У тэкстах старажытнарускіх помнікаў ёсць сведчанні аб тым, як царква змагалася з язычніцтвам. Аднак “адсутнасць магчымасцей поўнага выкаранення прымусіла афіцыйную рэлігію спалучыць з народнымі традыцыйнымі святамі, абрадамі хрысціянскія рытуалы, падвесці пад старыя звычаі новую ідэалагічную аснову” [1, с. 148].
Невыпадкова ва ўсіх каляндарных абрадах і звычаях, а таксама ў сямейна-абрадавай паэзіі цесна перапляліся язычніцкія і хрысціянскія элементы. Яскравым узорам рэлігійна-абрадавага сінкрэтызму з’яўляюцца абрады ваджэння казы і хаджэння са звяздой: “Хлопцы з казою хадзілі ў каждую хату, звязду насілі. У ёй унутры свяча гарэла, а на самой біблейскія малюнкі былі:
За гарою за крутою
Ходзяць хлопцы са звяздою,
Наша звязда не прастая,
Увесь мір украшае”
(в. Рудня Антонаўская Калінкавіцкага р-на).
Калядны комплекс на тэрыторыі Гомельскага р-на таксама не быў абмежаваны толькі абрадам “ваджэння казы”. Паводле ўспамінаў жыхаркі в. Старая Беліца Г.К. Рыкавай, 1920 г.н., “з фанеры рабілі мнагаканечную звязду. Да кожнага канца звязды прымацоўвалі палачкі, якія абкручвалі рознакаляровымі паперкамі. Да палачак прывязвалі кісціцы з нітак. У сярэдзіну звязды прымацоўвалі ікону Мацер Божай”.
З хрысціянскімі матывамі быў звязаны і рытуал заклікання марозу, выконваючы які, гаспадар з куццёй тройчы абыходзіў хату, “стукаў у акно, а гаспадыня пытала: “Хто стукае?” Ён адказваў: “Сам Бог стукае з цёплай вясной, з гарачым летам, з багатай восенню” (в. Есіпава Рудня Калінкавіцкага р-на). Зварот да Бога ў дадзеным кантэксце складае аснову прыведзенай славеснай формулы і сведчыць аб добрай захаванасці рэлігійных традыцый у вуснай памяці, аб іх адаптацыі да сучаснасці.
Маляванне крыжоў на дзвярах і вокнах на трэцюю куццю – таксама той факт, які сведчыць аб узаемадзеянні язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў: “У поўнач гаспадар каляду запісвал” (в. Есіпава Рудня Калінкавіцкага р-на). Ён маляваў на дзвярах і вокнах “крыжы” ад нечысці”. На старажытныя язычніцкія ўяўленні, звязаныя з Калядамі (Ражаством), накладваліся хрысціянскія вераванні, паводле якіх менавіта ў гэты час і святкуецца нараджэнне Ісуса Хрыста. Гэтае меркаванне пацвярджаюць інфарматары: “Вот стол, за сталом тумбачка якая, дык туда ўжо паложым сена. Ну, а сена етае ложаць жа як ето Ісус Хрыстос радзіўся ў яслях на саломе, дак атсюда і еты абрад такі” (в. Вадовічы Калінкавіцкага р-на). “Пад абрус на святочны стол абавязкова падкладвалі сена, што асэнсоўвалася як напамін аб тым, што Ісус адразу пасля нараджэння быў пакладзены на сена ў хляве” [2, с. 7]. Матыў нараджэння Хрыста з’ўляецца цэнтральным у цыкле шматлікіх святочных калядных песень: “А ў горадзе Іерусаліме”, “А ўчора звячора засвяцілася зара” і інш.
Цікавасць уяўляюць магічныя дзеянні і славесныя формулы, якія ўласцівы для мясцовай каляднай традыцыі ў п. Яўстратаўка Гомельскага р-на. Па сведчанні інфарматаркі Л.М. Абяленец, 1922 г.н., яны выконвалі ахоўную функцыю: “Каб прырода была чыстай, на хляве малявалі крыжы і гаварылі: “Устаньце, прабудзіцеся, Хрыстос нарадзіўся”. Затым ішлі ў сад, дзе трэслі галінкі пладовых дрэў, прыгаворваючы: “Устаньце, прабудзіцеся, яблыкі і грушы, Хрыстос нарадзіўся”.
Тэзіс аб арганічнай спалучанасці язычніцкага святкавання Каляд і хрысціянскага рытуалу Хрыстова нараджэння пацвердзілі і жыхары г.п. Уваравічы Буда-Кашалёўскага р-на: “Увесь вечар шчадроўшчыкі славілі Ісуса Хрыста, расказвалі ўсякія гісторыі аб яго нараджэнні”.
Прыгадаем, што рэпертуар рэлігійна-містэрыяльнага тэатра батлейкі складаўся з трох частак: сцэн і песень рэлігійнага зместу, драмы “Цар Ірад” і народных інтэрмедыйных сцэн. Надзвычай цікавымі з’яўляюцца асобныя эпізоды містэрыяльнай драмы “Цар Ірад”, якая мела біблейскую аснову і была звязана з Калядамі:
Нынешні высокі таржэственны дзень. Кагда-та было паняціе “хресцьянское”. А ты, друг, чего стоіш, о Рождзестве Хрістовом нічего не гаваріш?
Я тагда ні выдавал, кагда царь Ірод страбіць его жэлал.
А штоб ані ему сатварілі, кагда б его в рукі славілі?
Оні хацелі его ўбіць, штобы земного царства не погубіць.
Друг мой! Ізволь мне сейчас сказаць, сколько тысяч младзенцев страбілі?
14 тысяч младзенцев страбілі, но Ісуса Хріста не погубілі.
Як сталі в лес волхов пасылаць, штоб Ісуса Хріста разыскаць.
Волхі в город явіліся, Ісусу Хрісту пакланіліся.
Што на нынешней недзелі была радасць во Хлееме,
эта чуда немала, дзе земля лікавала,
надо чуда расказаць, многа лета паздравляць
(запісана ад Кругляковай Аляксандры Канстанцінаўны, 1910 г.н.).
Рытуал хаджэння са звяздой быў арганічна спалучаны з абрадам ваджэння казы ў вёсках Валаўская Рудня, Кавалі Ельскага р-на, прычым “звязду рабілі з хвоі ды ўпрыгожвалі кветкамі” (запісана ад Хамец Н.А.).
З абрадам “пераносу свячы”, шырока вядомага ў мясцовых калядных традыцыях Чачэршчыны, былі звязаны клопаты пра будучы ўраджай, імкненне захаваць сямейны дабрабыт. Напрыклад, у в. Залессе гэты абрад пачынаўся 13 студзеня, калі збіраліся вечарам у хаце, дзе “стаіць ікона святому Васілію, пачынаюць маліцца, кладуць “дару” к іконе, запальваюць свечкі”. Калі ж пераносілі свячу 14 студзеня з адной хаты ў другую, то “дарогу сцелюць саломай: калі кладуць “дару” (хустку), праз год яе можна забіраць і тады не будзе балець галава”.
Святкаванне Вадохрышча (Крашчэнне) у в. Яноўка Рэчыцкага р-на яскрава адлюстравала “рэлігійна-абрадавы сінкрэтызм”, калі “з аднаго боку, царква імкнулася перарабіць і вытлумачыць па-свойму рэшткі язычніцтва ў народных звычаях і абрадах, а з другога – народныя традыцыі ў рамках царкоўнага календара імкнуліся захаваць рэшткі старажытных рытуалаў і свят” [3, с. 44]. У названай мясцовасці рытуал пасвячэння вады адбываўся “каля лаўкі (магазіна), калі каля яе быў калодзеж. Ля калодзежа ставілі бочкі з вадой, вакол бочак ставілі хвоі. Прывязвалі свечкі да хвоі і бацюшка свяціў воду. Людзі стараліся адламаць кожны для сябе галіну хвоі. Лічылася, што яна засцерагала ад пажару, клалі яе за вікону” (запісана ад Бандарэнка Кацярыны Сяргееўны, 1925 г.н.).
У сістэме велікоднай абраднасці Веткаўскага р-на побач з язычніцкімі мелі месца і хрысціянскія элементы. Вялікдзень на Веткаўшчыне вылучаўся традыцыйнай сістэмай абрадавых дзеянняў: гэта фарбаванне яек, упрыгожванне зелянінай падвор’я і хаты, пасвячэнне абрадавай ежы, гульня ў біткі, хаджэнне ў асобных вёсках валачобнікаў, качанне яек на могілках (вв. Залаты Рог, Старое Сяло). На другі дзень Вялікадня ў в. Старое Сяло адбываўся абрад пахавання стралы, які ў мясцовых традыцыях меў назву “вадзіць сена”. Галінкамі явару ўпрыгожвалі вокны, каб засцерагчыся ад блох. У в. Прысно, па сведчанні інфарматараў, валачобнікі не хадзілі. Падчас падрыхтоўкі “пасхі” захоўвалі цішыню ў хаце: “нельга было стукаць у хаце, як пяклі пасху”. З мэтай засцярогі ад “сурокаў”, 12 разоў запальвалі свечкі ў гонар дванаццаці апосталаў.
Апошні тыдзень перад Вялікаднем называлі на Чачэршчыне вербніцай. У нядзелю, як паведамілі ў в. Залаўе, людзі ішлі ў царкву, каб асвяціць галінкі вярбы. “Раней казалі, што вярбінкі могуць падняць хворага на ногі. Етымі галінкамі сцябалі ціханька па ўсіх, хто ў етай сям’е. І яшчэ казалі:
Не я б’ю, вярба б’е,
За тыдзень – Вялікадзень.
Хвора ў лес на верас,
А здароўе ў косці!”
(запісана ад Ганчаровай Г.І., 1907 г.н.).
Галінкі вярбы выкарыстоўвалі як ахоўна-магічны сродак калі абыходзілі гаспадарчыя пабудовы, жывёлу. Як адзначыла Аляксандра Васільеўна Адамовіч, 1931 г.н., з Чачэрска, “была такая прыкмета – пабіць вярбой людзей, каб былі здаровыя і шчаслівыя”.
Велікоднае свята жыхары Чачэрскага раёна звязвалі з абуджэннем прыроды і пачаткам веснавых работ. Сёння не ўяўляецца магчымым узнавіць нейкі цэласны велікодны абрад, аднак актыўнасцю бытавання адрозніваюцца асобныя рытуалы і дзеянні, сярод якіх можна адзначыць такія, як фарбаванне яек, падрыхтоўка “багатых скаромных страў”, выпяканне пірагоў, “паскі”, звычай “прабачаць адзін аднаму крыўды”, цалавацца (хрыстосавацца), асвячэнне ў царкве яек і “паскі”, ваджэнне карагодаў, качанне яек “па дошках з гары”, начное богаслужэнне, разгаўленне за велікодным сталом. Паводле ўспамінаў Алены Максімаўны Янкоўскай, 1947 г.н., з в. Бабічы, “сабіраліся на вуліцы на высокім месцы, пелі велікодныя песні “Ой, на Вялікадня, на Вялікдзень”, вадзілі карагоды “Карагод вялік, вуліца мала”, качалі яйкі, булкі і яйкі пасвяцалі ў царкве, давалі скату, ігралі гарманісты, ладзіліся танцы”.
Нас не здзіўляе сёння той факт, што агонь і вада як язычніцкія сімвалы ачышчэння і звязаныя з імі міфалагічныя вераванні ляжаць ля вытокаў семантыкі свята Купалы, Іаана Хрысціцеля: “Ёсць падставы сцвярджаць, што сэнсам гэтага свята было аднаўленне і адражэнне, а таксама ўрадлівасць, пра што сведчыць рытуал варажбы – ці будзе ўраджай добрым і ці выйдзе сёлета дзяўчына замуж” [4, с. 211].
Правамерным з’яўляецца пытанне, якое дачыненне мае ўсё гэта да св. Яна? Паводле выказвання даследчыка Пітэра Бэрка, “выглядае так, што сярэдневяковая царква пераняла хрысціянскае свята і зрабіла яго сваім. Як у дзень зімовага сонцастаяння 25 снежня сталі святкаваць нараджэнне Хрыста, так у дзень летняга сонцастаяння адзначаюць нараджэнне папярэдніка Хрыста. Купанне ў рацэ атрымала новую інтэрпрэтацыю – адлюстраванне хрышчэння св. Янам Хрыста ў рацэ Ярдан” [4, с. 211-212].
З’явы “храмавай культуры” побач з язычніцкімі элементамі знайшлі адлюстраванне ў сучасных запісах звестак пра купальскія абрады і звычаі. Напрыклад, з мэтай засцярогі ад нячысцікаў выкарыстоўвалі як крапіву, так і “клалі свечкі на вароты” (в. Жмураўка Рэчыцкага р-на). Пры гэтым інфарматары ўзгадвалі, што ў апошнім выпадку свечкі знаходзілі нават пакусанымі (в. Жмураўка).
Збор на Купалле траў і кветак атрымліваў моц магічнага ўздзеяння не толькі дзякуючы песеннаму суправаджэнню самога працэсу іх збірання, але і рытуалам асвячэння ў царкве. Акрамя старадаўняй традыцыі на Купалле абавязкова ўсім пакупацца: “і дзяўчатам, і хлопцам” (в. Гірава Рэчыцкага р-на), у некаторых мясцовасцях адбываліся і спецыяльныя малебны каля крыніцы, дзе “збіраліся ўсе богамаленныя і там маліліся” (в. Ровенская Слабада Рэчыцкага р-на).
Калі звярнуцца да жніўнай абрадавай паэзіі, то варта адзначыць, што ў дажынкавых абрадах і песнях адлюстраваўся факт мірнага суіснавання поглядаў розных эпох. Напрыклад, паводле запісаў Е. Раманава, жнеі спачатку маліліся Богу, стаўшы тварам на ўсход, да сонца: “Госпадзі, благаславі пачаць жаць і памажы ў добрым здароўі кончыць” [5, с. 239].
Як адзначыла Г.А. Барташэвіч, “ужо на гэтым прыкладзе відаць, як цесна пераплятаюцца погляды розных эпох. З аднаго боку, язычніцкае пакланенне сонцу на пачатку ўсіх важных гаспадарчых дзеянняў, а з другога – зваротак да хрысціянскага Бога з просьбай дапамагчы” [1, с. 227].
Той факт, што першаму (і апошняму) нажатаму снапу надавалася магічнае значэнне, можна пацвердзіць успамінамі інфарматараў. Напрыклад, “першы невялічкі зажаты снапок клалі на кут для таго, каб з гэтым снопам гуляць дажынкі. Яго нават свяцілі ў царкве” (в. Будка Рэчыцкага р-на); “ну, я прыходзіла, станавілася, перахрышчуся: “Божа, памажы, ды й спор пакажы”. Як сажнуць першы сноп, яго нясуць дадому і стаўляюць на кут” (в. Каравацічы Рэчыцкага р-на). У в. Вятхінь Рэчыцкага р-на зажынаць пасылалі спачатку старую жанчыну, якая “адна ідзе, памоліцца, пажне трохі снапоў. А назаўтра ўся брыгада ідзе жаць. Гэта рабілі, каб, калі жалі, спіны не балелі, пальцаў не адразалі” (Запісана ад Чарнецкай Любові, 1919 г.н.).
Цікавы абрад пад назвай “Завеска абдзенная” (в. Смалегаў Нараўлянскага р-на), (“абудзеннік”) адбываўся, калі ў вяскоўцаў узнікала неабходнасць засцерагчы сябе ад розных неспрыяльных з’яў. Цікава, што гэтыя ручнікі, якія трэба было выткаць за дзень і ноч і павесіць на крыжы, што стаяў на перакрыжаванні дарог, раней спальваліся. “Як толькі абудзенны ручнік, які ўчора суправаджаўся язычніцкімі цырымоніямі, быў унесены ў праваслаўны храм і пакладзены на ікону, то ён адразу атрымаў новае тлумачэнне: у ім сталі бачыць праявы хрысціянскай стараннасці, рэўнасці да Бога” [6, с. 197].
Асэнсаваны намі фактычны матэрыял з’яўляецца яскравым пацвярджэннем бытавання ў традыцыйнай народнай культуры агульнай тэндэнцыі захавання рэлігійных канцэптаў.
Літаратура
- Узроўні агульнасці фальклору ўсходніх славян / Л.П.Барабанава, Г.А. Барташэвіч, К.П. Кабашнікаў і інш. – Мінск: Навука і тэхніка, 1993. – 477 с.
- Беларускія народныя святы і звычаі. – Гомель, 1993.
- Гурскі А.І. Святкаванне Каляд на Беларусі. – Мінск: Універсітэцкае, 1998.
- Бэрк Пітэр. Народная культура Еўропы ранняга новага часу. – Мн.: Тэхналогія, 1999.
- Романов Е.Р. Белорусский сборник. – Вильна: Типография «Русский почин», 1912. – Вып. 8. – 600 с. – Вып. 9. – 124 с.
- Зеленин Д.К. Избранные труды. Статьи по духовной культуре. 1901 – 1913 / Вступ. ст. Н.И. Толстого; Сост. А.Л. Топоркова; подг. текста Т.А. Агапкиной; коммент. Т.А. Агапкиной, Л.Н. Виноградовой и др. – М.: Индрик, 1994. – 400 с.
Аўтар: Новак В. С. (Гомель)
Крыніца: Десять веков христианства на Руси: Материалы Международной научно-практической и православной конференции, посвященной тысячелетию Туровской епархии (Мозырь, 13 сентября 2005 г.) / Отв. Ред. В.И. Коваль. – Гомель: УО «Гомельский государственный университет имени Франциска Скорины», 2005. − 163 с.
