Адметным мясцовым каларытам вызначаюцца радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці, што пацвярджаецца запісанымі ў палявых экспедыцыях шматлікімі фактычнымі звесткамі, якія і склалі змест кнігі “Радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі беларусаў (на матэрыяле фальклору Гомельскай вобласці)”. Варта адзначыць, што мясцовая радзінна-хрэсьбінная абраднасць, устойліва захоўваючы этнічную аснову, адлюстроўвае багатую лакальную спецыфіку асноўных яе структурных кампанентаў. Засяродзім увагу на асобных абрадавых момантах, звязаных з нараджэннем і хрышчэннем дзіцяці. Жыццё — самая галоўная каштоўнасць, якую мае чалавек, таму не дзіва, што беларусы з самага яго пачатку імкнуліся забяспечыць выкананне ўсіх неабходных рытуалаў, скіраваных на засцярогу немаўля ад злых духаў. Звернемся да асэнсавання фактычнага матэрыялу па радзінна-хрэсьбінных абрадах і звычаях Лельчыцкага раёна, якія былі звязаны з прыкметамі і павер’ямі. Найбольшай колькасцю народных вераванняў суправаджаўся дародавы перыяд. Паводле ўспамінаў мясцовых жыхароў, ад паводзін будучай маці залежалі здароўе і шчасце дзіцяці. Як трапна адзначыў даследчык С.А. Фядосік, “без перабольшвання можна сцвярджаць, што ва ўсіх народаў свету існавалі пэўныя традыцыйныя правілы, забароны і засцярогі паводзін цяжарнай жанчыны, якія павінны былі аблегчыць роды, садзейнічаць здароўю і шчасцю нованароджанага ў будучым. Але ў розных народаў гэтыя правілы і засцярогі былі ў значнай частцы адметныя, часам нават мелі неаднолькавы семантычны сэнс пры падобных дзеяннях” [1, с. 26].
Прывядзем прыклады народных прадпісанняў і забарон, якімі павінна была кіравацца цяжарная жанчына: “Не можна біць нагою ката, бо дзіця будзе хрыпець. Наогул не можна біць нагамі ніякай жывёлы, лічыцца, што дзіця народзіцца з поўсцю на патыліцы. Нельга пераступаць вяроўку, ніткі, бо пры нараджэнні пупавіна абматае шыю дзіцяці і можэ его задушыць. Не можна піць воду з ведра — у дзіцяці будзе сіня пераносіца. Нельга перадразніваць ці прыглядацца да людзей з фізічнымі недахопамі, а то дзіця перойме гэтыя недахопы. Нельга казаць, што што-небудзь ваняе, трэба казаць, што пахне, бо ў дзіцяці будзе непрыемна пахці з рота. Не можна выліваць воду праз парог — у дзіцяці будзе цекці слюна. Нельга дуць на агонь, бо дзіця будзе зацекацца ад плачу. На святы нельга родзічам што-небудзь рубаць — дзіця народзіцца з “заячай” (рассечанай) губою” (в. Дуброва) [2, с. 251]. А таксама:
“На дзіця не трэба гледзець із-за головы.
Не трэба колыхаць пусту колыску, бо дзіця не будзе спаць.
До году дзіця не показваюць у зеркало.
Берэменным не трэба стояць у порозі, і за імі ўсігда трэба вуходзіць, як вона ідзе з хаты, шоб лёгка родзіла.
Берэменной не трэба іці на могліцы, вона стоіць за забором.
Берэменну не беруць за куму.
Кумамі ў одного дзіцяці не могуць буць чоловек і жонка.
Кумам не можна жэніцца, бо велікі грэх” (в. Глушкавічы) [2, с. 254].
Надзвычай важнай была роля бабкі-павітухі падчас нараджэння дзіцяці: “Кагда жэншчына ражала дзіця, бабы яе завешвалі па ложку прастынямі, каб ніхто не сурочыў, не зглазіў. Роды прымала бабка-павітуха. Бальніц не было, і таму бабка прымала дзіця” (в. Дуброва) [2, с. 250]. Роля бабкі-павітухі была значнай не толькі падчас родаў жанчыны-парадзіхі, але і пасля іх: “Калі наступаюць роды, стараліся, каб менш людзей зналі, для таго каб лягчэй прайшлі роды. Запрашалі бабку-павітуху, якая дапамагала парадзісе. Яна перавязвала пупавіну і купала першы раз дзіця, гэта называецца “бабіць дзіця ”. Для лягчэйшых родаў у парадзіхі расшпільвалі гузікі, распляталі косу. Бабка-павітуха шаптала. Пеленалі ў стару жаночу льняну сарочку. После етаго бабка-павітуха шла дадому, пекла блінцы, пампушкі, брала мёд і несла парадзісе для ўзнаўлення сіл. Дванаццаць дней после родаў нельга выходзіць на вуліцу. Калі гэта неабходна, то патрэбна браць з сабою ёмку, кавеню ці вілкі, каб не сурочылі” (в. Дуброва) [2, с. 251].
У структуры радзінна-хрэсьбіннай абраднасці цэнтральнае месца адводзілася абраду хрышчэння дзіцяці: “Чэрэз тры дні пасля нараджэння дзіця везлі хрысціць. За кумоў бралі як сваіх, так і чужых людзей. Кумы бралі дзіця і везлі ў цэркву, а калі цэрква была блізко, то просто неслі. Пры хрышчэнні поп даваў дзіцяці імя. Пакуль дзіця хрысцяць, дома збіраюцца госці і рыхтуюцца да застолля. Прыехаўшы з цэрквы, кумы аддаюць дзіця маці і гавораць імя. Патом сядалі за стол. Як п’юць першу чарку, жадаюць парадзісе, бацьку і дзіцяці здароўя, шчасця. Пасля трэцяй чаркі збіраюць падаркі для дзіцяці” (в. Дуброва) [2, с. 251]; “Прыходзілі кум з кумою і везлі ў цэркву хрысціць дзіця. Хрысцілі пасля абеду. Баба мыла дзіця і разам з кумою адзявалі яго. За хрышчэнне тада плацілі 5 рублей. Кума брала мятліка, і па ём хрысцілі дзіця. Калі быў хлопчык, то яго неслі ў алтар, які знаходзіўся за царскімі варотамі, а як дзевачка, то яе хрысцілі каля прастола, а не неслі ў алтар. Пасля вяртання з царквы ўсе званыя госці ішлі на хрысціны” (в. Мілашэвічы) [2, с. 253].
З абрадам хрышчэння былі звязаны пэўныя народныя вераванні, згодна з якімі, напрыклад, не дазвалялася, калі ехалі ў царкву, размаўляць, “станавіцца на сякеру альбо нож”, “пераязджаць праз раку”: “У дзень, прызначаны для хрэсьбін, прыходзілі кум з кумой і везлі хрысціць дзіця ў царкву. Выносячы дзіця з дому, кум правай нагой станавіўся на сякеру альбо нож. У дарозе яны не размаўлялі, каб дзіця было спакойным. Калі пераязджалі праз раку, то павінны сыйсці з машыны і пранесці дзіця на руках, затым тры разы адвярнуцца і плюнуць” (в. Казлоўка) [2, с. 252].
Бацькі нованароджанага адносіліся да выбару кума і кумы з высокай адказнасцю, абавязкова ў мясцовай традыцыі іх папярэдне запрашалі на гэту ролю: “Праз некалькі дзён пасля параджэння дзіцяці бацькі павінны былі выбраць для яго кумоў. Яны бралі хлеб, загортвалі ў ручнік і неслі паважаным людзям, тым самым запрашалі іх стаць хроснымі бацькамі іх дзяцей (дзіцяці), і калі тыя бралі хлеб, то значыць яны згаджаліся” (в. Казлоўка) [2, с. 252].
Кульмінацыйным момантам святкавання хрэсьбін быў абрад разбівання гаршка з кашай, якую звычайна рыхтавала бабка-павітуха: “Бабку-павітуху саджалі па покуце. Япа прыносіла з сабой гаршок кашы. Калі за сталом вып’юць па тры разы, то на кашу пачынаюць лажыць грошы (хто колькі хоча) і зразаюць верх кашы, і разам з грашамі аддаюць парадзісе. Далей грошы пачынаюць лажыць бабцы, а той, хто паложыць грошай больш за ўсіх (звычайна гэта хросны), б’е гаршок і яго кускі кідае маладым жанчынам, каб раджалі дзяцей. Пасля гэтага пачынаюць збіраць грошы навароджанаму і жадаюць найлепшага жыцця. Хрэсьбінны стол завяршаецца падзелам кашы. У гэты момант выконвалі песні, прысвечаныя бабцы-павітусе, хвалілі яе кашу” (в. Дуброва) [2, с. 252]; “Амаль у канцы свята, кум браў гаршок з бабінай кашай і разбіваў. Кашу дзялілі па ўсіх. Даюць падарупак і бабцы. Асколкі з гаршка госці кідаюць адзін на аднаго (за баку). У час разданы кашы гаварылі: “Не каша добра, баба добра. Каб баба была здарова”. Хрэсьбіны завяршаліся кашай, а таксама пажаданнямі дзіцяці, парадзісе і ўсёй сям’і” (в. Глушкавічы) [2, с. 250]; “Калі баба прыносіла кашу, то пачынаўся торг паміж кумам і кумою за бабіну кашу. Хто з іх больш паложыць грошай, той і разбівае кашу, і кум патроху раздае кашу ўсім гасцям. Таксама на кашу кладуць грошы і госці. Потым бабка дзеліць грошы з мацер’ю. Яшчэ лічылася, што каму пападзе ад гаршка асколак, у таго яшчэ будуць дзеці. Госці зычылі яшчэ і навароджапаму, і яго маці шчасця, здароўя, усяго самага найлепшага” (в. Букча) [2, с. 249]. З вышэйпрыведзеных фактычных матэрыялаў вынікае, што менавіта кум выконваў пачэсную ролю на хрэсьбінах: разбіваў гаршчок з кашай. Магічнае значэнне надавалася “асколкам ад гаршка”, якія, лічылася, могуць спрыяць дзетанараджэнню.
Хрэсьбіннае застолле, як сведчаць матэрыялы, суправаджалася жартоўнымі песнямі, адрасаванымі куму і куме: “Выконвалася шмат песняў, прысвечаных куму і куме, дзе іх часта высмейвалі. Нават гаварылі: “Што за кума, што пад кумам не была?” Песні спяваліся розныя, вясёлыя:
Ох, зялёны дуб развіваецца,
Ох, кум да кумы сабіраецца.
Ох, кумка мая, прынясу я жыта.
Ох, не нясі, куманёк, бо я буду біта.
Ох, кумка мая, прынясу я грэчкі.
Ох, кум, не нясі, будуць супярэчкі” (в. Букча) [2, с. 249];
“На хрысцінах спявалі розныя песпі, танцавалі, потым зпоў садзіліся за сталы частавацца” (в. Мілашэвічы) [2, с. 254].
Вышэйпрыведзеныя матэрыялы па радзінна-хрэсьбінных абрадах і звычаях Лельчыцкага раёна сведчаць пра важнасць кожнага са структурных кампанентаў абрадавага комплексу ў жыцці мясцовых жыхароў, пра ўстойлівасць захавання ў традыцыйнай культуры асобных рытуалаў, прыкмет і павер’яў.
Літаратура
- Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр / А.С. Фядосік, А.С. Емяльянаў, У.М. Сысоў, М.А. Каладзінскі; навук. рэд. К.П. Кабашнікаў. — Мінск : Бел. навука, 2001. — 422 с.
- Радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі беларусаў (на матэрыяле фальклору Гомельскай вобласці) / аўтары-ўкладальнікі В.С. Новак, В.К. Шынкарэнка, А.А. Кастрыца, А.М. Воінава, С.А. Вяргеенка, А.М. Палуян, А.У. Партнова-Шахоўская. — Гомель : Барк, 2013. — 380 с.
Аўтар: А.М. Рэшанок
Крыніца: Чарнобылем не зарасце: традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Усходняга Палесся: зборнік навуковых артыкулаў: у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал.: А.А. Станкевіч (гал. рэд.) [і інш.]; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, С. 133-137.
