Вяселлю беларусаў папярэднічае заключэнне дамовы аб ім — сватанне. Матэрыяламі да артыкула паслужылі ўласныя запісы аповядаў пра сватанне ў 1930 —1990 гады ў Гомельскай вобласці і на памежных да яе тэрыторыях. Аўтар мае на мэце з дапамогаю структурнага аналіза паказаць разнастайнасць сватання і патлумачыць яго функцыянаванне. Задачамі працы з’яўляецца вылучэнне форм сватання, структуры сватання, вытлумачэнне структуры сватання. Пад сватаннем аўтар разумее дамову аб сватанні, прыход сватоў, згода дзеўкі, хлопца пажаніцца, дамовы бацькоў і сваякоў пра шлюб і надзяленне маладых маёмасцю.
На даследаванай тэрыторыі тэрмінам “хадзіць у сва`ты”, “сваты`” называюць прыход сватоў, тэрмінам “запоіны”, вядомым паўсюдна, называюць перыяд пасля моманта прыняцця супрацлеглым бокам хлеба і гарэлкі, прынесеных сватамі, ці перыяд пасля прыходу сваякоў, ці перыяд пасля згоды нявесты на замужаства, ці наогул усё сватанне. Радзей выкарыстоўваюць словы “заручыны” — перыяд пасля прыходу сваякоў (В. Казіміраўка, Лоеўскі раён, в. Дарашэвічы Петрыкаўскі раён), “магарыч” — перыяд ад прыходу сваякоў (в. Краўшоўка Гомельскі раён), “змовіны” — — перыяд ад прыходу сваякоў (в. Лучын Рагачоўскі раён. “сваты`”. Тэрмінам “прымак” называюць мужа, які жыве ў хаце жонкі. “Малады”, “маладая” — гэтымі словамі называюць хлопца і дзеўку, ад моманту іх згоды пажаніцца датуль, пакуль яны не згуляюць вяселле.
Формы сватання
У даследаваны перыяд існавала сватанне ў наступных формах:
- Сватанне сваякоў хлопца да сваякоў дзеўкі.
- Сватанне сваякоў дзеўкі да сваякоў хлопца, напрыклад у Столінскім раёне, в. Альшаны.
- Сватанне сваякоў дзеўкі да сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць прымаком, напрыклад у Бабруйскі раёне, в. Цялуша.
- Сватанне сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць прымаком, да сваякоў дзеўкі, напрыклад у Петрыкаўскім раёне, в. Славінск і Смедзін (Снядзін), Рагачоўскім раёне, в. Курганье, Жыткавіцкім раён, в. Старажоўцы.
- Сватанне сваякоў хлопца да сваякоў удавы, напрыклад у Бабруйскім раёне, в. Цялуша.
Структура сватання.
Пры любой форме сватання структура абрада захоўвалася. Яна складалася з наступных элементаў.
- Папярэдняя дамова пра прыход сватоў.
2.1. Прыход сватоў і атрыманне імі згоды бацькоў маладых на шлюб.
2.2. Атрыманне згоды на шлюб ад маладых.
2.3. Замацавнне згоды на шлюб.
3.1. Дамова бацькоў маладых пра вяселле і пра надзяленне маёмасцю маладых.
3.2. Маладая (і малады) ці іх бацькі клічуць сваякоў.
3.3. Дамова сваякоў пра вяселле. Бяседа.
- Папярэдняя дамова пра прыход сватоў
Малады прыходзіў да бацькоў маладой і дамаўляўся, што прыдзе ў сваты. Ці сваячкі маці прыходзілі да маладога ці маладой і казалі, што род маладога ці маладой прыдзе ў сваты.
У Петрыкаўскім раён, в.Снядзін хлопец звяртаўся да бацькоў дзеўкі:
“Я прыду, вашу дочку забяру у жону”. Таксама было прынята дамаўляцца пра сватанне ў в. Карма Добрушскага раёна, в. Турцевічы Калінкавіцкага раёна, Дарашэвічы, Галубіца Петрыкаўскага раёна, дзе з бацькамі дзеўкі пра сватаўство дамаўляўся хлопец. У Бабруйскім раёне, в. Цялуша дамаўляцца па сватаўство хадзілі сваячкі маці, Неабходнасць этапу папярэдняй дамовы пра сватанне можна патлумачыць тым, што сватанне ў месцах, дзе папярэднічала дамова, адбывалася з вялікай колькасцю сваякоў-сватоў (12-18 чалавек) і сваякі дзеўкі павінны былі быць датэрмінова абвешчаны пра сватанне. У тых жа месцах, дзе сватоў была невялікая колькасць (3-7 чалаек), папярэдняя дамова была неактуальна. У гэтай сітуацыі часцей сустракалася скліканне маладой сваіх сваякоў ці месцамі скліканне маладой і маладым сваіх сваякоў.
- Прыход сватоў і атрыманне імі згоды бацькоў маладых і маладых на шлюб
У гэтым рэгіёне ў сваты хадзілі сваякі маладога ці маладой: бацькі, дзядзькі, цёткі (часцей з роду бацькі), яны ж часцей за ўсё былі і хроснымі бацькамі маладых, браты, сёстры, дружкі маладога. У сваты маглі прыходзіць наступныя сваякі маладога ці маладой:
- сват (хросны бацька, старшы брат ці дзязьк — па старшынству), малады з дружкамі (Чачэрскі раён, в. Залессе),
- сват (бацькаў брат ці хросны бацька) і мужчыны-сваякі (Жыткавіцкі раён, в. Новыя Залюцічы),
- хросныя бацькі, бацька, дзядзькі, цётка, малады з сябрам (Жыткавіцкі раён, в. Новыя Мілевічы),
- бацькі, хросныя бацькі, родныя браты, сёстры і цёткі, бацькавы кроўныя сваякі (Калінкавіцкі раён, в. Турцевічы),
- два дзядзькі і цётка (Ельскі раён, в. Шарын),
- 12-18 чалавек: бацькі, сёстры, браты, дзядзькі, цёткі. (Петрыкаўскі раён, в.Снядзін),
- нявеста, бацька, цётка, дзядзька, пляменніца (Столінскі раён, в. Альшаны).
Сваты, пераступіўшы парог, тлумачылі свой прыход. Адбываўся гандль цёлачкі, казы, кабылкі ці наўпроста дзеўкі; гучалі просьбы пераначаваць; злавіць куніцу, якая выпадкова забегла ў двор.
У Бабруйскім раёне, в. Цялуша сваякі дзеўкі сваталіся да сваякоў хлопца, які згадзіўся стаць іх прымаком на папярэдняй дамове са словамі:
– Мы прыехалі з хлебам, з соллю і з жытам, і з аўсом і з пшаніцаю. Прыехалі з хлебам, з соллю і з пшаніцаю , і з краснаю дзявіцаю.
Cваякі хлопа адказвалі:
– А ў нас хлеб і соль і авёс, жыта. У нас маладзец красівы есць.
У Столінскім раёне, в. Альшаны сваякі дзеўкі сваталіся да сваякоў хлопца і хлопца так: “От мы чулі, што ў вас е конік. А ў нас е сено. Мо вам трэбо сено коніку купіць, то ў нас е”.
У Брагінскім раёне, в. Задуб’е “сваты прыходзяць з такой таргоўляй:
– Гаворят, што у вас тут прадаецца, гаворят, цёлачка. Вот нам нада ў двор такая скаціна харошая.
– Ну у нас такой, што прадаць нету, – но показывают, – мы покажам свой тавар.
А патом гавораць:
– Еслі вам понравілась наша цёлачка, мы можэм сходзіцца на какіе-то ужэ дзеньгі, по такой-такой цане.
Ну і вот сваты выстаўляюць на стол сваю водку, сала. А еслі ані на саглашалісь, значыт ані гаварылі такія вешчі:
– Мы не прінімаем вашых хлеба-солі. Мы не хотім вашего хлеба-солі. І згаворы у нас не состоіцца.
Адпраўлялі з такімі славамі сватоў”.
У Петрыкаўскім раёне, в. Снядзін пры сватанні можна было пачуць такуі дыялог:
– Цёлку прадаюць?
– Якую цяліцу?
– Што скача з печы на паліцу.
– Такая цёлачка у нас е.
Таксама гаварылі: “Хто называе там цёлка зашла … хто куніца зайшла ў двор, а у нас ахотнік. Да, стралец-маладзец на жэніха. По следу куніцы зайшоў ў еты двор.” (Ельскі раён, в. Валаўск).
Дзеля таго, каб засватаць дзеўку ці хлопца рытуальныя словы, якія папярэднічаюць атрыманню згоды на шлюб не з’яўляюцца абавязковымі, яны з’яўляюцца паведамленнем, што ў хату прышлі менавіта сваты, а не суседзі ці аднавяскоўцы. Негледзячы на неабавязковую наяўнасць рытуальных слоў, ў Гомельскай вобласці яны былі ў большасці выпадкаў.
Сваты прыносілі з сабой хлеб, соль, гарэлку, сала. Прыняцце гэтых прадуктаў бацькамі маладых было ўжо згодай на шлюб. Атрыманне сватамі згоды маладой ці маладога ажыццяўлялася ў дзеяннях, звязаных з гэтымі прадуктамі: разразанне маладой хлеба, выпіванне гарэлкі, звязванне дзвух бутэлек, абмен пірагамі ці выказ згоды на словах.
У Брагінскі раён, в. Гдзень сват, каб атрымаць згоду маладой прасіў яе разрэзаць пранесены сватамі хлеб: “Разрэж, маладая, ужэ хлеб”.
У Жыткавіцкім раёне, в. Старажоўцы згоду маладой азначала бутэлька гарэлкі і пірог, прынятыя ад сватоў.“Згодны — стаўляюць бутылку водкі і пірага. До запоін. Молоды стаўляе з сватамі”.
У Ельскім раёне, в. Валаўск “малады налівае, берэ стакан ілі там румка, стакан у платочак, вымае з кармана і як абычно бацька хросны, налівае румку эту поўную і кідае ў стакан еты, у водку кідае мелоч, копейку абычна медную. Ну еслі маладая сагласна канешне іці за его замуш, дак яна выпівае эту румку. Надпівае. Глаўнае, што ўзяла ў рукі. І ўсё садзяцца за стол сваты. Ужэ ее радзіцелі угошчаюць сватоў.А еслі адказ, ўсё. Маладая не берэ румку ў рукі.”
Дзеля змацавання згоды на шлюб, рытуальнага вызначэння іх стану сватоў павязвалі ручнікамі праз плячо. Гэтае дзеянне было вельмі распаўсюджана на тэррыторыі Гомельскай вобласці пры сватанні, але магло пераносіцца і на вяселле. Яшчэ адной формай замацаванне згоды былі падарункі сватам (рушнікі, кашулі, палатно), якія ў пэўных месцах тут дарылі і на сватанні, а не на вяселлі.
Этап атрымання згоды маладых і іх сваякоў на шлюб мог быць фармальным, калі згода была атрымана на папярэдняй дамове. Нефармальнай заставалася частка абмяркавання матэрыяльнага ўнёску абодвух бакоў у новаствораную сям’ю.
- Дамовы бацькоў і сваякоў маладых
Бацькі дамаўляюцца калі будзе вяселле, колькі будзе гасцей, колькі выдаткаваць грошаў; а таксама – дзе маладыя будуць жыць, што дадуць у пасаг дзеўцы, якую частку бацькоўскай гаспадаркі атрымае малады.
Пасля дамовы пра шлюб у той жа дзень маладая (а часам і малады) ходзяць па вёсцы і клічуць сваякоў на сватанне. Малады клікаў сваіх сваякоў, калі ён быў з той жа вёскі, што і маладая. Калі бяседа сваякоў адбвалася не ў той жа дзень, што дамова пра шлюб, то запрашаць на бяседу сваякоў маглі як маладая, так і іх бацькі. Сваякі паведамляюць пра свой удзел у вяселлі, выдаткі, якія яны могуць прыняць на сябе.
У Петрыкаўскі раён, в. Снядзін на дамовах адбывалася такая размова:
– А дзе ж будуць молодыя жыць?
– Ну, будзем глядець. У нас пожывуць, у вас пожывуць.
Хату будуюць: “Половіна вашае работы, половіна нашае”. А ў в.Дарашэвічы таго ж раёну “бацька хлопца стараецца зрабіць хату. Даваў каня ці вала, як аддзяляўся”.
У Чачэрскім раён, в. Залессе “первы дзень ужэ сватаюцца, на втары ужэ дагаварывалісь, када свадзьба, што свадзьба, дзе гуляць — у жаніха, у нявесты, двух дамах.”
У даваенны і пасляваенны час дамова пра пасаг была даволі рэдкай у Гомельскай вобласці. Гэта тлумачыцца тым, што ў гэты час, у адрозненні ад заходніх абласцей Беларусі, сяляне ня мелі уласнай зямлі і мала жывёлы і гаспадар не мог выдзеліці сваім дзецям ні зямлі, ні каня, ні каровы, ні пабудаваць хаты. Маці ж працягвала выдзяляць сваёй дачцэ тканае.
Высновы
Не ўсе этапы сватання былі раўнаварты і абавязковы. Так як сватанне ўяўляе сабой дамову маладых і іх сваякоў пра вяселле і матэрыяльны ўнёсак абодзьвух бакоў у новаствораную сям’ю (незаўсёды), то абавязковым этапам сватанне было атрыманне згоды маладых і іх сваякоў на шлюб. На другім месцы па вартасці стаіць дамовы пра вяселле і пасагі, бо пачаць сямейнае жыццё без маёмасці было проста немагчыма. Цікавую ролю нясе на сябе дамова пра вяселле – папярэджанне аб сватанні – і напрамую карэлюе з этапам запрашэнне на запоіны. Цалкам рытуальнымі і тэатральнымі з’яўляюцца першыя словы, сказаныя пры ўваходзе сватоў у хату.
Здзіўляе варыянтнасць форм сватання. Іх разнастайнасць натуральна. Нішто не пераскаджае сватацца сваякам дзеўкі да хлопца. А вялікую колькасць сватання сваякоў хлопца да дзеўкі можна вытлумачуць патрыярхальнай сістэмай гаспадарання і кіравання ў даваенныя і пасляваенныя гады ХХ стагоддзя на тэррыторыі Гомельскай вобласці і яе памежжы.
Аўтар: Таццяна Тоўсцік
