У духоўнай культуры ўсходніх славян трывала захоўваюцца шматлікія па колькасці і разнастайныя ў жанрава-стылявых адносінах міфалагічныя апавяданні. На кантактнай тэрыторыі пражывання некалькіх славянскіх народаў, якой з яўляецца Гомельшчына ў цэлым і раёны Гомельска-Бранскага пагранічча ў прыватнасці, пры ўзаемадзеянні і ўзаемаўплывах розных славянскіх культур і традыцый рэгіянальныя міфалагічныя ўяўленні і фальклорныя абрады асабліва сканцэнтраваны. Заканамерна, што міфалагічная проза рэгіёна прапануе значную колькасць трывала замацаваных дэталёвых апавяданняў аб персанажах ніжэйшай міфалогіі. Разнастайнасць уяўленняў пра вобразы народнай дэманалогіі абумоўлена спрадвечным імкненнем людзей падрабязна даведацца пра таямніцы прыроды і страхам старажытнага чалавека перад магутнасцю прыродных сіл.
Адной са стыхій, перад якой старажытны чалавек уяўляў сябе слабым, была вада. Непазнанасць водных прастораў чалавечая свядомасць трансфармавала ў выглядзе міфалагічных істот, што, паводле народных уяўленняў, насялялі вадаёмы. Адна з такіх істот — русалка, яе вобраз у міфалогіі Гомельска-Бранскага пагранічча аўтэнтычны, самабытны і выразна захаваны.
Мэта артыкула — этналінгвістычная характарыстыка вобраза русалкі ў міфалагічных апавяданнях Гомельска-Бранскага пагранічча.
Фактычны матэрыял для даследавання ўзяты са зборнікаў міфалагічнай прозы Гомельшчыны [1-3].
Русалка — знакаміты ва ўсім свеце персанаж ніжэйшай міфалогіі. Агульнараспаўсюджанае ўяўленне пра русалак як жыхарак водных прастораў. Заснаваная на еўрапейскім фальклоры казка Х. К. Андэрсана («Русалачка») апавядае пра маленькую марскую пані (даслоўны пераклад дацкай назвы «Den Lille Havfrue»), якая адмовілася ад шчаслівага жыцця ў моры са сваёй сям’ёй дзеля чалавечай душы і кахання прынца.
Русалкі ў якасці персанажаў дзейнічаюць у балеце «Жызель, або Вілісы» А. Адана на лібрэта А. Сэн-Жоржа, Т. Г ацье і Ж. Каралі па паданні, пераказаным Генрыхам Г ейнэ ў кнізе «Аб Германіі».
Увага да міфоніма «вілісы» прыводзіць у славянскую міфалогію, дзе так зваліся «памерлыя да шлюбу нявесты, якія ўставалі з труны ў поўнач, збіраліся на перакрыжаваннях і, сустрэўшы мужчыну, прымушалі танцаваць з імі, пакуль ён не падаў, памерлы» [4]. Міфонім выяўляе этымалагічныя сувязі са старажытнарускім «вила», грэчаскім «уп^фп» (‘німфа’) — чалавекападобныя жывёлы, называюцца якія «сирины» [5, с. 257], і з’яўляецца роднасным балгарскаму «вила», славенскаму «vfla» (‘вядзьмарка, чарадзейка’) [6, с. 314]. Міфонім «русалка» ўзыходзіць да старажытнарускага «русалия» (‘язычніцкае свята вясны’) і, на думку М. Фасмера, з’яўляецца запазычаным з лацінскага «rosalia» (‘свята руж’) [7, с. 520]. Хоць існуюць меркаванні пра вытокі міфоніма ў слове «русло» [7, с. 520].
Ва ўсходнеславянскай міфалогіі русалкі знаходзяцца ў вадзе, каля вады, у лесе, на полі. Так, у драме-феерыі «Лісова пісня» ўкраінскай паэтэсы Лесі Украінкі дзейнічаюць «мавкі лугавыя, мавкі палявыя».
Русалка як персанаж сустракаецца ў міфалагічнай прозе Гомельска-Бранскага пагранічча. Найменне «русалка» ў рэгіёне абазначае істоту, якая можа выступаць у розных абліччах, што залежаць ад месца жыхарства: «Русалки бывают речные и полевые. Речные похожи на духов воды. Полевые — русалки плодородия» [3, с. 228].
Папулярны вобраз — русалка вадзяная, істота, месца пражывання якой — водныя прасторы. Такія русалкі выяўляюцца ў апавяданнях як «маладыя дзяўчаты з доўгімі зялёнымі валасамі, замест ног у іх рыбій хвост, які пакрыты чашуёй» [3, с. 225]. У апавяданнях міфалагічныя істоты – гэта «вельмі красівыя дзеўкі з дліннымі залатымі косамі і вялікімі блакітнымі вачамі. А ўместа ног у іх хвост рыбы» [3, с. 230]. Міфалагічная проза падрабязна малюе вобраз русалак, што жывуць у вадзе: «Іх цела пакрыта чашуёй, і каб скрыць яе, яны часта акутываюцца водараслямі» [3, с. 230]. Акрамя рэк і азёр, русалкі часта жывуць у балоце: «Русалкі выходзілі, іх усе жалелі, ім насілі, у нас была такое балота между Амельным і Закружжам» [2].
У іншых апавяданнях русалкі пражываюць у полі. Самае вядомае месца іх жыхарства — жыта: «Вон, сядзіць русалка ў жыці»; «Мы выскачылі з жыта, і за намі бяжала русалка» [2].
Паколькі многія русалкі, паводле народнай міфалогіі, у мінулым жыцці былі маладымі дзяўчатамі, яны шукаюць сустрэчы з людзьмі, асабліва маладымі хлопцамі ў пошуках кахання: «Русалкам любові не хапае, дык яны хочуць прыгожых хлапцоў заманіць» [3, с. 225]. Асобныя міфалагічныя апавяданні сведчаць, што русалкі могуць мець інтымныя адносіны з людзьмі: «Там жыла русалка. Яна ўлюбілася ў суседа. Яе ніхто не бачыў і не чуў, а Пятро бачыў яе, разгаварываў. Яна яго на гулянку праважала і з гульні страчала. Яна ішла потым лажыцца з ім спаць. Ён так і не ажаніўся, бо жыў з той русалкай» [3, с. 227].
Аднак у большасці выпадкаў русалкі ў міфалогіі рэгіёна топяць людзей: «Один мужик.. вышел к реке окунуться. Увидел женщину, с распущенными волосами. Она его звала к себе. Он пошёл и чуть не утонул. А она спряталась» [3, с. 228].
У міфалогіі Гомельска-Бранскага пагранічча русалкі з’яўляюцца і ў лесе: «Як дзевушка, косы завязала і калышыцца на косах. Косы бальшыя ў іх. I на косах калышыцца» [2]; «Русалкі жывуць у лесе. Ноччу калышуцца на дрэвах» [3, с. 226]. Паводле некаторых звестак, русалкі знаходзяцца нават пад печкай: «Вон пад печкай з жалезнымі цыцкамі сядзіць» [2].
У некаторых міфалагічных апавяданнях Гомельшчыны русалкі маюць некалькі месцаў пражывання. Вобраз праяўляе амбівалентнасць — русалка пражывае ў адным месцы, аднак праяўляе схільнасць да іншай лакалізацыі: «Недалёка ад нашай вёскі рос дуб, якому было гадоў дзвесце, і ў гэтым дзераве, кажуць, жыла русалка. І калі наступала поўнач, яна выходзіла з гэтага дрэва і купалася ўрацэ» [3, с. 227].
Адметна, што, паводле міфалогіі Гомельска-Бранскага пагранічча, русалкі, якія сустракаюцца ў лесе і ў полі, выглядаюць не такімі прывабнымі, як вадзяныя русалкі: «Не хадзіце ў жыта, а то русалкі паймаюць там. Русалкі страшныя, з жалезнымі цыцкамі. Зразу дзяцей убіваюць» [2].
Агульная рыса знешняга аблічча палявых і вадзяных русалак — прыгожыя валасы: «Воласы былі очэнь длінныя»; «Косы іхрасчосаныя, русыя-русыя. Красівыя-красівыя косы»; «Раздзетая жэншчына, з діннымі распушчанымі валасамі. Высокая, стройная. Воласы былі очэнь длінныя» [2]; «Яны з такімі даўжэннымі ды прыгажэннымі валасамі» [3, с. 227].
Часам русалка ў міфалогіі Гомельска-Бранскага пагранічча ўяўляецца крылатай істотай: «Калі русалка прыляціць і к катораму, к двару далятая, гавораць: “Эта бальшоя нішчасця”.. З крыллямі. Ежэлі русалка, вот, я, во, жыву, ці ты жывеш, і яна прыляціць, эта ўрэд яна дзелала — русалка. У што яна апранута? У іе крылля — і ўсё! І галава. Як бусла, русалка. Русалкі ляталі» [2].
Міфалогія Гомельска-Бранскага пагранічча праяўляе спецыфіку ў выяўленні гендарнай прыналежнасці міфалагемы. У сусветным, у тым ліку ўсходнеславянскім фальклоры русалка — вобраз часцей жаночы або дзявочы. У даследаваных апавяданнях назіраецца спарадычнае ўяўленне аб русалцы ў мужчынскім абліччы: «Прыздавалася, што стаяць у рэчцы красівыя ці парні, ці дзеўкі» [2].
Рэгіянальную спецыфіку праяўляе ў народнай міфалогіі раёнаў Гомельшчыны, памежных з Браншчынай, тлумачэнне генезісу русалак. Адна з версій падтрымлівае сусветна вядомыя матывы пра ператварэнне ў русалак дзяўчат, што самі патапіліся. Адметнасцю рэгіянальнага ўспрымання гэтага апавядання з’яўляецца адсутнасць згадак пра нешчаслівае каханне. Звычайна ў міфалагічных апавяданнях пра русалак дзяўчыны закончылі жыццё самагубствам і патапіліся, або нехрышчоныя, або іх праклялі маці. Пры гэтым прычыны праклёну не называюцца: «Русалкамі становяцца дзяўчаты-тапельніцы, нехрышчоныя памерлыя дзяўчаты, праклятыя мамкамі» [2]; «Русалкі — дзеўкі, што маладымі патанулі. У вадзе цела не засталося, а душы ў вадзе жывуць»; «Русалкі — то ж дзеўкі — самагубкі і сталі русалкамі» [3, с. 225]; «Калісьці красівыя, самыя красівыя дзеўкі, у белым былі адзетыя, каторыя вот утапіліся када-то, прэўраціліся ў русалак, так расказывалі»; «Гэта дзяўчаты, якія ўтапіліся ўрацэ, ці якіх проклялі маткі» [3, с. 250].
Сувязь міфалагічных уяўленняў і рэлігійных уплываў праяўляецца даволі часта ў міфалагічных апавяданнях пра русалак. У шматлікіх тэкстах гісторыя персанажа звязана з нехрышчонымі дзецьмі: «У каго маленькія дзеткі, і яны памерлі нехрошчонымі, то, вот, ета русалкі» [2].
Іншыя версіі паказваюць арэальна-тыпалагічную самабытнасць міфалагічнай прозы названага раёна. Згодна з міфалагічнымі ўяўленнямі Гомельска-Бранскага пагранічча, русалкі паходзяць таксама ад выпадкова задушаных («прыспаных») маці нованароджаных дзяцей: «Як матка дзіцёнка прыспіць, тое дзіця з русалкамі ходзя» [2].
Яшчэ адна адметнасць міфалогіі даследаванага рэгіёна — апавяданне пра паходжанне русалак з маладых людзей, якім бацькі забаранялі жаніцца: «Эта людзі абіжаны судзьбой, як парынь з дзевушкаў гулялі, кагда-та ж бацькі не разрышаць, значыць, не жанілісь, ну, дзеўка тапілась. Парынь тожэ чым-небудзь дзелаўся. Вот эта былі русалкі» [2]. У гэтых апавяданнях праяўляецца адзін з распаўсюджаных матываў пра нешчаслівае каханне, але ўвагу звяртае згадванне ў міфалагічнай прозе Гомельска-Бранскага пагранічча пра лёс абодвух закаханых — і дзяўчыны, і хлопца.
Адпаведнымі месцу жыхарства ў міфалагічнай прозе даследаванай тэрыторыі з’яўляюцца паводзіны гэтых міфалагічных істот. Палявыя русалкі стрыманыя ў стасунках з людзьмі: «Яна абросшая такая, але як чалавек. Нічога, ні хваста німа, ні плаўнікоў. Стаяла ў полі, у жыце. Яны могуць зашчыкатаць. Толькі не чапай яе, і яна чапаць не будзе. Яна не пяе, нічога не робіць. Ідзе па жыце, сама як маладая дзевушка, з дліннымі валасамі. І ўсё» [3, с. 218]; «Дзень на ветках качаюцца, а то бывае і пашчакоцяць. А так шкоды нерабілі, не» [3, с. 225].
Вадзяныя русалкі здаюцца больш агрэсіўнымі ў адносінах да людзей: «Русалкі не любяць, калі купаюцца ў 12 гадзін ночы, могуць патапіць іх. Не любяць таксама тых, хто заходзіў у ваду без крыжа» [3, с. 225]. Пры гэтым пагрозу выклікае агульнавядомае казытанне русалкі: «Калі ўжо пачалі шчыкатаць, то стараюцца зашчыкатаць да смерці» [3, с. 230]. Паводзіны спрыялі найменню русалак «ласкатуха» і «казытка» [1, с. 135].
У апавяданнях нават позірк міфалагічнай істоты мае негатыўныя вынікі: «Русалкі за дзярэўямі стаяць, у ракі. Еслі пасмотряць на чалавека, к нему балезнь прыстанець» [2]. У некаторых раёнах Гомельшчыны з’яўленне русалкі прадказвае адмоўныя падзеі: «Ежэлі русалка праляціць паўз двор, эта э ў старыну, да вайны, то ўжэ гора будзя» [2].
Міфалагічная проза Гомельска-Бранскага пагранічча захоўвае ўласныя варыянты сусветна вядомых міфалагічных матываў пра поклічы або прыгожыя песні русалак, якія «заклікаюць да смерці»: «Людзі, не знаўшы, ішлі на іх песні. Прыцягвалі, як магнітам, сваім голасам, а як людзі падходзілі, то яны зразу хаваліся ў ваду» [3, с. 250]; «Усё адно прыздавалася яму: “Ой, пусціце мяне. Мяне дзеўкі завуць. Красівыя. Каб вы паглядзелі! Пайшоў к рэчцы іўтапіўся» [2].
Разам з тым русалка ў міфалагічнай прозе рэгіёна ўяўляецца антрапаморфнай істотай, і многія яе дзеянні адлюстроўваюцца ў апавяданнях падобнымі да чалавечых. Русалкі зімой замярзаюць, просяцца да цяпла, а ў хаце ткуць кросны: «Давыд, дзядзька, паехаў у лес. Просяцца русалкі, замерзлі, косы длінныя, у лясу. Баба думае, што ён дровы прывёз, а ён прывозяе русалак. Яны ў хату ўходжая, голенькія, юбкі ім падавалі. Тады гавораць: “Давайце будам прясць”. Красівыя дзве дзеўкі. I яны прялі бабе. Тады кросны ткалі. А тады, як снег пачаў раставаць, яны дзве, што дзе і дзеліся» [2].
Шкоднае ўздзеянне міфалагічных істот заканамерна выклікае ў людзей імкненне пэўным чынам засцерагацца. У міфалагічных апавяданнях рэгіёна захоўваюцца парады, як чалавеку абараніцца ад негатыўнага ўплыву. Для аховы ад русалкі прапануецца звярнуцца да Бога, выкарыстоўваць крыж і (або) хрысціцца: «Дзед з імі начаў танцы вадзіць, аж глядзіць: радам танцуе дзеўка, што нядаўна ўтапілася. Зразумеў ён тады, што то русалкі. Выняў крыж і к русалцы прылажыў, тая завыла і ў ваду кінулася, а за ёй ўсе астальныя» [3, с. 225]; «Жанчына перахрысцілася — і русалка знікла» [3, с. 228].
У некаторых тэкстах у якасці сродкаў перасцярогі ад русалкі прапануюцца звычайныя, наяўныя ў штодзённым сялянскім побыце прадметы. Так, сродкам барацьбы з русалкай можа стаць іголка: «Ад русалкі ёсць засцярога — гэта жалезная іголка. Лічылі, калі ўкалоць іголкай русалку, то ўсе іншыя русалкі знікнуць» [3, с. 250]. Сустракаецца таксама ўяўленне пра ўздзеянне часнаку ці цыбулі: «Каб засцерагчыся ад русалак трэба на нітачку насадзіць кусочак часнака ці цыбулі і завязаць на шэі, бо русалкі не любяць гэтага запаху» [3, с. 225]. На паводзіны персанажа ўплывае і фаза месяца: «Яны сразу тада знікаюць, пры луне, як скажыш: “Ой! Як светла, як днём”» [2]. У гэтых тэкстах адлюстравана мясцовая інтэрпрэтацыя матываў сусветнай міфалогіі аб барацьбе з рознымі прадстаўнікамі нячыстай сілы (у першую чаргу, вампірамі).
Спарадычна ў міфалогіі Гомельска-Бранскага пагранічча матыў узаемадзеяння боскага і дэманалагічнага набывае адметную трансфармацыю. Часам русалку ў апавяданні бачыць чалавек, які мае «бажэственныя кніжкі»:
«Едуць, ён гаворыць на жонку: “Ганна, ты што-небудзь бачыш уперадзі сабе?” — “Не! Ня бачу. А ты, што бачыш?” — “А вот на тым капцы сядзяць дзеўкі. Косы іх раочосаныя, русыя-русыя. Красівыя-красівыя косы”. — “Сколькі ж іх сядзіць?” — “Тры. Тры дзеўкі. Яны сядзяць каля тога стоўбічка і пяюць песні”. — “Якія ж яны песні пяюць?” — “Бажэственныя. Бажэственныя песні пяюць. Я і чую. А ты чуеш?” — І ня бача жонка і ня чуе. Значыць, яна недастойна была бачыць. А ён ўсё Богу маліўся… Ён іх бачыў, этых русалак» [2].
Міфалагічная проза Гомельска-Бранскага пагранічча выяўляе звязанасць асобных вобразаў ніжэйшай міфалогіі. У апавяданнях з русалкамі жэняцца лесавікі, а замужняя русалка называецца «лесавічка»: «Русалкамі называюць дзевак, а лесавікі — мужыкі. А еслі замужняя — лесавічка называецца» [2]. Больш прадказальнымі здаюцца адносіны русалак і вадзянікоў. У апавяданнях сустракаецца падрабязнае апісанне абранніцы персанажа: «Вадзянік не любіць адзін жыць. Жэніцца ён на русалках, вадзяніцах» [3, с. 18].
Даследаванне вобраза русалкі ў міфалагічнай прозе Гомельска-Бранскага пагранічча выявіла вытокі апісанняў у агульнаславянскай міфалагічнай і моўнай спадчыне і вар’іраванне многіх сусветных міфалагічных матываў, якія ў народных уяўленнях указанага моўнага арэала набылі мясцовую спецыфіку і самабытнасць. Некаторыя характарыстыкі персанажа валодаюць выразнымі лакальна-рэгіянальнымі рысамі. Прыведзеныя назіранні паказваюць узаемаўплыў роднасных традыцый і выяўляюць варыянтнасць найменняў («вадзяніца», «ласкатуха») пры перавазе міфоніма «русалка». Адзначаныя асаблівасці наглядна пацвярджаюць наяўнасць на тэрыторыі Гомельска-Бранскага пагранічча міфалагічнага арэала са спецыфічнымі моўнымі адметнасцямі.
Літаратура
- Коваль, У. І. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. — Гомель: Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. — 180 с.
- Лопатин, Г. И. «Раскажу табе пра русалак…» (представления о русалках по современным белорусским свидетельствам) / Г. И. Лопатин [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://nashkraj.info. — Дата доступа: 31.05.2017.
- Міфалагічныя ўяўленні беларусаў / уклад. В. С. Новак. — Мінск: Права і эканоміка, 2010. — 538 с.
- Вилисы [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/37905/ВИЛИСЫ. — Дата доступа: 27.02.2018.
- Срезневский, И. И. Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам: в 3 т. / И. И. Срезневский. — СПб.: Тип. Имп. Академии наук, 1893. — Т. 1. А — К. — 1420 с.
- Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка: в 4 т. / М. Фасмер / пер. с нем., доп. О. Н. Трубачёва; ред. и предисл. Б. А. Ларина. — 2-е изд, стер. — М.: Прогресс, 1986. — Т. 1. А — Д. — 576 с.
- Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка: в 4 т. / М. Фасмер / пер. с нем., доп. О. Н. Трубачёва; ред. и предисл. Б. А. Ларина. — 2-е изд, стер. — М.: Прогресс, 1987. — Т. 3. Муза — Сят. — 832 с.
Аўтар: К.Л. Хазанава
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 24 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. — Мінск: Права і эканоміка, 2018. — 448 с. С. 357-364.
