Ідэальна круглае возера пад Гомелем ужо некалькі гадоў прыцягвае павышаную ўвагу інтэрнэт-карыстальнікаў. Спадарожнікавыя мапы далі магчымасць разглядзець штучную геаметрыю вадаёма. Гіпотэзы вылучаліся самыя розныя: ад метэарытнага кратэра да старой ракетнай шахты, замаскаванай пад водную роўнядзь. Новую інфармацыю падкінуў у топку здагадак аргентынскі пісьменнік нямецкага паходжання Ганс-Ульрых фон Кранц. У сваёй кнізе «Таемнае зброю Трэцяга рэйха» ён апісаў засакрэчаныя выпрабаванні нацыстамі ядзернай зброі падчас Другой сусветнай вайны. Месца таямнічага выбуху… поўдзень Гомельшчыны.
Так, можа, возера — кратэр першага ў гісторыі атамнага выбуху? За сусветнай сенсацыяй адпраўляемся да месца прызначэння.
Мой «Фіят» пыліць па дарозе да вёскі Новыя Дзятлавічы Гомельскага раёна. Дзесьці побач, мяркуючы па карце, маленькі пасёлак з цікавай назвай Пуцяводная Зорка і загадкавае круглае возера. На пасажырскім месцы сядзіць гомельскі фізік-вынаходнік Вячаслаў Забаронскі. Магчымасць знайсці месца першага на планеце ядзернага выбуху зацікавіла яго не менш, чым усяеднага журналіста. У заплечніку — палявы дазіметр. Задача-мінімум — вырабіць замеры радыяцыі ў розных кропках аб’екта і па магчымасці ўзяць узоры са ствалоў старых дрэў. Па іх колцах можна вызначыць прыблізныя гады радыяцыйнага заражэння. Па дарозе вучоны чытае вытрымкі з кнігі Ганса-Ульрыха фон Кранца. Аргентынскі пісьменнік распавядае, што інфармацыю пра першы ядзерным выбуху, які адбыўся за паўтара гады да хірасімскай, ён браў з архіўных дакументаў бацькі, былога высокапастаўленага афіцэра СС:
«Пытанне было ў тым, дзе выпрабаваць гэтую бомбу? Ідэальным палігонам сталі б, вядома, пустэльні Паўночнай Афрыкі, але да таго моманту немцаў адтуль ужо выбілі. Усход. Тут маюцца значныя бязлюдныя прасторы, парослыя лесам, што ідэальна падыходзіць для выпрабаванняў. Напрыканцы канцоў пасля доўгіх ваганняў Гімлер у снежні 1943 года вырашае правесці выпрабаванні ў заходняй частцы Расіі, яшчэ акупаванай немцамі, у так званай Беларусі. Для гэтага ў лясныя масівы на поўдзень ад горада Гомель былі перакінутыя тры дывізіі СС. На працягу студзеня-лютага яны ў асноўным справіліся са сваімі задачамі. Мясцовае насельніцтва было сагнана ў Нямеччыну, партызаны адціснуты ў іншыя раёны Беларусі. 3 сакавіка 1944 года атамная бомба (аб’ект «Локі») была дастаўлена на месца выпрабаванняў. Выбуховае прыстасаваньне ўсталявалі ў глухой балоцістай мясцовасці. Непадалёк размясцілі некалькі аўтамабіляў, жывёл, а таксама барак з вязнямі. Акрамя таго, эсэсаўскія сапёры ўзвялі яшчэ некалькі жалезабетонных пабудоў са сценкамі рознай таўшчыні. Вакол эпіцэнтра будучага выбуху расставілі некалькі танкаў. На месца выпрабаванняў з’ехаліся фізікі — стваральнікі атамнай бомбы, кіраўніцтва «Аненэрбе» і нават сам рейхсфюрер СС. Усе яны, натуральна, знаходзіліся ў спецыяльна пабудаваным бункеры ў дзесятках кіламетраў ад бомбы. У 11 гадзін раніцы па берлінскім часе бомба была падарваная. Разбурэнні былі жудасныя: у радыусе некалькіх кіламетраў лес быў спалены дарэшты, і калі б не глыбокі снег, пажар пачаў бы распаўсюджвацца і далей. Ад людзей і жывёл засталіся толькі абвугленыя шкілеты; жалезабетонныя збудаванні, аднак, ацалелі, хоць і не ў лепшым выглядзе».
Падазроная гісторыя. Па-першае, яшчэ ў канцы 1943 гады войскі Ракасоўскага адкінулі ворага да Калінкавічаў. Над гэтымі месцамі ўжо лунаў чырвоны сцяг.
Па-другое, такі магутны выбух складана схаваць ад праціўнікаў паблізу лініі фронту. Але іншых сведчанняў, акрамя «бацькавых дакументаў» пісьменніка, не існуе. Прызнацца, я згубіў надзею. Аднак мой спадарожнік Вячаслаў Забаронскі да пытання падышоў з аптымізмам даследчыка, разважаючы ўслых:
— У такім возеры павінен быць востраў пасярэдзіне. Форма кратэра — класічная варонка ад наземнага ядзернага выбуху: глыбіня расце да цэнтра, горка ў сярэдзіне ад якой выпалі пароды з зоны подсоса — ножкі грыба. Нашы маглі засакрэціць выбух, каб не было панікі на фронце. Немцам таксама рэклама не патрэбна была. Патрэбен быў час, каб стварыць сродкі дастаўкі гэтай бандуры памерам з двухпавярховы дом. Асноўны след — радыёактыўную варонку — ператварылі ў мірнае вадасховішча. Для гэтага знялі павярхоўны пласт радыёактыўнага грунту з дна варонкі і выклалі яго ў выглядзе кольца радыюсам 800 метраў. Наступны пласт ужо чыстага грунту з дна кратэра выкарыстоўвалі для пахавання гэтага кольца
Неяк складна атрымліваецца. Пасярод жытнёвых палёў нас сустракае малады лясок. З-за яго вынырае возера некруглой формы. Ну дзе ж наша? Па мапе яно тут! Замест адказу — таблічка: вадасховішча Міхайлаўскае. Побач пажылы трактарыст важдаецца са сваім агрэгатам.
— Гэта круглае возера? А дзе кола?
Трактарыст Аляксандр, усміхаючыся, адказвае:
— На ім стаіце. Дамба круглая. Яе яшчэ ў 1980-я пабудавалі. Але вадасховішча не працуе. Там домікі для рыбакоў вакол возера.
Сапраўды, жывапісную нізіну, абрамленую маладым ляском, упрыгожваюць летнія катэджы, прычалы, альтанкі, мангалы. Вакол ні адной жывой душы. Яркая шыльда паведамляе, што рыбалка забароненая, праходзіць зарыбленне вадаёма. Затое пасярэдзіне возера — востраў! Замерым радыяцыю ў розных кропках круглага прасторы. Амаль усюды 15 мікрарэнтген у гадзіну — норма. Калі і ёсць тут крыніца выпраменьвання, ёна глыбока пад грунтам. Пробу драўніны браць бессэнсоўна — усё пасадкі не старэйшыя за 20 гадоў. Увогуле, нашы гіпотэзы засталіся далёкія ад рэальнасці.
Дзіўная форма аказалася не адзінай асаблівасцю возера. Вадасховішча амаль не выкарыстоўвалася па прызначэнні, распавёў намеснік генеральнага дырэктара камунальнага ўнітарнага прадпрыемства меліярацыі і воднай гаспадаркі «Гомельмеліаводгас» Сяргей Гаўрыленка:
— Міхайлаўскае вадасховішча было пабудавана ў 1986 годзе. На жаль, не зусім удала. Эфектыўна выкарыстоўваць яго не ўдалося. Канструктыўныя асаблівасці не дазваляюць задзейнічаць гэты аб’ект у сістэме сельскай гаспадаркі. Таму па рашэнні райвыканкама вадасховішча здадзена ў арэнду. Арандатар пабудаваў домікі для адпачынку, зарыбляе вадаём. Атрымаўся цікавы турыстычны куток.
І ўсё ж, набраўшыся цярпення, нам, здаецца, атрымалася наблізіцца да разгадкі гісторыі з’яўлення дзіўнага возера ў палях Палесся. Аказалася, нездарма суседні пасёлак носіць назву Пуцяводная Зорка.
Вядомы астраном Уладзімір Ларыёнаў не выключае, што круглае вадасховішча вырашала касмічныя задачы:
— У 1970-я гады ў СССР распрацоўвалася Глабальная навігацыйная спадарожнікавая сістэма (ГЛОНАСС), якая запрацавала ў 80-я. Сістэма пастаянна развівалася і дапаўнялася. Упэўнены, што там былі засакрэчаныя раздзелы, звязаныя з супрацьракетнай і супрацькасмічнай абаронай. Круглае вадасховішча, хутчэй за ўсё, было аб’ектам для тэставання сістэмы. Магчыма, як люстэрка адлюстроўвала сігнал для сувязі аб’ектаў у космасе. Гаворка магла ісці і аб выпрабаванні лазерных касмічных сістэм не аптычнага дыяпазону. Вадаём і напаўнялі, магчыма, усяго адзін раз, а пасля тэстаў перавялі ў разрад звычайных вадасховішчаў сельскагаспадарчага прызначэння. Мы з калегам спрабавалі знайсці дакументацыю па гэтым аб’екце, але беспаспяхова.
Шукалі варонку ад выбуху, а знайшлі «касмічнае люстэрка». Цяпер можна і адпачыць на яго беразе…
Дарэчы:
Працы, скіраваныя на стварэнне ядзернай зброі, праводзіліся ў нацысцкай Германіі ў 1939-1945 гадах. Да лютага 1942 году быў пабудаваны першы вопытны нямецкі рэактар «уранавыя машына». Маса рэактара, размешчанага ўнутры рэзервуара з вадой, набліжалася да тоны. Некалькі пазней «уранавыя машына» выбухнула. Апошні эксперымент па атрыманні ланцуговай ядзернай рэакцыі быў прызначаны на студзень 1945 года. Выпрабаванні праводзіліся ў вёсцы Хайгерлох недалёка ад швейцарскай мяжы. Аднак рэактар не здолеў дасягнуць крытычнай кропкі. 23 красавіка ў Хайгерлох ўвайшлі амерыканскія войскі. У жніўні 1945 года амерыканцы выкарысталі ядзерную зброю. Скінулі дзве атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіму і Нагасакі.
Аўтар: Станіслаў Галкоўскі
