Жыў у нас некалі адзін селянін, і надта ж умеў ды любіў ён распавядаць усялякія гісторыі. Ведаў іх столькі, што калі пасадзіць з раніцы расказваць, то да самага вечара будзе гутарку весці, павячэрае — і зноў за сваю ўлюбёную справу возьмецца. Звалі яго Церах. Так людзі і казалі:
— Ці ж у цябе, чалавеча, язык не баліць?
— А чаго? — шчыра дзівіўся той.
— Дык цэлы ж дзень пралялёкаў.
— А хіба язык касцісты?
— Хто ж яго ведае.
— Вось бачыце, не ведаеце, а гаворыце. Мне пагаманіць
— адно задавальненне.
— Добра табе.
— А вам чаму блага?
— Пастаянна вакол цябе людзі сядзяць, твае казкі ды былічкі слухаюць.
— То і вы расказвайце.
— Каб жа мы так умелі…
Пастаяць крыху вяскоўцы, памаўчаць ля Цераха, а потым хто-небудзь, махнуўшы з адчаю рукой, і мовіць:
— То ўжо будзь чалавекам, і нам раскажы якое цікавае здарэнне.
Церах для прыліку аднекваўся, праўда нядоўга, і пагаджаўся. Умеў чалавек напусціць важнасць на свой занятак.
Сяляне садзіліся вакол апавядальніка, і той пачынаў:
— Раскажу вам такую гісторыю, сведкай якой сам не быў, але гэта чыстая праўда, бо здарылася ўсё на вачах у майго дзядулі-нябожчыка.
— А адкуль ты ўзяў, што менавіта на ягоных вачах?
— Бо дзядуля расказваў, калі я зусім малы быў.
— І памятаеш?
— Ведама што. У мяне памяць учэпістая, дастаткова адзін раз пачуць, каб да старасці запомніць.
— То давай не дражні, расказвай.
— Гісторыя гэтая мела месца ў нашых мясцінах. Можа, нават на гэтым самым месцы, дзе мы зараз з вамі сядзім.
— Ды так ужо?
— А што вы думаеце? Зямля наша колькі разоў гарачай крывёй ды горкімі слязьмі пакрывалася. Самі ж ведаеце, што тут пастаянна ўсялякія бітвы ды войны адбываліся.
— Гэта праўда, гэта і мы ведаем.
— Так і на той раз адбылося. Аднекуль ворагі прыйшлінаскочылі і давай наш край рабаваць. Палілі, людзей білі, бо намнога болей войска мелі і нечакана прыскочылі, не змаглі тубыльцы адпаведнай сустрэчы ім наладзіць. Можа, з месяц, а то і болей беспакарана сябе адчувалі чужынцы. А што ж ты зробіш, калі і супрацьстаяць ім не было каму? Сіла ў іх незлічоная была. Сталі лагерам і навокал адно свае атрады распускалі, каб плюндравалі ўсё, каб вынішчалі паселішчы і гарады. Дым чорны неба завалок, а галасы птушак ды звонкі смех дзяцей змяніліся на адчайны крыкстогн дарослыхды плач немаўлят, якіх таксама не шкадавалі.
— Бачыш ты, — са скрухай у голасе вымавіў нехта з прысутных.
Церах адно толькі галавой павёў і далей, як ні ў чым не было, працягваў:
— Ворагі тыя ўжо і не чакалі, што на іх нейкая сіла скінецца. Беспакаранымі збіраліся пайсці адсюль, ды зусім па-іншаму меркавалі мясцовыя салдаты, якія тады якраз былі далекавата ад гэтых мясцін. Пакуль яны прыехалі сюды, пакуль высачылі ворага, то прайшло яшчэ пару тыдняў. I ўсё ж яны збіраліся даць бой. Галоўны камандзір і кажа на сваіх воінаў:
— Трэба разведаць добра, што навокал робіцца, рызыкаваць нельга. Калі не пралічым усяго наперад, то можам жыццямі паплаціцца.
Тут стары, але яшчэ моцны, нібы смаляны корч, дзядзька выступіў наперад:
— Дазвольце мне.
Камандзір уважліва паглядзеў на салдата і сказаў:
— А што, у нас маладзейшых няма?
— Ёсць.
— Чаму ж ты ўперад ідзеш?
— Маладыя яны, гарачыя.
— Ну, гэта на вайне даруецца.
— Так, але тая ж самая вайна памылак не даруе.
— I гэта праўда. Але адзін не пойдзеш — задача надта складаная. Бяры яшчэ каго з салдат.
— Добра, — пагадзіўся стары ваяр, — толькі я сам сабе памочніка выберу.
Праз пару хвілін побач са старым воем стаялі два зусім маладыя салдаты.
Пайшлі тыя тры разведчыкі, а войска засталося. Час цягнуўся марудна. А разведчыкі, задачу выканаўшы, збіраліся назад. І вось тут ім не пашанцавала: напароліся, відаць, на варожую выведку. Адступаць не было куды, таму схапіліся біцца. Ворагаў болей было, але і нашы адчайна трымаліся. Ды ў адзін момант чужынец падкраўся да самага хвацкага ваякі, які адзін за траіх вострай шабляй адмахваўся, і секануў яго ззаду па шыі. Зляцела галава з плячэй і пакацілася. Коціцца па траве, росіць яе гарачай крывёй і яшчэ прамаўляе ў апошні раз: «Хацень, мая галава. Хацень, мілая».
— Гэта ж трэба… — мовіў нехта з сялян.
— З таго часу, — працягваў Церах, нібы і не чуў голаса, — хто на тое месца прыйдзе, шчыра там памоліцца і памяне добрым словам слаўнага героя, то ў адказ абавязкова пачуе: «Хацень, мая галава. Хацень, мілая».
Усталявалася цішыня, потым нехта прамовіў:
— Церах, а скажы, братка, як жа тая бітва завяршылася?
— А хіба я вам гэтага ніколі не распавядаў?
— Ды не…
— Перамаглі нашы, хоць і нялёгка ім перамога далася. Многа людзей было пабіта, а яшчэ болей — пакалечана.
Такі чалавек быў Церах. Працаваць нелюбіў дазвання. Ажно перакрывіць яго ўсяго пры чутцы, што недзе трэба будзе напнуцца, а вось языком мянташыць — тут зусім іншая справа. І, што самае галоўнае, жонка ў яго такая ж была. Людзі нават жартавалі:
— Ну два боты, дый толькі. Прычым і не адрозніш, дзе левы, а дзе правы.
— Відаць, доўга яны сабе пару выбіралі?
— Ды не, людзі кажуць, што жонка яго спачатку надзіва працавітая была. Ад яго навучылася ўсялякай ляноце ды былічкамі час марнаваць. Спадабалася, а зараз самі бачыце, што робіцца.
— Вось табе і Церах з Церахоўкаю…
Але аднаго разу здарылася гісторыя, якая прымусіла двух лайдакоў — мужа і жонку — узяцца за розум і жыць так, як і ўсе астатнія людзі.
Справа ў тым, што ў іх была дачка. Ды ўрадзілася яна не ў матулю і, ведама ж, не ў бацьку — працавітая, кемлівая, спагадлівая. На ёй, уласна кажучы, і трымалася ўся гаспадарка.
Сорамна ёй было перад людзьмі, неаднойчы яна дакарала бацькоў:
— Ba ўсіх бацькі як бацькі, а ў мяне лайдакі, якіх свет не бачыў!
— Ды як ты можаш на нас такое гаварыць? — злаваўся Церах.
— А што мне рабіць застаецца? Усе людзі смяюцца з мяне.
— Чаму?
— Таму, што вы толькі пляткарыце, а працы ніякай не робіце. Усё на мне адной вісіць. Думаеце мне легка?
Вось і вырашыла дзяўчына паспрабаваць перайначыць бацьку ды маці. А сябравала яна з хлопцам, да яго і звярнулася за дапамогай.
Дагаварыліся яны, што хлапчына з сябрамі вечарам падыдзе да іхняй хаціны і будзе чакаць умоўнага знаку.
Увечары, пагаманіўшы ў чарговы раз з бацькамі і пераканаўшыся у тым, што ніякія доказы на іх не дзейнічаюць, яна і кажа са злосці:
— Не хачу болей з вамі сварыцца. Хай мяне чэрці ад вас забяруць. Не хачу болей на такіх лайдакоў глядзець, не жадаю, каб з мяне вяскоўцы смяяліся ды пальцамі пастаянна торкалі, што я ваша дачка.
— Не хочаш, то і не трэба.
— Няхай мяне нячысцікі ад вас забяруць! — усклікнула дачка.
— Ды што ты, дурніца? — усхапіўся Церах.
Ды позна было. Загрукацела ў сцены, загуло, затрашчала, заскавытала, заскуголіла нешта на вуліцы, і пачуліся даволі выразныя і надта жудасныя галасы:
— Дзе тут тая дзяўчына, што з намі пайсці хоча?!
— Дзе яна?!
— Аддавайце!
— Выпускайце, ёй з намі лепей будзе, чым з вамі — лайдакамі!
Пералякаліся гаспадар з гаспадыняй, не ведалі, што рабіць, а дзяўчына пабялела ўся, таксама, відаць, пералякалася. Тады ж верылі, што калі да нячыстай сілы вырашыў падацца, то ад яе вяртання назад ужо не будзе.
Загарлаў Церах:
— Не аддамо! Не аддамо дачушку!
— Забяром!
— Не! Выкуп бярыце, а яе пакіньце!
За сцяной прыціхлі, а праз некалькі хвілін пачулася:
— А што з вас, лайдакоў, возьмеш?
— А мы… А мы… Працаваць будзем! — выпаліў гаспадар.
— Згода. Толькі калі мы праверым і ты сваё слова парушыш, дык усё роўна дачку забяром!
Нібы хто адгаварыў лайдакоў пасля таго вечара. Перамяніліся і неўзабаве такімі гаспадарамі сталі, што людзі зайздросцілі і прымаўлялі:
— Жывуць, як Церах з Церахоўкай.
Гэта азначала — добра жывуць, заможна. Потым той хутар і сталі зваць Церахоўкай, ды так на многія гады і засталося.
Аўтар: А. Ненадавец
Крыніца: Гомельшчына: Назвы населеных пунктаў паводле легендаў і паданняў / Склад., запіс, апрац. А. М. Ненадаўца. — Мн.: Беларусь, 2001. — 415 с.: іл. — (Мой родны кут). Ст. 200-203. Ст. 12-13. Ст. 98-102.
