Традиционная материальная и духовная культура, отражающая национальное самосознание, неповторимый колорит и самобытность ее носителей, является объектом пристального изучения исследователей в наше время. Особого внимания заслуживает духовное наследие восточнополесского, в том числе гомельского, региона, вобравшего в себя элементы культуры трех восточнославянских народов: русского, белорусского и украинского.
Традиционная культура — явление многогранное, включающее в себя разнообразные формы, одной из которых является народно-диалектный язык, представляющий сложную систему языковых номинаций, разнообразных по своей предметно-тематической соотнесенности, семантике, происхождению, сфере употребления. Одной из самых интересных и пока еще недостаточно изученных в белорусском языкознании тематических групп является семейно-обрядовая лексика. Семейно-обрядовые номинации называют самые значительные события в жизни человека — рождение, крещение, сватовство, женитьбу и смерть. Семейные обряды имеют, как правило однотипную структуру. Их кодовая система включает устойчивые агенсный, акциональный, предметный и вербальный коды, в соответствии с чем выделяются обрядовые акты, исполнители ритуальных действий, инвентарь используемых реалий и обрядовая лексика. Поскольку основными элементами семейного обряда являются различные обрядовые действия, их исполнители и атрибуты, в системе семейно-обрядовой лексики выделяются соответственно названия различных этапов и процессов, обрядовых и ритуальных действий; участников, исполнителей и свидетелей этих действий; предметов, используемых в них. Единство в обрядах названных выше элементов (человек — действие — предмет — слово) требует комплексного подхода при его описании. Поэтому анализ семейно-обрядовой лексики следует проводить с учетом наполненности, знаковой сущности и содержания самого обряда.
Наиболее полно в наше время описан свадебный обряд как самый важный в жизни человека, сложный по церемонии, продолжительный по времени, насыщенный различными эпизодами, актами и действиями.
Предметом нашего исследования в данной работе является система номинаций, обозначающих ритуальные кулинарные изделия и блюда из зерновых культур, используемые в брачной церемонии на территории Гомельской области. Источником фактического материала послужил диалектологический архив кафедры белорусского языка Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины, а также отдельные издания фольклорно-этнографических материалов этого региона, посвященных свадебной обрядности.
Свадебный обряд, как отмечают исследователи, имеет три этапа: добрачный, брачный и послебрачный. Во всех этих трех этапах использались в различных ритуалах как зерновые культуры, так кулинарные изделия и блюда из них. Самым значимым эпизодом добрачного этапа является сватовство, неотъемлемыми атрибутами которого были хлеб, соль, спиртное и закуска, с которыми приходили свататься. Особое значение, придаваемое хлебу в этом ритуле, видно из того, што его заворачивали в полотенце: Вечарам у суботу ідуць у сваты .. Жаніх прывозіць хлеб, абвернуты палаценцам, і бутылку, ложыць ета ўсё на стол [ВнГ, с. 28]; Ішлі з хлебам і соллю сватаць. Хлеб уматвалі ў палаценца, а соль у стакан ілі ў блюдка клалі [ВнГ, с. 98]. Иногда для сватанья испекали специальный пирог: Ну, пікуць пірог, учыняюць цеста і пікуць не просты хлеб, а такі прадаўгаваценькі [ВнГ, с. 43]. Принятие хлеба невестой во время сватовства было символом ее согласия на брак: Калі да дзяўчыны прыходзяць сваты, то яна павінна прыняць ад свата хлеб і соль, калі яна згодна выйсці замуж [ВТГ, с. 18]; Калі чаркі з гарэлкай не брала і до яго родных не подходзіла — то не згодна нявеста. А потым возврашчае той хлеб, што жаніх прынёс, выносіць ім гарбуза [ВнГ, с. 82].
Символическими были и последующие ритульные действия с хлебом во время сватовства: Калі нявеста давала згоду ісці замуж, то яна павінна была перарэзаць хлеб, які прынеслі сваты. Адну палавіну гэтага хлеба яна выносіла на вуліцу, дзе звычайна збіраліся яе сяброўкі, і кідала хлеб уверх. Было такое павер’е: хто першы зловіць гэты хлеб, той наступны пойдзе замуж [ВнГ, с. 39-40]; Потым сваты ставяць гарэлку, кладуць пірог (з хлопцавай рукі ў палаценцы). Калі выйдзе маладая і разрэжа яго, то хлопца садзяць за стол [ВнГ, с. 56]; Дзяўчына, калі давала згоду, то пераразала пірог папалам. Каліў хаце былі яшчэ маладыя дзяўчаты, то ім давалі пірага, каб выходзілі замуж [ВнГ, с. 34]; Малады ставіў гарэлку і пірог. Пірог рэзалі зразу ўвесь, каб маладая не перадумала і не аддала пірог сватам назад [ВнГ, с. 359]; Запалілі свечку, маладаярэжа пірог. Як разрэжа ізразу, ужэ добра жыць будуць, і любіці яна яго будзе, а калі там рэжа, ды яшчэ трохі падумае, да ізноў і другі, і трэці, то ўжэ кажуці, што пагана будуць жыці [ВнГ, с. 44]. Угощение, которое приносили с собой сваты, имело собирательное название — магарыч, распространенное повсеместно, а также региональное ласіна: Сваты вязуць з сабой “ласіну ” (кусок сала, хлеб, соль). Абменьваюцца ласінай, калі панравіліся [ВнГ, с. 68]. Угощение имело также метафорическое название: боскія дары: Калі усе збіраюцца, то госці бяруцца за пастаўленыя на стол “Боскія дары ”, частуюцца, хваляць сватоў і гаспадароў [ВТГ, с.18].
Пирог фигурировал также и в заключительном этапе свадьбы. Такой пирог называли лепень: На трэці дзень свадзьбы выносілі на стол непачаты лепень.. — вялікі пірог, упрыгожаны вітушкамі, розачкамі, са сладкай начынкай, якім угашчалі гасцей у панядзелак [ВТГ, с. 372]. Застолье в доме молодого через неделю после свадьбы, кроме основных названий отведкі, пярэзвы, имело шуточное название гарэлыя пірагі: Чэраз нядзелю после свадзьбы едуць .. на гарэлыя пірагі [ ВТГ, с.8].
Хлеб и соль, кроме этого, были обязательным атрибутом благословления, встречи и проводов молодых их родителями: Пасля вянчання маладых.. сустракалі бацькі хлебам-соллю і мёдам [ВТГ, с. 18]; Маладых сустракала маці. Вуносілі стол і ставілі яго каля вугла хаты. На стол клалі хлеб, соль і мёд [ВнГ, с. 355]. Действия молодых также имели символическое толкование: Бацькі жаніха дзержаць хлеб, а маладыя кусаюць, хочуць адкусіць большы кусок, каб быць у доме хазяінам [ВнГ, с. 70]; Маладыя кусалі хлеб, хто болей укусіць, той больш пражыве [ВнГ, с. 355].
В системе ритуальных предметных элементов свадебной обрядности повсеместно встречаются зерновые культуры — рожь, пшеница, овес, пшено и др. Ими обычно обсыпали молодых, а также их повозку, отправляя их на венчание или встречая после венца: Калі адпраўлялі вянчацца, абсыпалі жытам .. Прыязджалі ўжо з вянчання, устрачалі маладых з хлебам і соллю, з караваем. Абсыпалі жытам, грашыма, канфетамі [ВТГ, с. 370]; Перад ад’ездам на дварэ маці маладой тройчы абходзіць павозкі, а за ёю следам ходзіць бацька з вядром вады, якую ён потым вылівае пад калясо павозкі, каб была лёгкай дарога. Пасля маці абсыпае павозку жытам [ВТГ, с.18.]. Это символизировало будущую счастливую семейную жизнь: Сустракаюць маладых хлебам-соллю, гарэлкай, абсыпаюцьжытам, кабмаладым шчасліва жылося [ВТГ, с. 550].
Зерно могли насыпать также в карман жениху, желая, таким образом, ему достатка и богатства: Ад вянца маладых сустракаюць бацькі маладой. Спачатку абсыпаюць іх збожжам, збожжа кладуць у карманы маладому, каб грошай шмат было [ВТГ, с. 84].
Зерном посыпали также скатерть, на которую ложили каравай: Каравай ложаць на абрус, на які сыплюць зерне аўса або пшаніцыю [ВнГ, с. 30].
Во время сватовства невеста, одаривая родителей молодого полотенцем (отца) и платком (мать), жениху вручала бутыль с рожью: Калі дзяўчына згодна на шлюб, то яна дарыць бацькам жаніха ручнік і хустку, а жаніху бутэльку з жытам [ВТГ, с. 30].
Но, конечно, главным кулинарным хлебо-булочным изделием на свадьбе был свадебный пирог, который называли каравай, пірог, вясельны пірог, хлеб. При его выпечке все было регламентировано: кто должен выпекать, когда, из чего, где, в присутствии кого, что следует при этом говорить, куда и как ложить каравай после выпечки и т.д. Большое значение этого изделия хорошо осознавалось участниками церемонии: Хлеблічыўся цэнтральнай стараной усяго вяселля, таму, калі яго выпякалі, у песнях пелася, што хлеб выпякаўся на багацце. Калі каравайніцы замясілі каравай, яго абавязкова садзілі на кляновыя лісточкі [ВнГ, с. 199]; Кожны чалавек можа мець каравай толькі адзін раз на вяселлі. І калі замуж выходзіла ўдава або жаніўся ўдавец, каравай не пяклі [ВнГ, 105].
Выпекали каравай обязательно замужние женщины, имевшие детей, которые были счастливы в браке. Их называли каравайніцы, караваіхі, каравайніхі, среди них была старшая каравайніца: Каравай учыняюць замужнія жанчыны, паважаныя, шчаслівыя, якія добра жывуці [ВнГ, с. 45]; Каравай пякуць ў пятніцу. Яго пяклі жанчыны замужнія, у якіх абавязкова булі дзеці і якія булі шчаслівыя [ВнГ, с. 354 ].
Каравай выпекали и в доме невесты, и в доме жениха: Каравай пяклі і ў хаце маладой, і ў хаце маладога [ВнГ, с. 360]; Каравай у нявесты ў форме сонца, а ў жаніха — ў форме месяца [ВнГ, с. 62].
Если выпекали несколько караваев, они отличались по форме, размеру и назначению: Апрача асноўнага каравая, пякуць яшчэ дадатковыя караваі [ВнГ, с. 62]; Рабілі і маленькі каравай, каб да свадзьбы паспытаць [ВнГ, с. 68]. Маленькие булочки, испеченные из каравайного теста, предназначенные для угощения детей, называли каравайчыкі: Рабілі тры караваі: першы ў відзе месяца, два другіх як булкі і яшчэ маленькія пушачкі-каравайчыкі [ВТГ, с. 5]; Дзецям аддавалі каравайчыкі [ВнГ, c.6].
С караваем было связано много народных поверий и примет: Каб каравай быў румяны, печ топюць яловымі або бярозавымі дровамі [ВнГ, с. 68]; Цеста мясілі не кулакамі, а далонямі, каб малады не біў жонку; Калі каравай ужо быў у печке, жанкі мылі рукі, і тую воду аддавалі маладой. А яна вылівала яе пад вішню: Каб вішанькі развіваліся, А маладыя красаваліся… [ВнГ, с. 360]; Калі каравай расколецца — сімвал таго, што маладыя хутка развядуцца ілі одзін з іх памрэ [ВнГ, с. 361]; Калі хто ўкрадзе на вяселлі кусок каравая — у маладых можа не быць дзяцей [ВнГ, с. 362]; Каравай нельга было браць голымі рукамі. Сачылі, каб не пашкодзіўся каравай, бо будзе няшчасце [ВнГ, с. 360-361]; Каравай учынялі, размешвалі і пелі песні. А ў печ даўжон быў пасадзіць каравай кучаравы хлопчык [ВТГ, с. 372]; Як пасадзіла каравайніха каравай у печ, то лапатай па галаве ўсім мужчынам стукала, для чаго, не знаю [ВнГ,с. 6]; Каравай у хмурныя дні рашчыняюць тады, калі выгляне сонца з-за хмары, бо верылі, што маладых чакаюць сумныя дні [ВнГ, с. 199]; І яшчэ гаварылі, што каравай трэба змазаць яічным бялком, каб маладыя жылі ладком [ВнГ, с. 205]; Калі дзеляць каравай, то спачатку першыя яго кавалкі даюць маладым і назіраюць за тым, “хто з іх, адкусіўшы каравай, будзе верхаводзіць у сям’і” [ВТГ, с, 13].
Особое внимание уделялось украшению каравая: Каравай на процвіне пякуць. Была пудра. Мажуць яго пудрай. Ну і во, хвігуркамі выкладаюць, ну вот, розачка, а тады во так вот васьмёркі выпісвалі [ВнГ, с. 102]. Элементы декора каравая были чрезвычайно разнообразны. Это шышкі, фігуркі, хресцікі, кружкі, птушкі, месяцы, кветкі, лісцікі, пляцёнкі: Гатовы каравай украшал/ хресцікамі, кружкамі і фігуркамі з таго ж самага замеса каравая [В, с. 227]; На вяселле пякуць два караваі .. Робяць упрыгожванні: тры птушкі, тры месяцы, тры кветкі.. Каравай ложаць на абрус, .. абвязваюць ручніком [ВнГ, с. 30]; А каравай быў красівы, перавязаны накрыж краснымі лентамі [ВнГ, с. 96]; З цестаробяцьупрыгожванні для каравая — шышачкі, птушачкі, лісцікі [ВнГ, с. 62]; На каравай пяклі розачкі з цеста, вулепвалі верабейкі на ім .. Ужэ як ішлі, дык украшалі каравай яшчэ з зробленых цвятоў [ВТГ, с. 367]; Пеклі бальшы каравай, каб хваціла на ўсіх. Украшаюць яго яшчэ да выпечкі. Могуць пісаць імёны маладых [ВнГ, с. 68]; Каравай на вяселлі быў прыгожы, бальшы. Украшаны рознымі птушкамі, кветачкамі [ВТГ, с. 72]; Украшаюць: бублікі разныя дзелаюць і абараначкі [ВТГ, с. 27]; Каравай.. украшалі цвяточкамі, лістамі з цеста [ВТГ, с. 59]; Каравай рабілі круглы, упрыгожвалі птушкамі, кветкамі, пляцёначкай [ВТГ, с. 59]; Заўсёды каравай упрыгожвала маці маладой “хлебнымі цвятамі”. Рабіліся яны з цеста без усякіх дражжэй на бульбянай заквасцы [ВТГ, с. 78].
Каравай могли также украшать веткой (вельцам), символизировавшей свадебное деревце: У яго тожа ўтыкалі вельца, шышачкі рабілі розныя [ВТГ, с.47].
Ответственной и значимой была церемония разрезания и раздачи каравая, сопровождавшаяся поздравлениями и одариванием молодых родственниками и гостями. Первыми каравай получали молодые. Они получали центральную, главную часть свадебного пирога, так как являлись главными участниками ритуала: Першы кусок каравая — жаніху і нявесце, другі — бацьку і мацеры, а потым астальным гасцям [ВнГ, с. 25]; Сярэднюю частку каравая выразалі і аддавалі маладым [ВнГ, с. 362]; Потым ужэ бяруці з серадзінкі верх уразаюць і маладым аддаюць, а ніз — музыкам. І маладым яшчэ хрэсцічкам выразалі і з капейкамі кусочак [ВнГ, с. 49]. Молодых также обсыпали шишечками, срезанными с каравая, или специально испеченными вместе с караваем, проецируя таким образом их будущую зажиточность и плодовитость: Калісь шышачкі качалі з цеста да пеклі потым у печы разам з караваем, а потым маладых на свадзьбе пасыпалі, а дзеці ўжэ збіралі [ВнГ, с. 45].
С караваем обращались очень почтительно, его нельзя было брать голыми руками, отрезанный кусок клали в платочек: Каравай бралі толькі платочкам, выпівалі чарку і аддавалі падаркі [ВнГ, с. 39].
Спиртное, которым угощали даривших вместе с караваем, называлось каравайная гарэлка: Пачаставалі каравайнай гарэлкі, госці збіраліся дадому, а маладыя — ад’язджаюць да маладога [ВнГ, с. 96].
Ритуальным блюдом, использовавшимся на заключительном этапе свадьбы, была каша, сваренная в горшке из круп. Эту кашу с горшком должен был выкупить брат невесты: Пад канец вяселля варылася каша ў гаршку, кашу ставили на стол, брат маладой выкупляе гаршчок і разбівае яго, дзеліць кашу между гасцямі, а чарапкі нежанатыя клалі сабе на галаву, каб хутчэй выйсці замуж ці жаніцца [ВТГ, с. 30, 52]; Каравай дзеляць.. а тады б’юць кашу. Кашу б’юць для таго, каб малодшы брат выкупіў нявесту [ВТГ, с. 33].
Таким образом, кулинарным изделиям и блюдам из зерновых культур, а также их составным элементам и ингредиентам, придавалось большое значение в свадебной обрядности на Гомельщине, они символизировали пожелания молодым богатой, сытой, благополучной и счастливой семейной жизни, здоровья, плодовитости, добра и достатка в хозяйстве.
Условные сокращения
В. — Вечнае: Фальклорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна / аўт. уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. — Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”, 2003. — 362 с.;
ВнГ — Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфічны зборнік / уклад. І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак — Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2003. — 472 с.
ВТГ — Вясельная традыцыя Гомельшчыны (фальклорна-этнаграфічны зборнік) / Укладанне В.С. Новак; Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Ф. скарыны. — Мінск: Права і эканоміка, 2011. — 485 с.
Автор: А.А. Станкевич
Источник: Мова і культура. — 2012. — Вип. 15, т. 6. — С. 100-104.