Бываюць такія насычаныя працоўныя дзянькі, што пад вечар можаце падыходзіць да мяне і смела называць Мікалаем Пятровічам. Не таму што я, нясціпла параўноўваючы сябе з гомельскім уладальнікам з роду Румянцавых, раптоўна пачынаю горача жадаць ператварыць Гомель у ідэальны горад ці збіраюся папоўніць сваю калекцыю чарговым старадрукам або скарбам куфіцкіх дырхемаў. А таму што папросту вас не пачую. Вы мне скажаце: “Прывітанне”, а ад мяне атрымаеце: “Да пабачэння”. Вы спытаеце пра абразы, а я вам раскажу пра гарбузы. Вы папросіце ў мяне рыбу, а я вам на гэта прапаную змяю. І ўсё не са зла ці нейкай там пыхі, а ад таго, што паўнаводдзе працоўнага будня зашуміць звонкакрылаю стомай, якая часова закладзе мне вушы, і я сапраўды буду нагадваць Мікалая Пятровіча Румянцава, які “сгорел на работе”, аглухшы ад грымотаў “грозы двенадцатого года”.
Валодаючы нашым горадам, граф Румянцаў у пачатку ХІХ ст. адначасова займаў некалькі высокіх пасадаў пры расійскім імператары Аляксандры І і нават быў узведзены ў чын канцлера. Стоячы на чале калегіі замежных спраў, ён стараўся звесці да мінімуму імавернасць вайны з напалеонаўскай Францыяй. Напалеон Банапарт быў дужа ўсцешаны яго глыбокімі ведамі гісторыі і дыпламатыі, спрыяў пошукавай дзейнасці графа, калі той гасцяваў у Парыжы. Кажуць, Мікалай Пятровіч быў настолькі перакананы ў прыязнасці Напалеона да Расійскай імперыі, што пачатак франка-расійскай вайны 1812 г. быў для яго як пярун сярод яснага неба. І гэта прытым, што ў беларуска-літоўскіх губернях подых навальніцы ўжо адчуваўся:
Вайна вось-вось пачнецца! Едучы таёмна
Сюды, фарпосты бачыў я ўжо каля Нёмна.
Напалеон збірае гэтулькі народу,
Што свет не помніць, чалавек не бачыў з роду.
Відаць, што гэтыя радкі з паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш” (пераклад – Пятро Бітэль), апісваючы настроі часткі тагачаснага тутэйшага грамадства, ніяк не тычыліся таго ж Гомеля, які быў далёка ад навальнічнага фронту (і блізка да стану ідэальнага горада). Зрэшты, вялікі дзяржаўны дзеяч, якім быў Мікалай Пятровіч, мусіў бы бачыць пагрозу, знаходзячыся што ў Гомелі, што ў Санкт-Пецярбургу. Але не бачыў.
Вестка пра пераход Нёмана напалеонаўскімі войскамі надзвычайна ўразіла Румянцава, ад чаго ён атрымаў “апоплексический удар”, даважкам да якога стала прастуда “на выходе во дворце”, а сумным вынікам усяго – поўная глухата. Не дай бог нікому зведаць хоць драбніцу падобных выпрабаванняў – ні па прафсаюзнай лініі, ні ў парафіі Гіпакрата. Зрэшты, тое, што адбылося з канцлерам, хоць і прымусіла прасіць аб адстаўцы, але не забіла яго. “Што не забівае мяне, тое робіць мяне мацнейшым”, – выпярэджваючы Фрыдрыха Ніцшэ, мог бы сказаць Мікалай Пятровіч, прагульваючыся па высокім сожскім узбярэжжы. Аднак замест гэтага быў вымушаны прызнаваць, што немач ягоная зрабілася падставай для кур’ёзных здарэнняў: “Да уж далась мне эта глухота, который раз за нее я впросак попадаю”. Адзін з такіх выпадкаў (“любопытный анекдот”), які адбыўся ў Гомелі, апісаў біёграф Румянцава Антон Дамінікавіч Іваноўскі.
Аднойчы праз Гомель праязджаў вялікі князь Міхаіл Паўлавіч – малодшы брат расійскіх імператараў Аляксандра І і Мікалая І. Невядома, калі і дзе менавіта, але яго экіпаж сустрэў па дарозе павозку, у якой ехаў гомельскі ўладальнік. Міхаіл Паўлавіч выйшаў і павітаў графа, які “также не замедлил выйти из своего экипажа”.
– Куды едзеце, граф Мікалай Пятровіч? – спытаў вялікі князь.
– Дзякуй богу, цалкам здаровы, акрамя глухаты, ваша высокасць, – адказаў той.
Адказ прымусіў Міхаіла Паўлавіча ўсміхнуцца, а міжвольныя сведкі іх дыялога нават рассмяяліся. Цяжка сказаць, ці доўга яшчэ сустрэчныя пасля такога адмысловага прывітання размаўлялі і ці давялося пры гэтым карыстацца вымушанай пасрэдніцай графа – “аспидной доской, на коей писали ему вопросы и ответы”. Калі ж вялікі князь нарэшце паехаў сваёй дарогай, Мікалай Пятровіч не прамінуў пацікавіцца прычынай усіх гэтых усмешак і смяшкоў, звярнуўшыся (пэўна, праз дошку) да свайго спадарожніка.
– Вы, граф, няўлад адказалі на яго пытанне. Ён вас пытаў пра мэту вашай паездкі, а вы яму адказалі пра здароўе, – патлумачыў той.
– Ну што рабіць, – смеючыся, мовіў Мікалай Пятровіч, – я меркаваў, што па даўняй завядзёнцы спачатку пытаюцца пра здароўе.
З тых часоў мінула ўжо ці не цэлых два стагоддзі. Але гамяльчане, быццам атрымалі гэты дарунак у спадчыну ад графа Румянцава, вельмі часта робяцца глухімі. Глухнуць яны не толькі ад стомленасці працоўнымі буднямі, як ваш пакорлівы служка. Глухнуць яны, калі гаворка заходзіць пра гісторыю і добраўпарадкаванне роднага горада, пра месца беларускай мовы і культуры ў ім, пра навіны з шырокага свету і вузкіх завулкаў. Такое адчуванне, нібыта ў кожнага з нас пад рукой заўжды ёсць гэтакі тумблер, шчоўкнуўшы якім у разе небяспекі пачуць чыёсьці нязручнае нам меркаванне, можна пераключыцца ў рэжым Мікалая Пятровіча. Прагрэс жа зайшоў настолькі далёка, што сучасныя высокатэхналагічныя аналагі “аспидной доски” праблему глухаты гамяльчан не вырашаюць. “Пачуем, як глухі казаў” – народны выраз, зафіксаваны нашым земляком Еўдакімам Раманавым у другой палове ХІХ ст., у гэтым кантэксце пачынае ззяць новымі фарбамі, настоенымі на адборным палыне іроніі.
Сяргей Балахонаў
