Самабытныя каляндарныя звычаі і абрады Мазырска-Прыпяцкага Палесся з’яўляюцца адной з важнейших частак духоўнай культуры, якая цесна звязана з гісторыяй народа, з укладам яго жыцця на розных этапах развіцця, з прыроднымі і сацыяльнымі ўмовамі, а таксама адлюстроўвае даўнія кантакты з суседнімі народамі, што праявіліся ў наяўнасці розначасовых па паходжанню элементаў каляндарнай абраднасці. Рэгіянальная культура трансліруе сэнсы, нормы маральных імператываў, паводзінаў і ўзаемадачыненняў з прыродным асяроддзем, эстэтычныя крытэрыі, якія традыцыйна склаліся ў лакал ьнай супольнасці на падставе яе паўсядзённага, сакральнага і гістарычнага вопыту. “Фальклорная традыцыйная культура ў сваім канкрэтным напаўненні заўсёды рэгіянальная і лакальная. Яе натуральнее, нармальнае бытаванне знітаванае з жыццём пэўнага, абмежаванага тымі ці іншымі рамкамі калектыву, уключана ў яго дзейнасць, неабходнае яму і рэгулюецца характэрнымі для яго сацыяльна-бытавымі нормамі” [1, с. 47]. На працягу каляндарнага года земляробчыя святы і асноўныя віды сельскагаспадарчай працы ішлі адно за адным у лагічнай, адпаведнай прыродна-кліматычным умовам паслядоўнасці. Акрамя таго, найбольш значным святам папярэднічалі пасты, якія, па царкоўных канонах, мелі даволі строгі характар.
Даклад напісаны на аснове мемаратаў носьбітаў традыцый з Жыткавіцкага, Калінкавіцкага, Мазырскага, Петрыкаўскага раёнаў Гомельскай вобласці*.
Для жыхароў Мазырска-Прыпяцкага Палесся ўласцівае глыбокае шанаванне свята як такога, што выяўляецца найперш у забароне ў гэты дзень любой працы: “Юр’я празнувалі, нічога не рабілі”, “Дзве Прачыстыя, ніхто нічога не робіць”, “На Пятра ў калхозе брыгадзір хадзіў і загадваў жыта жаць, а мы не хацелі, што на Пятра”, “Спасы е. Нічога не рабілі, у госці не хадзілі, а так не рабілі”, “Мікола зімовы — празнік, проста не работаем у гэты дзень”, “Ушэсце — празнік, не рабілі, ды ўсе” — гэтыя і іншыя адказы найбольш тыповыя на пытанне аб змесце таго ці іншага свята. “Благавешчанне празнікавалі, не рабілі. І Мікола, і Юр’я, і Ушэсце — усе празнікі не работалі, празнікавалі. А Вы думаеце, эта хіба добра — рабіць? Е й фаза, і бура — эта ўсе празніка нада глядзець” (Хадосся Дашкевіч, 1921 т.н., в. Церабаў, Пефыкаўскі раён). На перыяд кожнага свята прыпыняліся ўсе гаспадарчыя работы. Невыкананне гэтых правілаў, згодна з мясцовымі павер’ямі, пафажала парушальнікам усялякімі няшчасцямі. Як і паўсюль на Беларусі, у Мазырска-Прыпяцкім Палессі найбольш шанавалі Каляды, Благавешчанне, Вялікдзень, акрамя таго, у лакальнай традыцыі надзвычай небяспечнымі, па мясцовай тэрміналогіі, “варавітымі” святамі лічыліся Чуда, Барыс, Мікола веснавы, Прачыстая. Забарона тычылася любой працы. “Вот ёсць варавітыя празнікі ~ Барыс, Чуда. Чуда — можа як счудзіць. Як пасеяш на Чуда, дак, значыць, ці ўрасце добра, ці прападзе. Прычудлівае свята. Як Чуда счудзіць, Прачыстая не рассудзіць. Адна жэншчына гаварьша: “Не знала, што такое Чуда і палезла ў пограб што-та там узяць. Як упала ў пофабе, цяпер буду знаць, што такое Чуда. Чуда ўчудзіла”. Нічога не рабіць на варавітыя святы” (Тамара Валатковіч, 1956 г. н., в. Загорыны, Мазырскі раён. Зап. А.Боганевай).
Святы і прысвяткі выступалі як своеасаблівыя рэгулятары тэрмінаў сельскагаспадарчай працы, збіральніцтва, нарыхтоўкі кармоў. “Зажыналі жыта на Пятра. Нажнуць адзін снапок, абціраюць яго, па вясне гэтай саломай абвязвалі сад. Перавяслам завязвалі спіну, каб спіна не балела” (Ганна Малашчанка, 1911 г.н., в. Шалыпы, Калінкавіцкі раён). “Жыта нада было пасеяць да Прачыстай” (Марыя Есьман, 1924 г.н., в. Малыя Аўцюкі, Калінкавіцкі раён).
Пад час каляндарных святаў асвячаліся пэўныя прадметы, якія выкарыстоўваліся як абярэгі, лекі на праця гу года: хрышчэнская вада, фамнічныя свечкі, вярба, першыя і апошнія каласы.
У народным календары мясцовых жыхароў важнай вехай лічылася свята Міколы веснавога: “Да Міколы павінны былі пасадзіць авёс, бульбу, ячмень. У гэты дзень падпальвалі пук саломы і кідалі яго ў ваду. А рабілася гэта для таго, каб добры лён радзіў, доўгі лён быў. Вельмі гэта быў добры дзень для пасадкі агуркоў. Жанчыны як садзілі агуркі, спадніцы падтыкалі як мага вышэй, каб зеляніна хавалася за калена. Мікола і Юр’я ўпаміналіся вдваём. Песню спявалі раніцай, калі выганялі коней у начное на Міколу.
Ах ты, Юр’я дай Мікола,
Абыдзіць жыта наўкола,
Юр’я кажа — абыйду,
Мікола кажа — пагляжу.
Дзе Юр’я ўрасіўся?
Дзе Мікола намачыўся?
Каля жыта ходзячы.
Жыта, пшаніца родзячы.
Жыта, пшаніца — то дабро.
Да дай жа, Божа, на нова лета
Да лепшу уроду за гэта” (Наталля Прус, 1959 г. н., в. Прудок, Мазырскі раён. Зап.А.Боганевай).
У рэгіёне свята Юр’я асэнсоўвалася як вызначальнік тэрмінаў пэўных відаў працы, дзейнасці, што не ў малой ступені абапіралася на ўспрыманне народнай свядомасцю самога святога Юрыя, які традыцыйна лічыўся апекуном гаспадарчых прац і жывёлы. “Кароў выганялі. Дасі скібачку пасвяцонага хлеба і ветачкай сцёбалі. На Юр’я і чалавеку нада хадзіць па расе” (Алена Шаўко, 1932 т.н., в. Баянаў, Петрыкаўскі раён). “Юр’я ў нас называлі святы Ягорый часцей. Я і зараз выганяю кароў, кладу перад імі яйка, мужчынскія штаны, маток нітак, тапор і чараз эта пераганяю кароўку. Пераганяю кароўку і бяру свянцонай вярбы. Малюся, пачытаю “Отчэ наш”. I ў хлеў малюся: “Святы Ягорай! Памажы нам, Божа, і маёй кароўцы тожа. Госпадзі, прышлі ангелаў з высокага неба, абайдзі дом і сарай, благаславі хазяіна і хазяйку. І дай, Госпадзі, маёй кароўцы, у наедках, у напітках, на часах, на сякундах, што ад Госпада Бога жалаю. Дай, Божа, сказаць, у добры час, у добрую пору, скорую помашч”. У міне дзве каровы — Зорка і Мілка. Чытаю такую малітву перад кожнай кароўкай” (Наталля Прус, 1959 г. н., в. Прудок, Мазырскі раён. Зап.А.Боганевай). “Пастушка нанімалі на Юр’я. Хоць падає каменне з неба, а ён доўжан іці пасціць кароў цэлае лета. Гасцінца, выганшчыну, у первы дзень давалі пастуху” (Алена Савянок, 1924 г.н., в. Дудзічы, Калінкавіцкі раён).
Каляндарныя святы вызначалі і падзеі жыцця будзённага, звязанага з захаваннем здароўя. Прыкладам, рэгламентавалася спажыванне ў ежу садавіны, гародніны, мёду і іншых прадуктаў новага ўраджаю, пасля святаў яны лічыліся асвечанымі: “Первы быў Спас, дак цвяты свяцілі, а на втарога Спаса ўжо фрукты свяцілі. Яблыкі няльзя есці толькі таму, у каго памерла дзіця маленькая, бо на тым свеце не дадуць яму яблычка” (Алена Гурыновіч, 1930 г.н., в. Церабаў, Петрыкаўскі раён).
Паўсюль у Мазырска-Прыпяцкім Палессі да сённяшняга дня сустракаецца вераванне, згодна з якім пасля свята Іллі (2 жніўня) забаранялася купацца, каб не пашкодзіць свайму здароўю, “бо Ілля насцала ў воду”. “Да Іллі купаюцца, а пасля Іллі ўжо дзед не дае, а мы ўсё роўна купаліся. Дзед казаў, будуць ваўкі” (Алена Гурыновіч, 1930 г.н., в. Церабаў, Петрыкаўскі раён).
Значную ролю ў вызначэнні функіші свята ў традыцыйным соцыуме адыгрывалі законы народнаэтымалагічнай магіі, калі правіла разгортвалася вакол пэўнага сугучча з імем святога або асацыяцыі з яго знешнім воблікам. Так, свята Галавасек (курсіў наш. — Т.К.) святкавалі абавязкова, каб не балела галава і не садзіліся на целе скулы: “Пра Галавасека колісь казалі, што ня нада есці груш і яблык, каб не было скулянак” (Лідзія Кацапава, 1924 г.н., в. Дудзічы, Калінкавіцкі раён). Забаранялася рззаць нажамі і сячы сякерамі ўсё, што мела круглыя абрысы.
Свята Уздзвіжанне (“Узвіжанне”, “Звіжанне”, “Здзвіжанне”) має ў Мазырска-Прыпяцкім Палессі шырокае распаўсюджанне і звязана з цэлым шэрагам вераванняў, прыкмет і забаронаў, галоўная сярод якіх — не хадзіць у лес — мае значэнне агульнай рэаліі для ўсіх усходніх славян. Паводле папескіх вераванняў, раніцай у дзень свят а, калі зазвоняць званы, зямля пачынае рухацца (дзьвігацца, гл. народнаэтымалагічнае суаднясенне з назвай свята) і расступацца ў пэўных месцах. У гэтыя правалы ўваходзяць вужы, гадзюкі, яшчаркі, пасля чаго зямля зноў сыходзіцца і замыкаецца аж да Благавешчання. “На Здзвіжанне ніхто не ходзіць у лес, бо там вужы збіраюцца. І праўда. Я яшчэ дзеўкай у лес пашла с падругаю і там мост, дак яны на тых палках ляжаць к сонцу, а мы босыя, а нідзе нікога няма. Дак мы раўлі, раўлі, да за тыя свае клуначкі, кошыкі да бягом так і беглі па іх (па вужах — Т.К.). Дак больш ніколі!” (Алена Гурыновіч, 1930 г.н., в. Церабаў, Петрыкаўскі раён). “Вужы і гадзюкі хаваюцца ў землю, у норы, а ўжо, як прыйдзе вясна, аттане зямля, тады яны вылазядь зноў. А вот вуж после Звіжання, ходзіць па верху, па зямлі, значыць, яго не ўзялі с сабою, туда. Дзе-та каго-та пакусаў” (Марыя Давідовіч, 1943 г.н., в. Рудня Міхайлаўская, Мазырскі раён. Зап. А.Боганевай).
Некаторыя ўяўленні, звязаныя з гэтым святочным днём, насілі міфалагічны характар. Так, лічылася, што ў гадзюк і вужак ёсць свой цар з залатой каронай, пад кіраўніцтвам якога яны ідуць на зімовую спячку: “Як пабачыш цара з тымі рожкамі, трэба што-та белае палажыць туды, дак ён скіне тыя рогі — і Вам будзе сільна вясці ва ўсём. Вы будзеце знаць, што там і пцічка шчабеча. Так гаварылі” (Алена Савянок, 1924 г.н., в. Дудзічы, Калінкавіцкі раён). “Цар вужоў: карона на галаве, болыны за ўсіх. Ён нікога не чапая. Камандуе ўсімі вужамі, гадзюкамі. А ўжо як на ета Звіжанне, яму ж трэба скінуць тую цяжасць з галавы, той свой вянец, а інача, як ён не скіне, то ўжо не пойдзе ў зямлю. Як скіне тую карону, то яму ж лягчэй, а як найдзеш тую карону, забярэш, значыць, табе ў хаце ўдача будзе. Трэба красны ласкуточак рассцяліць, палажыць хлеба, солі, яшчэ нейкія словы казаць, але я ўжо забыла. Ета, як сустрэнеш таго вужа, цара. Ён скіне на тую трапачку карону і пайшоў сабе спакойна. Кажуць, што добра, хто нойдзе тую карону, возьме, вельмі добра тады – хазяйства вядзецца, і худоба. Што задумає, тое іспалняецца” (Марыя Давідовіч, 1943 г.н., в. Рудня Міхайлаўская, Мазырскі раён. Зап. А.Боганевай).
Пакровы — значнае восеньскае свята беларускага народнага календара, якое вельмі шануецца не толькі на Беларусі, але і ва ўсіх усходнеславянскіх краінах. Пакровы з’яўляліся храналагічным рубяжом, які раздзяляў год на дзве палавіны: летнюю і зімовую. З гэтага часу сяляне пачыналі падрыхтоўку да зімы. У гэты дзень уся хатняя жывёла пераводзілася на стойлавае ўтрьшанне, таму кожны гаспадар абавязаны быў усім пакласці сена ў яслі, адсюль і прыказкі: “На Пакрове дай сена карове”, “Прышла Пакрова — зарыкала ў хляве карова”, “Пакровы, кажуць, хоць лістам, хоць снегам зямля далжна прыкрыцца” (Алена Гурыновіч, 1930 г.н., в. Церабаў, Петрыкаўскі раён). “Пастушка нанімалі да Пакроваў. Яму плацілі пуд хлеба ці картошкі” (Алена Савянок, 1924 г.н., в. Дудзічы, Калінкавіцкі раён).
З пашанай ставіліся мясцовыя жыхары і да прысвятка Параскевы-Пятніцы. Наогул, у гэты дзень тыдня забаранялася выконваць работы, звязаныя з апрацоўкай ільну. “У нас у пятніцу ня пралі ўсю жызць. Мама наша расказвала, што ў сераду людзі прадалі Ісуса Хрыста, а ў пятніцу — яго казнілі, таму нельга прасці” (Вольга Рагалевіч, 1935 г.н., в. Дзякавічы, Жыткавіцкі раён. Зап. А.Боганевай).
Усё Мазырска-Прыпяцкае Палессе вылучае восеньскія дні ўшанавання памерлых. Паводле мясцовых вераванняў, душы памерлых на некаторы час з’яўляюцца ў сваю хату, сваю сям’ю, а затым вяртаюцца назад. “Дзяды былі абязацельна, змітраўскія. Сыту рабілі: салодкая вада, у каго мед е, а няма меду, дак сахар , і крышылі хлеб, у каго чорны, у каго — белы, эта кажды должон узяць тры разы тую капусту, ці сыту. Вот печ і такая броўка, дак на броўку лажылі і на вакно, штоб прышлі дзяды. Адчыняе хату там чэраз сколька ўрэмя да кажа: «Вы прышлі, дзяды, папілі, паелі, а цяпер ідзіця назад». Хата адчынена, каб яны ўжо ўхадзілі. Усё начавала на стале, можа вернуцца. Раніцай аддавалі курам, карове можна было, а парасятам — грэх” (Алена Савянок, 1924 г.н., в. Дудзічы, Калінкавіцкі раён).
Адной з важнейшых функцый каляндарных святаў і абрадаў на працягу ўсяго перыяду іх існавання бьша функцыя грамадскага кантролю — узвелічэнне ці асуджэнне членаў сельскай абшчыны, ахова традыцыйных маральных правілаў і ідэалаў, своеасаблівая цэнзура нораваў [2, с. 194 — 195]. Найбольшаму высмейванню падвяргаліся канкрэтныя людзі, іх учынкі, а таксама такія заганныя сацыяльныя з’явы, як п’янства, зладзейства, скупасць, сварлівасць у выступлениях маскіраваных калядоўшчыкаў.
- Путилов, Б.Н. Региональное/локальное начало в фольклоре // Б.Н. Путилов // Фольклор и народная культура. — СПб., 1994. -287 с.
- Календарные обычаи и обряды в странах зарубежной Европы. Исторические корни и развитие обычаев — М.: Наука, 1983. — 221 с.
* Акрамя асабістых матэрыялаў аўтара, у дакпадзе выкармстамы эксп дыцыйныя запісы начальшка аддзела традыцыйнай культуры БелДІПК А.М Богансвай
Аўтар: Т.І. Кухаронак
Крыніца: «Скарына і наш час», IV міжнародная навуковая канф. (2008, Гомель). Міжнародная навуковая канферэнцыя «Скарына і наш час», 13-14 лістапада 2008 г.: [матэрыялы]: у 2 ч. Ч. 2 / рэдкал.: А. А. Станкевіч (гал. рэд.) [і інш.]. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2008. — С. 197-201.
