэта маглі быць адрэз палатна, сарочка, шапачка, пялёнкі, цяпер гэта можа быць камплект дзіцячага адзення, ручнічок бабуля таксама несла свой.
Яна набірала са студні ваду, награвала яе ў печы і затым, наліўшы вады ў ночвы, кідала туды «святаянскія зёлкі» (зёлкі, якія збіраліся на Івана Купалу), а таксама галінку чартапалоху («каб нічога не баяўся»), лажыла на дно і медныя манеты («каб багатым быў»), кідала некалькі крышталікаў солі. Пры першым купанні дзіця трымалі тварам на захад.
Калі купалі дзяўчынку, то ў ваду далівалі малако, каб была прыгожая і абавязкова аднакапеечную манету. Гэта павінна было паспрыяць таму, каб будучы менструальны цыкл праходзіў як мага лягчэй і карацей.
Хлопчыку далівалі піва, каб ён быў дужым і адважным. У ночвы хлопчыку абавязкова клалі заручальны пярсцёнак бацькі. Гэта перасцерагала яго ад сурокаў, нагавораў і іншых вядзьмарскіх шкодаў. Ваду, у якой купалі хлопчыка, вылівалі пад ябланьку («каб багаты быў»), а ў якой купалі дзяўчынку — пад вішню («каб была прыгожай, краснай»). Памыўшы дзіцятка, бабулю частавалі абедам і падносілі ёй падарунак. Гэта мог быць адрэз на сукенку ці спадніцу і хустачка.
Напярэдадні хрышчэння дзіцяці бацькі выбіралі кумоў — хросных бацьку і маці. Справа гэта лічылася даволі адказнай, бо людзі меркавалі, што духоўнае жыццё нованароджанага ў пэўнай ступені будзе нагадваць лёс хросных, а самі хросныя з моманту хрышчэння станавіліся духоўнамі бацькамі дзіцяці і самымі ганаровымі ўдзельнікамі ўсіх святкаванняў, звязаных з жыццём хрэсніка. Кумамі маглі быць сваякі, пачынаючы з другога калена сваяцтва, добрыя знаёмыя ці проста суседзі. Каб запрасіць куму з кумам, да іх у хату таксама ішлі з хлебам і соллю, абгорнутым у ручнік, і лажылі на стол. І калі гэты чалавек быў здаровым, то ён не меў права адмовіць у запрашэнні. Пажадана, каб першым хрэснікам у хроснай маці быў хлопчык, а ў хроснага бацькі — дзяўчынка.
Напярэдадні хрышчэння (дзень назначаўся ў царкве) бабуля абмывала дзіцятка яшчэ раз і апранала яго, загортвала ў пялёнкі, прынесеныя ёй жа. Спавітае дзіця абавязкова перавязваюць стужкай, калі хлопчык — блакітнага колеру, а дзяўчынку — чырвонага. Спавітае дзіця бабуля перадавала куме. Кумы тры разы абносілі дзіця вакол кутняга стала і адразу выходзілі з дому. Адбываецца гэты рытуал да прыходу гасцей, кумы, прыйшоўшы ў хату, падносяць падарункі для дзіцяці.
У царкве пры хрышчэнні, калі гэта дзяўчынка, то трымае кум, а калі хлопчык — кума. Пасля хрышчэння кума апранае дзіця ў адзенне, прынесенае ёю.
Пакуль кумы з дзіцём былі ў Божым храме, бацькі, бабуля і іншыя члены сям’і накрывалі сталы для святога застолля. У гэты ж час у хату збіраліся госці — род дзіцяці. Кожны з іх прыносіў для нованароджанага падарунакі: дзіцячае адзенне, цацкі, спальныя прыналежнасці і інш. І абавязкова што-небудзь да стала. Прыехаўшы з царквы, калі дзіця не спала, яго аддавалі маці, а калі спала, то лажылі ў калыску. Затым садзіліся за сталы, пры гэтым бабулю садзілі на куце.
Першую чарку падымалі за новага прадстаўніка роду і яго імя, выказваючы самыя розныя пажаданні: «Дай, Божа, каб наш Мікітка шчаслівы рос!», або «Дай, Божа, нашай Марынцы добрай долі!» і інш. У пажаданнях, якія адрасуюцца дзіцяці, абавязкова ўспамінаецца яго імя, таму што пасля хрышчэння дзіця набывае значэнне асобы ў сваім родзе і грамадзе.
У час застолля да кумоў і бабулі падыходзілі бацькі дзіцяці і з пажаданнямі здароўя, словамі ўдзячнасці, дарылі падарункі куму, куме і бабулі, у адказ тыя таксама адорвалі бацькоў падарункамі са словамі пажадання здароўя, добрай долі і дабрабыту ў гэту сям’ю (па-вясковаму гэта называецца абменьвацца падарункамі).
У час застолля многа жартаў выказвалася ў адрас бацькоў, кумоў, бабулі. Асноўным момантам абрада хрысцін у гэты дзень было трэцяе застолле, на якім падавалі на стол «бабіну кашу». «Бабіна каша» — гэта рытуальная страва. Варыла такую кашу бабуля, якая «бабіла» дзіця. Кашу рабілі з прасяных круп, да якіх абавязкова дабаўлялі мёд, масла, малако, яйкі і іншыя прадукты. Каша павінна быць «жоўценькая, як сонейка» і абавязкова смачнай, «каб усім спадабалася». Перад тым, як падаць страву, на кутнім стале засцілалі ручнік, запальвалі свечкі перад абразамі. Кашу выносяць тройчы, першая і другая падстаўныя і толькі трэцім разам падавалі кашу на стол тую, якую выпякала бабуля, каб злыя позіркі не змаглі паўздзейнічаць на лёс нованароджанага. Зверху каша ўпрыгожвалася цукеркамі, кветкамі. Дзяльба бабінай кашы — прыгожы і шумны рытуал. Распачынае яго кум. Ён падымае гаршчок угору і кажа: «А як будзем дзяліць кашу? Колькі бабіна каша стоіць?»
Бабуля адказвае: «Мая каша вельмі хароша і прадаю яе толькі за грошы». Бабка абяцала, што хто больш дасць грошай, той і «паб’е кашу». Госці пачынаюць гандлявацца, усё праходзіць у жартоўнай форме, кладуць рубель, а кажуць тысячу, кладуць пяць рублёў, а кажуць пяць тысяч. Але звычай такі, каб кум «пабіў кашу», таму ён стараецца завяршыць справу. Грошы кладзе апошнім і тады ўжо б’е. Кашу б’е тройчы аб стол, засланы ручніком. З трэцяга разу гаршчок павінен раскалоцца, страва застацца цэлай. Гэты момант вельмі адказны. Кажуць, «калі каша раскінецца, дык іжыццё ў дзіцяці будзе няўдалым, а калі каша крэпкая, то і лёс і здароўе будзе добрым».
Як толькі кум разбіваў гаршок з кашаю, чарапкамі пакрывалі галовы маладзіцам, у якіх доўгі час не нараджаюцца дзеці, ці дзяўчатам, якія доўгі час не выходзяць замуж. Затым баба рэзала сваю кашу на кавалачкі і раздавала ўсім прысутным. У гэты ж час, калі госці атрымлівалі такі гасцінец, выказвалі шматлікія пажаданні ў адрас нованароджанага:
Дай Бог, каб наша дзіця
Было багата, як зямля,
Вясёла, як пчала,
Крэпка, як вада,
І красна, як вясна!
Няхай Бог дае
Шчаслівы лёс нашай Ганначцы!
А на бабіну кашу
Кладу грошы і трошкі аўса,
Кабу Ганулі Расла вялікая каса.
Пасля таго, як падзялілі кашу, бабу, куму і кума падымалі на табурэтках уверх і выносілі з хаты, патрабуючы, каб тыя частавалі гасцей. Раней кум і кума вялі ўсіх да сябе дадому, па другому кажучы, іх вязлі (цягнулі) на баране да іх хат, каб тыя частавалі сваёй гарэлкай. А ў цяперашні час усіх траіх садзяць ці на воз, ці ў сані і цягнуць у лаўку, дзе бабка і кумы купляюць гарэлку, пячэнне, цукеркі, каб пачаставаць гасцей. Вярнуўшыся назад на застолле, гавораць, што кумы і бабка частуюць цяпер сваёй гарэлкай.
Хрысцінную абраднасць дапаўняюць прыпеўкі, прыгаворы, жарты, розныя магічныя дзеянні і забабоны, што падкрэслівае яе, як добра распрацаваны традыцыйны пласт нашай культурнай спадчыны:
Кумы любыя, а бабуля суджана.
Кум куму галубіць, а кума яго губіць.
Каго добра паважаюць, таго іў кумы выбіраюць.
Дзетак узгадаваць — не курак пасклікаць.
Прыгажэй няма песні, як дзіцячы смех.
Сонейка цела, а дзіця душу грэе.
Што за кума, што з кумам гарэлкі не піла.
З году ў год традыцыйныя абрады адбываюцца не так урачыста, не так яскрава, як гэта хацелася б. Старэйшае пакаленне з болем у душы глядзіць, як блытаюць тое, што набывалася пакаленнямі. І, пэўна таму апошнія гады вызначылася хваля да ўзмацнення і актывізацыі краязнаўчай дзейнасці. Выключная роля бібліятэкі ў захаванні дакументаванай культурнай спадчыны і забеспячэнне яе выкарыстання грамадствам. Бібліятэка садзейнічае ўзнаўленню традыцый не толькі шляхам накаплення, захавання і прапаганды кніг. З поспехам гэтыя задачы вырашаюцца перш за ўсё праз развіццё абрадавых традыцый. З гэтай мэтай бібліятэка займаецца зборам і запісам народных песень, прыказак, прымавак, паданняў з характэрным для сваёй мясцовасці дыялектам. Для чытачоў праводзяцца конкурсы знаўцаў вуснай народнай творчасці, вечары беларускай абрадавай песні і народнай мудрасці з удзелам старэйшых жыхароў вёскі. Праводзіцца работа па абнаўленню і папулярызацыі народных свят і традыцый. Гэта і ўрокі спадчыны, гадзіны народных традыцый, інфармацыйныя лісты і паліцы. Разам з гэтым адбываюцца дэсанты да носьбітаў з мэтай перадачы абрадавага пазнання малодшаму пакаленню.
Аўтар: Раіса Вайцяхоўская
Крыніца: Традыцыйная культура і дзеці: праблемы этнавыхавання: матэрыялы V Рэспубліканскай навук.-практ. канф. (г.п. Акцябрскі Гомельскай вобл., 20 чэрвеня 2018 г.) / укл. А. Ю. Лозка; рэдкал.: В.М. Грышкевіч [і інш.]. — Мінск: ІВЦ Мінфіна, 2018. — C. 256-261.
