Сёння правамерным з’яўляецца пытанне аб пэўных румянцаўскіх традыцыях у вывучэнні і даследаванні культуры. На думку В.Ф. Марозава, менавіта “быў найбольш вядомы ўнёсак графа М.П. Румянцава ў развіццё культуры” [1, с. 133].
Вядомы дзяржаўны дзеяч М.П. Румянцаў найперш здолеў аб’яднаць у першай чвэрці XIX ст. тых вучоных, асабліва гісторыкаў, “даследчая дзейнасць якіх па аб’ёме i арганізацыйных формах не мела аналагаў у папярэдні час. Росшукі ў архівах, археалагічныя раскопкі, этнаграфічныя назіранні, якія адбываліся членамі яго гуртка ў небывалым па тым часе манггабе, закончьшіся цудоўнымі выданнямі некалькіх дзесяткаў кніг, стварэннем музея старажытнасцей” [2, с.4-5].
Румянцаўская ідэя захавання культурных помнікаў мінуўшчыны для нашчадкаў была надзвычай актуальнай і для плеяды фалькларыстаў-пачынальнікаў, якіх у іх высакароднай збіральніцкай дзейнасці яднала захопленасць праблемамі развіцця нацыянальнай самасвядомасці і фарміравання сістэмы навуковых уяўленняў пра мінулае Радзімы. Хоць яшчэ на сённяшні дзень вывучаны не ўсе пытанні, звязаныя з дзейнасцю румянцаўскага гуртка, тым не менш відавочныя заслугі яго ўдзельнікаў: імі прадэманстраваны новыя падыходы падчас работы са старажытнасцямі, што складае важнае звяно ў спасціжэнні гістарычных праблем. Асабліва нам імпануюць ацэнкі дзейнасці румянцаўскага гуртка, дадзеныя А.А. Качубінскім, які падкрэсліваў, што ў першую чаргу гурток “падтрымліваў імкненне да даследавання, павагу да навукі і да інтэлектуадьнай працы, падтрымліваў сярод пераважаючых тады цёмных імкненняў вышэйшыя інтарэсы ў грамадстве, выхоўваў у іх патрыятычныя пачуцці, выхоўваў народны дух…” [2, с. 6].
Імкненне М.П. Румянцава ў шасцідзесяцігадовым узросце цесна звязаць свой далейшы лёс з асветніцкай дзейнасцю мае ідэнтычныя прыклады ў дзейнасці асобных фалькларыстаў XIX ст. Як несумненную каштоўнасць уяўляюць падрыхтаваныя і выдадзеныя імі зборнікі для вывучэння гісторыі беларускага народа, еднасці славянскіх народаў, так і надзвычай актуальнымі з’яўляюцца клопаты Румянцава аб арганізацыі і фінансаванні шырокіх навуковых росшукаў, аб’яднанні намаганняў шматлікіх вучоных пры вырашэнні праблем захавання помнікаў мінуўшчыны.
Добра было б сучасным даследчыкам традыцыйнай культуры пранікнуцца і міжнацыянальнымі ідэямі М.П. Румянцава, калі “ў вырашэнні многіх навуковых праблем ён выходзіў за нацыянальныя межы, устанавіўшы шчыльныя сувязі з даследчыкамі, якія жылі за межамі Расіі, якія выступалі не толькі кансультантамі росшукаў, але і ініцыятарамі і ўдзельнікамі многіх пачынанняў” [2, с. 41].
3 сумам можна канстатаваць, што ў галіне нацыянальнай фалькларыстыкі ўсё яшчэ мала цікавых прац, звязаных з параўнальным вывучэннем традыцый славянскіх і неславянскіх народаў. Адзінкавымі і раз’яднанымі сёння з’яўляюцца ў рэспубліцы намаганяі асобных вучоных у плане збору фактычнага рознажанравага фальклорна-этнаірафічнага матэрыялу, што не дае магчымасцей зрабіць, напрыклад, адпаведныя абагульненні наконт рзгіянальна-лакальнай спецыфікі мясцовага фальклору беларусаў, адлюстравання ў ім агульна-этнічных тьталагічных з’яў.
Яскравым узорам у плане арганізацыі сучасных экспедыцый па аывучэнні з’яў традыцыйнай культуры ў рэгіёнах Беларусі з’яуляецца археалагічная дзейнасць членаў Румянцаўскага гуртка. Тое вялікае значэнне, якое надавалі М.П. Румянцаў і яго калегі дакументам, архіўным пісьмовым сведчанням, палявым росшукам, — факт, які заслугоўвае вялікай павагі сярод сучасных даследчыкаў і дазваляе высока ацаніць тыя фальклорнаэтнаграфічныя зборнікі фалькларыстаў-пачаткоўцаў як збіральнікаў, што захоўваюцца сёння ў аддзелах рэдкай кнігі біблітэк. Гэта кнігі і рукапісы З. Даленгі-Хадакоўскага, А. Рыпінскага, Я. Баршчэўскага, Я. Чачота, М. Косіч, З. Радчанкі, Е. Раманава, М. Нікіфароўскага і інш.
Вялікай заслугай Румянцаўскага гуртка з’яўляецца і тое, што побач са зборам і росшукамі наратыўных, актавых, археалагічных матэрыялаў супрацоўнікі Румянцава не абыходзілі ўвагай фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы (“помнікі, якія ўзніклі ў народным асяроддзі” [2, с. 98]).
Асаблівай увагі заслугоўвае праца К.Ф. Калайдовіча (па даручэнні Румянцава) па падрыхтоўцы новай публікацыі зборніка Кіршы Данілава, якім выдатна былі прадстаўлены былінныя і баладныя сюжэты, створаныя невядомым дзеячам народнай культуры XVIII ст. Як адзначаюць сучасныя даследчыкі, гэта праца К.Ф.Калайдовіча ў гісторыі рускай фалькларыстыкі займае адметнае месца, бо, перачытаўшы па-новаму прадстаўленыя помнікі культуры, аўтар як гісторык здолеў наблізіць прачытанне гэтага зборніка да сучаснай мовы, прычым даказаў, што зборнік Кіршы Данілава гэта творы не аднаго аўтара, а запіс і пераробка старажытных народных песень, у якіх арганічна з’ядналіся і факты гістарычна верагодныя, і паэтычны вымысел.
Румянцаўскія традыцыі збору матэрыялаў па гісторыі і культуры (“сабраць, прывесці ў вядомасць і, калі не самім апрацаваць, то прадставіць іншым сродкі апрацаваць, г.зн. вывучаць помнікі гісторыі і культуры — рашэнне гзтай трыадзінай задачы і лічылі члены гуртка сваім абавязкам” [2, с. 148]) былі сугучнымі не толькі прынцыпам збіральніцка-даследчай дзейнасці фалькларыстаў XIX ст., але і сёння з’яўляюцца надзвычай надзённьмі.
Актуальней з’яўляецца румянцаўская ідэя стварэння цэнтраў вывучэння культуры. Стратэгія палявых даследаванняў фальклорнай лабараторыі ГДУ грунтуецца якраз на тых агульных метадалагічных прынцыпах адзінства ўсіх этапаў навукова-даследчага працэса (збор — апрацоўка сабраных і архіўных матэрыялаў — выданне зборнікаў — вывучэнне, тэарэтычнае асэнсаванне), якіх у свой час прытрымліваўся М.П. Румянцаў j яго калегі.
Фальклор тэрыторыі Усходняга Палесся, у прыватнасці Гомельшчыны, — арганічная частка беларускага нацыянальнага фальклору, фарміраванне якога было звязана з гістарычным працэсам узнікнення беларускай народнасці, падпарадкоўвалася агульным законам развіцця народнага мастацтва. Гэтыя заканамернасці жыцця і гістарычнага лесу фальклорнаэтнаграфічных традыцый назіраюцца і ў сучасных тэндэнцыях захавання народнай спадчыны Гомельшчыны, асабліва каляндарна-абрадавай паэзіі. Агульнанацыянальную аснову структуры захоўваюць як зімовы калядна-навагодні фальклорна-этнаграфічны комплекс, так і веснавая абраднасць і паэзія Гомельшчыны. Напрыклад, калядна-навагоднія фальклорна-этнаграфічныя комплексы раёнаў Гомельшчыны выяўляюць этнічную блізкасць дзякуючьі наступным кампанентам: абрадам i звычаям, звязаным з трыма каляднымі вечарамі, за якімі замацаваліся назвы першай, другой і трэцяй куцці, абраду ваджзння казы, рытуалу заклікання марозу, варожбам, міфалагічным прыкметам і павер’ям, выкананню велічальна-віншавальных калядна-шчадроўных песень. Амаль паўсюдна на тэрыторыі Гомельшчыны захоўвалася і адзінства некаторых элементаў у структуры абраду гукання вясны: выхад на высокае месца, падкідванне ўверх абрадавага печыва. выкананне песень-вяснянак.
Асобныя віды веснавой каляндарна-абрадавай паэзіі складаюць адметную рэгіянальную спецыфіку. Сістэмны аналіз багатага фактычнага матэрыялу засведчыў шматстайнасць лакальных форм зімовага і веснавога цыклаў земляробчага календара, а таксама дазволіў зрабіць вывад аб найбольшай ступені захаванасці калядна-навагоднім комплексам агульнанацыянальных структурных элементаў. Што датычыць веснавых абрадаў і песень, то ёсць усе падставы сцвярджаць аб яскрава выражанай рэгіянальнай спецыфіцы рытуалаў і песенных сюжэтаў як абраду гукання вясны, так і юраўскай абраднасці і паэзіі.
Асэнсаванне гісторыка-тэарэтычных аспектаў лакальнарэгіянальнага вывучэння фальклору дазволіла абгрунтаваць канцэпцыю фарміравання паняццяў суадносных катэгорый “нацыянальнае — рэгіянальнае — лакальнае”. Праведзены аналіз тэарэтычных палажэнняў шматлікіх фалькларыстычных накірункаў і асэнсаванне эмпірычных фальклорных з’яў пацвердзіў факт суадносін нацыянальнага — рэгіянальнага — лакальнага як суадносін рознаўзроўневых з’яў, аб’яднаных сукупнасцю мясцовых фактараў, якія цэментуюць асновы жыцця і рэпрадукцыі традыцый, ствараюць рэальныя ўмовы фарміравання этнічнага, агульнанацыянальнага. Даследаванне сістэмы лакальных традыцый і з’яўляецца той асновай, на якой будуецца агульнанацыянальны беларускі фальклор.
Абрадавьі фальклор Гомельшчыны, у прыватнасці, каляндарна-абрадавая паэзія дэманструе шматстайнасць яе лакальных форм, што асабліва выразна выяўляецца ў структуры, песенным суправаджэнні, дыялектных асаблівасцях мясцовай гаворкі. Па-лакальнаму адметнымі з’яўляюцца кармянскі звычай хаджэння калядоўшчыкаў з “павай” і “павуком”; прысутнасць у адным з жыткавіцкіх абрадаў антрапаморфнай маскі — апранутага ў “лахманы” шчадраца — вобраза-сімвала духаў — продкаў; буда-кашалёўскія піліпаўскія вечары, насычаныя песнямі разнастайнай тэматычнай скіраванасці; лакальныя чачэрскія абрады ваджэння жураўля, каня і пераапранання ў цыган (арганічнае спалучэнне абрадаў пераносу свячы і калядавання); рэчыцкія звычаі вадзіць сабачку (в. Левашы) і спальваць кола (в. Азершчына) і інш.
Да ліку яркіх мясцовых праяў абраднасці і паэзіі гукання вясны на тэрыторыі Гомельшчыны варта аднесці кармянскія звычаі “пускаць плыць дошчачку па вадзе з хлебам і запаленай свечкай” (в. Высокае) і “кідаць булачку на ваду” (в. Валынцы), гуканне вясны ў в. Акцяброва пад назван “Луца”; спалучэнне ў адзіным комплексе элементаў гукання вясны і масленічнай традыцыі ў Ельскім, Жыткавіцкім, Чачэрскім і Добрушскім раёнах; выкананне загукальных песень у карагодах, якія вадзілі каля кожнага двара, у в. Івольск Буда-Кашалёўскага раёна (абрад гукання вясны называлі “Мікольшчынай”), выбар Жывы — багіні вясны і мясцовы звычай адвозіць яе на баране ў сярэдзіну карагода ў в. Губічы Буда-Кашалёўскага раёна; лельчыцкі абрад “Чыркаванне” (абход дзецьмі і падлеткамі двароў родзічаў і знаёмых з упрыгожанай ёлачкай і выкананнем песні “Ой, чырачка-пташачка. не залятай далечка”); брагінскі гульнёвы звычай “Венча”, калі хлопцы імкнуліся выхапіць з рук дзяўчыны вянок і разарваць яго; выкананне ў час гукання вясны на Чачэршчыне “працяжных”, “галосных” песень лірычнага характару; выбары дзяўчыны на ролю вясны і маленькай дзяўчынкі на ролю яе дачкі (в. Краўцоўка Гомельскага раёна); арганічнае аб’яднанне элементаў гукання вясны з рытуаламі юраўскай абраднасці на тэрыторыі Хойніцкага раёна; запальванне старога кола і спальванне саламянай лялькі на Лоеўшчыне; адмыканне замкоў, каб хутчэй прыйшла вясна, у в. Гірава Рэчыцкага раёна і інш.
Аб нелаўторнасці лакальных тыпаў юраўскіх абрадавых дзеянняў i песень сведчаць мясцовы варыянт ельскай балады “Юр’е i цмок” (в. Мядзведнае), буда-кашалёўскія звычаі абходу валачобнікамі (дзяўчатамі) двароў аднавяскоўцаў з выкананнем песень (в. Рагінь) і віншаваннем хлопцамі і дзяўчатамі жанчынзамужніц (вв. Рагінь, Ліпа), аграрна-магічны жыткавіцкі карагод з адметнымі структурнымі часткамі і цікавай сімволікай прадметнай атрыбутыкі (вв. Хільчыцы, Чэрнічы), хойніцкі абрад выгану кароў на пашу праз своеасаблівы калідор, утвораны двума радамі дзяўчат з ручнікамі (з аднаго боку) і з гаршкамі (з другога боку) і яго суправаджэнне замоўнымі славеснымі формулам! і магічнымі дзеяннямі (в. Малішаў), лельчыцкі гульнёвы карагод “Перапёлка” (в. Тонеж), рагачоўскі звычай пераносу “юраўскай свячы” (в. Стараселле), добрушскі абрад выгану жывёлы на пашу, звязаны з рытуалам “праганяць кароў праз рушнікі” (в. Крупец), магічныя дзеянні з коладкай, якую “прывязвалі да нагі і цягалі” падчас пасадкі агародніны на Мазыршчыне і інш.
Прыведзеныя адметныя лакальныя праявы розных жанравых форм зімовага і веснавога цыклаў народнага календара дэманструюць адзінства агульнанацыянальнага праз шматколернасць лакальнага.
Лакальныя жанравыя формы зімовай і веснавой каляндарна-абрадавай паэзіі, якія добра захоўваюцца ў памяці інфарматараў (іншы раз рэальна працягваюць бытаваць у аўтэнтычнай форме) практычна дэказваюць дыялектыку суадносін катэгорый “нацыянальнае — рэгіянальнае — лакальнае” як суадносін частак да цэлага, прычым часткі (лакальнае, рэгіянальнае) маюць агульны стрыжань і асаблівасці, якія ўзбагачаюць агульную традыцыю і надаюць ёй непаўторны нацыянальны характар.
Каштоўнасць уяўляюць непасрэдныя ацэнкі тых ці іншых абрадавых з’яў з пункту гледжання носьбітаў — так званыя мемараты інфарматараў, іх сведчанні аб тым, што яны назіралі, у якіх святах удзельнічалі, у плане вывучэння лакальных асаблівасцей фальклорна-этнаграфічных традыцый. Практычны вопыт і светапогляд носьбітаў, якія асабліва выразна адлюстраваны ў народным календары, што рэгламентаваў іх быт, уплываў на жыццё, дазваляюць атрымаць больш глыбокія і сістэматычныя этналагічныя веды аб стане духоўнай культуры вывучаемага рэгіёна, этнічнай псіхалогіі і асаблівасцях ўспрыняцця свету беларусаў Усходняга Палесся, глыбіннай сутнасці шэрагу абрадаў і свят, асобных дзеяннях і фальклорных творах. Індывідуальна-творчыя магчымасці носьбітаў — важны фактар прадуктыўнага жыцця і рэпрадукцыі фальклорных твораў, што надзвычай важна для тэрыторыі, пацярпелай ад наступстваў чарнобыльскай катастрофы. Фактар міграцыі насельніцтва парушыў устойлівасць захавання фальклорных традыцый. Інфармацыя жыхароў-перасяленцаў, іх успаміны, расказы — важныя дакументы ў даследаваннях пры стварэнні аб’ектыўнай характарыстыкі народнай культуры як неіснуючых вёсак на геаграфічнай карце Беларусі, так і тых мясцовасцей, у фальклорным рэпертуары якіх з’явіліся традыцыі перасяленцаў.
Міфалагічныя ўяўленні і вераванні складаюць надзейную аснову абрадавых з’яў, важную ўмову іх захавання, аказваюць уплыў на фарміраванне этнічнага менталітэту. Аналізуемыя зімовы і веснавы цыклы народнага календара беларусаў Гомельшчыны засведчылі высокі ўзровень захаванасці ў народным жыцці і побыце міфалагічных уяўленняў і вераванняў, прыкмет і павер’яў, з якіх “сатканы” канкрэтныя абрады і звычаі. Гэта дазволіла рэканструяваць і прадставіць асобныя фрагменты светапогляднай сістэмы беларусаў.
Своеасаблівасці мастацкай сістэмы лакальных традыцый асабліва выразна выяўляюць абрадавыя з’ябы, якія можна аднесці да рэгіянальна спецыфічна адметных для тэрыторыі Усходняга Палесся, у прыватнасці, Гомельшчыны. Прааналізаваныя матэрыялы па аўтэнтычных абрадах “пахавання стралы” і “ваджэння русалкі” засведчылі непаўторнае багацце іх мясцовай спецыфікі, якая закранае не толькі іх структуру, але i семантыку акцыянальнай часткі абрадавых комплексаў, прадметную атрыбутыку, час i месца выканання, вербальнае суправаджэнне.
Важнасць канцэпцыі лакальна-рэгіянальнай стратэгіі палявых даследаванняў Гомельшчыны абумоўлена неабходнасцю вывучэння мясцовай спецыфікі агульнанацыянальнага фальклору. Распрацаваныя метады паслядоўнага і сістэматычнага вывучэння фальклорна-этнаграфічных традыцый дазволілі франтальна ахапіць фальклорнымі экспедыцыямі многія раёны Гомельшчыны і ў поўным аб’ёме зафіксаваць з’явы народнай традыцыйнай культуры. Шматлікія матэрыялы, сабраныя ў палявых умовах, упершыню ўводзяцца ў навуковы ўжытак і з’яўляюцца важнай часткай банка навуковых звестак, якія не толькі дазваляюць даць характарыстыку асобным комплексам традыцый у шматстайнасці лакальных форм, прааналізаваць фальклорныя з’явы ў розных аспектах, разгледзець дынаміку іх стану і бытавання, ацаніць глыбіню калектыўнай памяці носьбітаў, але істотна дапоўніць уяўленні аб народнай традыцыйнай культуры рэгіёна. Методыка вывучэння фальклору Гомельшчыны як сістэма дазваляе распаўсюдзіць стратэгію даследавання сучаснага стану фальклору на іншыя рэгіёны Беларусі, што дазволіць стварыць больш дакладную карціну бытавання духоўнай спадчыны беларусаў, вызначыць як шляхі яе захавання, так i аснову сучаснай культурнай палітыкі ў справе адраджэння нацыянальнай культуры.
Літаратура
- Морозов В.Ф. Гомель классический. Эпоха. Меценаты. Архитектура. — Минск: Изд-во “Четыре четверти”, 1997.
- Козлов В.П. Колумбы российских древностей. — М.: Изд-во “Наука”, 1981.
Аўтар: В.С. Новак
Крыніца: Н.П. Румянцев и его эпоха в контексте славянской культуры: материалы Международной научно-практической конференции (Гомель. 12–13 мая 2004 г.). / ГГУ им. Ф. Скорины. – Гомель, 2004. – 216 с.
