Беларускае традыцыйнае вяселле – з’ява ўнікальная і шматгранная, але нават пры вялікай цікавасці да гэтага абраду і належнай навуковай асэнсаванасці, яшчэ не да канца вывучаная. Для даследчыкаў духоўнай спадчыны вялікую важнасць уяўляюць матэрыялы асобных раёнаў – невялікіх локусаў, дзе пэўны феномен народнай культуры, у нашым выпадку этап сватання, можна разгледзець не толькі ў шматлікіх варыяцыях, але і ў вялікай канцэнтрацыі матэр’ялу (абрадавых дзеянняў, прыкмет і павер’яў). Без вывучэння усіх вышэйпералічаных кампанентаў немагчыма ўявіць агульны малюнак адной асобна ўзятай з’явы. Мэтай нашай працы з’яўляецца асэнсаванне этапу “сватання” (паводле структуры, семантыкі дзеянняў і прадметаў).
Пры вывучэнні дадзенай тэмы паспрабуем звярнуць увагу на наступныя моманты: час правядзення абраду; удзельнікі абраду і іх колькасць; форма правядзення абраду (рытуальны дыялог і да т. п.); семантыка дзеянняў і прадметнай атрыбутыкі, што выкарыстоўваецца падчас правядзення абраду.
Жыхарамі Лельчыцкага раёна, улічвалася некалькі часавых фактараў, якія маглі паспрыяць ажыццяўленню пэўнага комплексу дзеянняў. Так, важным арыенцірам пры вызначэнні часу сватання быў у мясцовых жыхароў царкоўны каляндар (“Хадзілі абязацельно ў мясаед, а не ў пост”*). Паводле хрысціянкай традыцыі, у час посту нельга было есці скаромнага і ўжываць спіртныя напоі (яны з’яўляюцца неад’емным атрыбутам святочнага стала), а таксама весяліцца і спяваць пацешлівыя песні. Але ж немалаважным фактарам з’яўляюцца язычніцкія вераванні нашых продкаў. Так, паводле адной з народных прыкмет, лепшым момантам для правядзення абраду сватання лічылася “першая нядзеля маладзіка”, менавіта тады, калі ён “расце”: “Сватацца хадзілі ў першую нядзелю маладзіка. Бо лічылі, што будзе ў маладых добрае шчасце” [4, с. 57]. Менавіта гэтай сімволікай “росту” і было абумоўлена вераванне ў шчаслівае жыццё маладых. Істотным для сватоў быў і час сутак: у свата хадзілі “обычно вечаром, як ужо сцямнее”*, або “позно вечарам ці ноччу ў суботу” [1, с. 294].
Як сведчаць інфарматары: гэта рабілі, каб “не наўрочылі шчасце молодых”*. Як трапна заўважыў даследчык М.М. Нікольскі, выбраны час (“вечаром, як ужо сцямнее”) з’яўляецца сведчаннем перажытку адной з “найстаражытнейшых форм шлюбу – выкрадання” [5, с. 51]. Пра гэта часткова сведчыць і сама намінацыя, якая часта прысвойвалася сватам – дружына, а, наколькі мы ведаем, дружына – гэта тэрмін вайсковы. З часам гэтыя сведчанні, хутчэй за ўсё сцерліся з памяці народа і пры змене ўкладу жыцця змянілася і сама форма правядзення гэтага звычая.
Фактычныя матэрыялы, зробленыя у апошнія гады, сведчаць, што рытуальны дыялог, які з’яўляецца састаўной часткай абраду сватання, сустракаецца ў некалькіх варыянтах: сваты прыходзяць у выглядзе жабракоў (купцоў), якія заблудзіліся, або ў выглядзе купцоў, якія прыехалі набыць “цёлку”. Вялікая ўвага пры гэтым надаецца рытуальнаму дыялогу, які адбываецца паміж галоўным сватам і бацькамі маладой:
“Заходзяць у хату як будто не сватацца, а просто так, по дзелу, і пачынаюць размову:
Добры вечар!
Добрэ здороўе! Чаго ж ву к нам завіталі?
А му чулі, што ву прадаеце сваю целічку.
Ой, да яна ў нас яшчэ малада, хай яшчэ паходзіць, папасецца.
Ну… як не хочаце прадаць целічку, то раз му ўжэ прыйшлі, то мо ву сваю Ганночку за нашого Іванка замуж аддасце?”*.
Дзяўчына ў гэты час або знаходзіцца ў іншай хаце, або “стаіць ля прыпечку, калупае яго” [1, с. 315]. Тут мы можам прасачыць сітуацыю, калі дзяўчына, якая не хоча адлучацца ад свайго роду, набліжаецца да “сакральнага” месца ў хаце (печы). На сучасным этапе гэта адбываецца на ўзроўні падсвядомасці, інтуітыўна, бо інфарматары не могуць растлумачыць для чаго гэта робіцца і чаму выбіраецца менавіта гэта месца: “От так усегда рабілі”*. Згаданае абрадавае дзеянне, звесткі пра якое зафіксаваны ў вёсцы Маркоўскае Лельчыцкага раёна, дазваляе сцвярджаць, што печ – гэта “месца канцэнтрацыі сямейна-родавых каштоўнасцяў, крыніца жыцця і здароўя, захаванння сакральнага чыстага агню” [3]:
Далей праводзілася самае значнае рытуальнае дзеянне, дзеля якога і наладжвалася ўласна сватанне: хлопец прасіў дзяўчыну аб згодзе на шлюб разам з ім. З гэтым звязаны цэлы рытуальны комплекс дзеянняў, прыкмет і павер’яў: прапанова чаркі, якую малады трымаў на “белым платку”, рытуальнае “ўкідванне” ў чарку “капейкі”, “прыгубліванне” (спрабаванне) гарэлкі, якая была ў чарцы. Чарка замяняла вербальную прапанову хлопца (ці пойдзеш за мяне замуж?), бо ў выпадку, калі дзяўчына адмаўлялася браць чарку, гэта азначала адмову хлопцу: “Сваты падаюць маладой чарку, калі яна згодна, то п’е чарку і ўжо засватана, калі не – то не п’е” [1, с. 315]. “Укідванне капейкі”, а дакладней судакрананне з гэтым прадметам, сімвалізавала багатае і шчаслівае жыццё: “…хлопец налівае чарку гарэлкі, кідае туды капейку і пудносіць да молодое. Калі вона согласна, то бярэ чарку і прыгублівае з яе трохі гарэлкі”*. Сімвалічным у гэтым рытуале з’яўляецца белая хустка, на якой хлопец падае чарку дзяўчыне: “Хросны маладого налівае чарку і дае маладому. Малады падносіць чарку маладой і обезацельно на белым платку” [1, с. 294]. Белая хустка, паводле зафіксаваных матэрыялаў, зробленых у наш час, атаясамліваецца з чысцінёй намераў хлопца. Аднак вартым увагі з’яўляецца і той факт, што белы колер на вяселлі сімвалізаваў цнатлівасць дзяўчыны або хлопца, таму верагодным будзе таксама асэнсаванне гэтага прадмета, як знаку цнатлівасці маладога.
Пасля таго, як сям’я дзяўчыны давала згоду на шлюб, сваты “станоўляць на стол гарэлку і хлеб” [1, с. 294], “хлеб з соллю на ручніку і графін з гарэлкай, упрыгожаны стужкамі” [1, с. 308]. З’яўленне спіртнога напою (гарэлкі), на думку некаторых даследчыкаў, тут невыпадковае: гэты звычай (прыносіц гарэлку і ўжываць яе пасля прыняння агульнага рашэння) нагадвае сабой “барыш” – “звычай “замочваць” якое-небудзь гандлёвае пагадненне” [в, с. 19]. Хутчэй за ўсё, гэты атрыбут з’яўляецца “перажыткам звычаю куплі-продажу нявесты” [2, с. 19]. Важнае сімвалічнае значэнне маюць хлеб і соль, прынесеныя сватамі “хлеб сімвалізуе паўнату долі, багацця і дабрабыту, а соль абараняе ад варожых сіл” [1, с. 447]. Асаблівую ўвагу надавалі хлебу як сімвалу дабрабыту: пасля заканчэння ўсяго цыкла сватання бацькі маладой і сваты маладога абменьваліся хлебам: “Калі сваты ішлі дадому, ім давалі хлеб” [1, с. 294], гэта значыць, абменьваліся дабрабытам двух родаў.
Вельмі цікавым для вывучэння вясельнай абраднасці з’яўляецца звычай “памячаць” сватоў (радню хлопца) на этапе сватання. “Агульнымі паметкамі” (ручнікамі) выдзяляліся ўсе сваты :“З боку нявесты родныя вяжуць сватам ручнікі і хусткі” [1, с. 308]. Адметнасцю фальклору Лельчыцкага раёна з’яўляецца абрад “прышывання маладому на шапку ветачку барвінку”: “У першы ж раз невеста вела сюды сваіх дружак. Веточку молодому прышывалі дружкі на шапку ( як ёна давала согласіе). І носіць гэтую шапку. На порозе перасекаюць сякерай ветку, а дружкі спяваюць. Сваты ўваходзяць, товарышы молодога яе (дзяўчыну, якую прыйшлі засватаці – Ц.П.) шукаюць. Садзяць за стол. Сват налівае чарку, як согласна, так вып’я. Бервенку (зялёная ўюшчаяса трава) прышываюць на шапку”**. У гэтым рытуальным дзеянні дзяўчына нібыта “памячае” свайго хлопца, што з’яўляецца своеасаблівай забаронай заляцца да іншых дзевак.
Калі дзяўчыне не падабаўся той хопец, які прыходзіў да яе ў сваты, яна “нічога не кажучы, чы вон хорошы, чы не, моўчкі вуносіла гарбузу”*. Негатыўныя адносіны да гарбуза ў народзе можна патлумачыць тым, што расліна мае ўнутры парожнюю поласць. А пустыя прадметы ў народным успрыманні мелі адмоўныя асацыяцыі. Хлопец жа, не атрымаўшы станоўчага адказу ад дзяўчыны, “браў у хаці з кутка кавеню і круціў яе, шоб дзеўка замуж не пайшла”*. Кавеня (прадмет хатняга качарэжніку) у дадзеным выпадку служыў “сімвалам духа продка, які жыве ў печы” [3, с. 64]. Кавеня – дзявочы лёс, які хлопец “закручвае”(кавеню хлопец круціць па колу) і зычыць, “каб дзеўка замуж не пайшла”, не адлучалася ад свайго роду, сімвалам якога высупае печ.
Такім чынам, праведзены намі аналіз фальклорных тэкстаў дазваляе сцвярджаць, што пры вывучэнні рытуальных дзеянняў, звязаных з вясельнай абраднасцю (сватанне), вялікае значэнне мае комплекснае даследаванне з’яў фальклору.
Заўвага
*Выкарыстаны ўласныя запісы аўтара.
**Выкарыстаны матэрыялы фальклорнага архіву кафедры беларускай культуры і фалькларыстыкі Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны”
Спіс інфармантаў
* Куціс В.М., 1937 г.н., в. Сіманічы Лельчыцкага раёна.
** Кожан М.М., 1904 г.н.,в. Мілашавічы Лельчыцкага раёна
Літаратура
- Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфічны зборнік / укладанне, сістэматызацыя, тэксталагічная праца, уступны артыкул І.Ф.Штэйнер, В.С. Новак – Мн: ЛМФ “Нёман”, 2003. – 472 с.
- Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. і камент. К.А. Цвіркі; Муз. дадат. З.Я. Мажэйка; Рэд. тома В.К.Бандарчык, А.С. Фядосік. – 2-е выд. – Мн.: Бел. Навука, 2004. – 683 с.
- Славянская мифология. Энциклопедический словарь. Изд. 2-е. – М.: Междунар. отношения, 2002. – 512 с.
- Прыкметы і павер’і Гомельшчыны / укладанне, сістэматызыцыя, тэксталагічная праца, уступныя артыкулы В.С.Новак, А.А. Кастрыца. – Гомель: Барк, 2007. – 224 с.
- Н.М, Никольский. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности – Мн., Издательство АН БССР, 1956. – 272 с.
Аўтар: П.М. Цалка
