Асэнсаванне сімволікі рэчыўнага свету беларусаў — важная праблема даследавання. Як правіла, кожны з прадметаў побыту звязаны з цікавымі народнымі прыкметамі і павер’ямі, якія шырока бытуюць у народным асяроддзі, запаўняючы кожнае імгненне чалавечага жыцця, прадугледжваючы любыя магчымыя выпадкі і здарэнні. Яны часта выступалі надзейнымі памочнікамі ў жыцці і працы, дазвалялі чалавеку лепш размеркаваць свае заняткі, засцерагчы сябе і гаспадарку. Прыкметы і павер’і былі скіраваны пераважна на паляпшэнне дабрабыту чалавека, асноўным клопатам якога была ўласная гаспадарка. Дабрабыт прадказвалі не толькі розныя прыродныя з’явы, дзеянні і ўчынкі чалавека. Каб забяспечыць поспех у справах, трэба было асцярожна дзейнічаць не толькі па-за межамі сваёй хаты, але і ў самой хаце, бо і прадметы дамашняга побыту, і прадметы гаспадарчага ўжытку надзяляліся рознымі рысамі і ўласцівасцямі. Звернемся да канкрэтных матэрыялаў па народнай міфалогіі Гомелыпчыны, каб паказаць, наколькі багатыя і паэтычныя рэгіянальныя міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з рэчыўным светам.
«Барана — прылада земляробчай працы, якая надзелена магічнымі якасцямі і выкарыстоўваецца ў рытуальна-абрадавых дзеяннях» [3, 20]. Барану выкарыстоўвалі як апатрапей ад шкодных дзеянняў ведзьмаў і нячыстай сілы: «Каб засцерагчыся ад дзеянняў ведзьмы, трэба пакласці перад хлевам барану. Пасля сказаць замову» (г.Добруш). Барана дапамагала выявіць нячысцікаў: «З дапамогай бараны можна ўбачыць нячысцікаў. Можна ўбачыць ведзьму. Трэба ў хляве паставіць барану і сесці на яе. Убачыш ведзьму, можна паймаць русалку» (г.Добруш).
У некаторых сямейных абрадах баране адводзілася роля магічнага прадмета, на якім перавозілі або пераносілі каго-небудзь: «На хрэсьбінах бабу вязуць на баране. Калі купіла многа гасцінцаў, то барану кладуць зуб’ямі ўніз. А калі мала заплоціць, пераварочваюць барану зуб ямі ўверх і кажуць: «Садзісь, баба!» (г.Добруш).
Выкарыстанне бараны ў абрадах аграрнай магіі павінна было выклікаць дождж у час засухі: «Каб выклікаць дождж, барану павадзілі, па рэчке цягалі» (в. Стаўбун, Веткаўскі раён). «Па полю барану цягалі» (в. Вялікія Нямкі, Веткаўскі раён).
Калі гаварыць пра сімволіку веніка ў традыцыйнай культуры беларусаў, то варта падкрэсліць факт арганічнай суаднесенасці яго з дамавіком. Лічылася, што пад ім жыве дамавік: «Дамавы можа жыцъ на печы, naд венікам» (в. Капань, Рэчыцкі раён): «Дамавік жыве на паталке, таксама ў веніку і ў кутку, дзе ён стаіць. Нельзя штоб былі два веніка ў доме. Два веніка — два дамавіка. Яны будуць ругацца, і ў доме будзе многа шкод і бед» (в. Агародня, Добрушскі раён). «Венік (дзяркач) — прадмет дамашняга побыту, які надзяляўся апатрапейнымі і дэманічнымі ўласцівасцямі» [5, 307]. Сувязь веніка з нячыстай сілай выклікае шматлікія забароны і перасцярогі, якія датычацца кантактаў чалавека з венікам. Нельга было пераступаць або станавіцца на венік: «Не трэба пераступацъ цераз венік, бо на цябе будуць драцца людзі (будуць непрыязнымі)» (в. Старая Дуброва, Акцябрскі раён), «Не можна босымі нагамі наступацъ на венік, а то на нагах будуцъ балячкі» (г.Добруш).
Венік, як і іншыя прадметы побыту, дэманструе амбівалентны характар уяўленняў. Ён выкарыстоўваўся і як абярэг, як сродак барацьбы з нячыстай сілай: «Каб ведзьма не змагла прайсці ў хлеў, ставілі венік дагары нагамі, уверх мяцелкай. Так вот ставілі венік і перад уваходам у хату, каб не прайшлі ведзьмы» (в. Сівінка, Веткаўскі раён): «Для пазбаўлення ад нечысці ставілі на ноч да дзвярэй перавернутую уверх мятлу, вешалі пад паталок пучок пруцьеў са старога веніка» (г.Добруш).
Іншы раз магічныя дзеянні, звязаныя з венікам, адбываліся толькі ў святочныя дні: «Венік, якім мялі ўсе Каляды, пасля Каляд тройчы сякуць і кідаюць у печ. Усе гэта робяць, каб Бог адпусціў грахі, што награшыў на Каляды» (в. Скепня, Жлобінскі раён).
Гаршчок — адзін з найболып рытуалізаваных прадметаў хатняга посуду. «Важнейшым прынцыпам асэнсавання гаршка з’яўляецца антрапамарфізм. Матыў «жыція» прысутнічае ў звычаях біцця посуду, якія падкрэсліваюць пераважныя маманты ў жыцці чалавека» [5, 526]: «Гаршчок з кашай разбіваюць на хрэсьбінах, чарапкі кладуцъ на голавы маладым замужнім жанчынам, каб у іх былі здаровыя дзеці» (в. Скепня, Жлобінскі раён); «Гаршок разбіваюць толькі на адведках, калі ў ім бабіна каша, чарапкі збіраюць і выкідаюць, штоб дзіцёнак не хварэў» (в. Сінічана, Буда-Кашалёўскага раёна).
Шматлікія народныя павер’і звязваюць посуд з міфалогіяй атмасферных з’яў. Звычайна выкарыстоўвалі гаршчок для выклікання дажджу: «Трэба было, калі ноччу ўсе спяць, выйці на вуліцу і ўкрасці ў суседа гаршчок, каб ніхто не бачыў. А потым гаршчок кідалі ў калодзеж, хадзілі вакол калодзежа тры разы і гаварылі словы, заклікаючы дождж» ( в. Дуброва, Жыткавіцкі раён); «Ад засухі, калісь казалі, што кідалі гладышку ў калодзец. Гладышку ўдава далжна была ўкрасці ў яўрэя» (г.Хойнікі).
Цікавасць выклікае і асэнсаванне дзяжы ў міфалагічнай традыцыі Гомельшчыны. «Дзяжа — драўляная кадка для замешвання і заквашвання цеста, надзяляецца прадуцыруючай сілай, з’яўляецца сімвалам дабрабыту і багацця, дастатку і здароўя» [6, 45]. З вырабам дзяжы былі звязаны вераванні, якія рэгламентавалі пароду дрэва: «Рабілі дзяжу з дуба з клёнам. Тады хлеб харошы даецца» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён). Нельга было пазычаць дзяжу, «бо сапсуецца. Гэта грэх, і ніхто не пазычаў» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён).
Як сімвал дабрабыту дзяжа прысутнічала на вяселлі:«На дзяжу садзілі нявесту, каб і яна вадзіла дзетак, як дзяжа ўчыняе хлеб» ( в. Старая Дуброва, Акцябрскі раён); «Калі ішлі замуж, садзілі на дзяжу, каб была хазяйкай і умела добра работаць» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён).
Качарга — пячное начынне, звязанае з хатнім агнём. «Утылітарныя і магічныя ўласцівасці качаргі абумовілі адценні, звязаныя з агнём, печчу, матэрыялам (жалеза), формай (крывая)» [1, 229]. «Зыходзячы з успрымання печы як асноўнага месца, звязанага з дамавіком, качарга таксама суадносіцца з хатнім духам» [2, 36]. Таму і дзеянні з качаргою дапамагалі чалавеку ў паўсядзённым жыцці і аберагалі яго: «Калі чалавек выпраўляўся куды-небудзъ, то родныя ставілі качаргу уверх, каб везла ў той справе, па якой чалавек паехаў ці пайшоў» (в. Старая Дуброва, Акцябрскі раён).
Разам з іншымі рэчамі, якія мелі адносіны да агню, качарга выступала як адгонны сродак: «Каб град не ішоў, то выкідвалі з дому качэргі на вуліцу» (в. Галавінцы, Гомельскі раён); «Як град падає — выкідваюць на двор качэргі, каб не пабіў нічога: «Град, град, не бій пасевы, а бій качэргі» (в. Агародня, Добрушскі раён).
«Лыжка як прадмет, якім часта карыстаецца чалавек, выступае як замяшчальнік самога чалавека, як яго сімвал» [2, 55]. За стадом лыжка магла прадказваць наведвальнікаў: «Літняя лыжка за сталом — госцю. Лыжка ўпала на пол — прыедзе ў госці жэншчына» (в.Сінічана, Буда-Кашалёўскі раён).
Нож — традыцыйны абярэг ад нячыстай сілы, ён можа пашкодзіць нават чорту. 3 дапамогай нажа засцерагалі жывёлу: «Каб ніхто не сурочыў жывёлу, з самае вясны затыкалі пад печ або страху нож ці якое-небудзъ жалеза. Гэта рабілі, калі жывёлу выганялі ў поле» (п.Сталпішча, Буда-Кашалёўскі раён). Нажом лячылі розныя хваробы: «Вадзілі ім па бальному месту. Лячылі ўрокі ім і пры гэтым чыталі малітвы» (в. Скепня, Жлобінскі раён).
Выкарыстоўваўся нож і для барацьбы з нячыстай сілай: «Штоб успакоіць дамавога, нада ўваткнуць ножу дзверы» (в. Брылева, Гомельскі раён). Але разам з тым нож з’яўляўся прыладай ведзьмаў і чараўнікоў: «Ведзьма можа даіць карову на адлегласці. Яна абводзіць на зямлі круг з загаварам і ўтыкае ў сярэдзіну нож, малако задуманай каровы пацячэ само» (в. Бальшавік, Гомельскі раён); «Есцъ тыя, хто сам ваўкалакам захацеў быць. Бяруцъ яны нож, у пень тыркаюць і сягаюць цераз яго» (г.Добруш).
Забароны існавалі адносна пэўных дзеянняў з нажом: «Нельга класці на стол нож, вілку, бо з’явіцца нячыстая сіла і заб’е» (в. Азершчына, Рэчыцкі раён); «Нельга астауляць нож на стале, будзе дрэнна ў сям ’і» (в. Скепня, Жлобінскі раён); «Калі нож кінеш на стале — у хату прыйдзе непрыяцель» (в. Халочча, Чачэрскі раён).
«Люстэрка — у народна-міфалагічным асэнсаванні — тварэнне нячыстай сілы і адначасова сродак кантакту з ёю» [4, 100]. У абрадах, звязаных са смерцю, люстэрка ўяўляе асаблівую небяспеку. Шырока распаўсюджаны звычай завешваць усе люстэркі ў доме, дзе знаходзіцца нябожчык: «Трэба закрывацъ усе люстэркі, калі ў хаце нябожчык. Бо калі хто-небудзъ пабача нябожчыка ў зеркале, то сустрэча можа быць хуткай» (в. Скепня, Жлобінскі раён); «Каб смерць не магла зацягнуць да сябе любога з жывых і каб сам нябожчык хутчэй пакінуў хату» (в. Азершчына, Рэчыцкі раён). У паўсядзённым жыцці забароны, якія адносіліся да люстэрка, датычыліся пэўнага (небяспечнага) часу і пэўных асоб. Нельга было глядзець ў люстэрка ў час навальніцы, бо «можна ўбачыць тое, ад чаго страціш прытомнасць» (г. Добруш), у час ежы: «з’ясі сваю красату» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён), «нельзя смотреться в зеркало во время еды и перед сном, а также во время полнолуния, ибо человек может стать оборотнем, увидев свое страшное отражение в зеркале, умереть» (г.Гомель). Люстэрка было небяспечным для цяжарных жанчын і немаўлят: «Дзіцяці нельга глядзецца ў зеркала — пугацца будзе» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён). У люстэрка забаранялася глядзець цяжарным, нованароджанаму дзіцяці, бо лічылася, што «могуць праз люстэрка правесці нячыстую сілу на жывога чалавека або перавесці яго ў іншы мір і там яго пакінуць» (в. Азершчына, Рэчыцкі раён). Ды і ўвогуле раяць: «Нельга доўга глядзець у люстэрка, бо яно забірае моц, сілу чалавека, а ў жанчын — маладосць, красату» (в. Скепня, Жлобінскі раён). Але адначасова люстэрка лічыцца сродкам барацьбы з нячыстай сілай: «Для адводу ведзьмаў нада ў хлеве трымаць асколак люстэрка» (г.Добруш); «Штоб успакоіць дамавіка, нада было паставіць зеркала, то дамавыя не любяць зеркал» (в. Брылева, Гомельскі раён).
Стол — своеасаблівы магічны «цэнтр» дома: «Стол ставяць ля кута, гэта свяшчэннае месца пад абразамі» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён); «Стол бярог свае месца і доўжан стаяць на куце» (в. Халочча, Чачэрскі раён). Стол карыстаўся вялікай пашанай і патрабаваў да сябе паважлівых адносін: «Па сталу нельга было біць ці стукаць, бо ты падымаў руку на самога Бога» (в.Азершчына, Рэчыцкі раён); «Нельга садзіцца на стол, гэта вялікі грэх. Стукаць нельзя па сталу, гэта грэх, так чарцей завуць» (в. Узнаж, Рэчыцкі раён).
Стол быў непарыўна звязаны з хатай. I гэтую «сувязь» выкарыстоўвалі для прывучвання купленых жывёл да новага месца: «Калі куплялі пеўня ці парасёнка, прыносілі яго ў хату, то абносілі яго тры разы кругом стала і прыгаворвалі: «Як стол беражэ свайго месца, каб ты так бярог свайго двара» (в. Халочча, Чачэрскі раён).
Рытуальны абход стала мог адбывацца перад родамі, на вяселлі: «Калі жанчына павінна была нарадзіць, то яе тройчы абводзілі вакол стала. Гэта значыла, што ёй будзе легка ражацца, а дзіця будзе разумнае» (в.Азершчына, Рэчыцкі раён); «За сталом з твара нявесты здымалі покрыва, благаслаўлялі маладых, вакол стала іх тройчы абводзілі, пры гэтым яны павінны былі кланяцца ўсім прысутным» (в. Азершчына, Рэчыцкі раён).
Да ўсіх прадметаў адносіліся з павагай, каб не нашкодзіць, але вылучаліся такія рэчы, як дзяжа, стол, што патрабавалі найболынай пашаны. У сувязі з гэтым надзвычай жыццястойкімі аказаліся шматлікія забароны, звязаныя з вышэйназванымі прадметамі.
З асобнымі прадметамі побыту звязвалі ўплыў на з’явы прыроды. Лічылася, што качарга магла «адганяць дождж», а барана і гаршчок, наадварот, выклікалі яго ў час засухі.
Большасць рэчаў валодала апатрапеічнымі якасцямі (барана). Адначасова асобныя прадметы выяўлялі амбівалентнасць: з’яўляліся атрыбутамі нячыстай сілы або прыладамі шкодніцтва і, разам з тым, з’яўляліся сродкам выкрыцця нячыстай сілы (венік, люстэрка). У сямейных абрадах прадметы побыту выкарыстоўваліся з мэтай абараніць у неспрыяльных становішчах жыццё цяжарнай жанчыны ці здароўе дзіцяці (гаршчок, стол) альбо забяспечыць дабрабыт маладой сям’і (дзяжа).
Шматлікія павер’і і ўяўленні, звязаныя з прадметамі побыту, захаваліся і да нашага часу. Але ў сувязі з паступовым знікненнем традыцыйных умоў жыцця і мовы адыходзяць у нябыт і спрадвечныя ўяўленні беларусаў. І таму перад намі паўстае задача сабраць, вывучыць і захаваць міфалагічную спадчыну нашых продкаў.
Літаратуpa
- Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік // Полымя, 2003, № 1.
- Валодзіна Т. “Казала качарга гуляць да чацвярга”: Хатнія рэчы ў фразеалогіі і культуры беларусаў // Роднае слова, 1999, № 9.
- Иванов В. А., Иванов В. В. Мифы языческой Руси. Ярославль, 2001.
- Коваль У. I. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі. Гомель, 1995.
- Славянские древности: Этнолингвистический словарь. В 5 т. Т 1. М., 1995.
- Славянские древности: Этнолингвистический словарь. В 5 т. Т 2. М., 1999.
- Фальклорны архіў кафедры беларускай літаратуры ГДУ імя Ф.Скарыны.
Аўтар: Алеся Грышчанка
Крыніца: Фалькларыстычныя даследаванні. Кантэкст. Тыпалогія. Сувязі: 36. арт. / Пад нав. рэд. Р.М. Кавалёвай, В.В. Прыемка. — Мн.: Бестпрынт, 2004. С. 18-23.
