Інтэграванае даследаванне народнай духоўнай спадчыны, якое ўключае аналіз этнаграфiчных звестак, фальклор i мовазнаўства, з’яўляецца адным з самых актуальных і перспектыўных напрамкаў сучаснай гуманітарнай навукі. Этналiнгвiстычныя даследаваннi разглядаюць мову ў цеснай сувязі з культурнымі, сацыяльна-псіхалагічнымі, міфалагічнымі ўяўленнямі народа.
Асноўная ўвага ў такіх даследаваннях надаецца лексіцы, звязанай з традыцыйнымі абрадамі і звычаямі.
Лакалізацыя Гомельскай вобласці спрыяла цесным міжмоўным кантактам. Вынікі гэтага кантактавання адзначаюцца ў абрадавай лексіцыгомельскіх гаворак. Пастаянныя шматвяковыя сацыяльна-эканамічныя і культурныя зносіны суседніх роднасных народаў паўплывалі на фарміраванне асобных блізкіх і агульных рытуалаў у сямейным жыцці беларусаў і ўкраінцаў. Паспрыяла такім працэсам і агульная старадаўняя гісторыя, і падобныя аб’ектыўныя сацыяльныя сучасныя рэаліі.
У мове захоўваюцца разнастайныя па часе ўзнікнення і функцыянавання лексічныя адзінкі. У сістэме нацыянальнай мовы гэтая скарбніца ўключае назвы, якія адлюстроўваюць важныя падзеі ў грамадскім і сямейным жыцці народа: абазначаюць абрады розных перыядаў земляробчага календара беларуса, адметныя этапы ў жыцці чалавека – нараджэнне, хрышчэнне, вяселле, пахаванне. Абрадавы тэрмін – слоўнае абазначэнне прадмета, асобы або дзеяння, што ўваходзяць у сферу абраду і самі па сабе, у адрозненне ад прадметаў і дзеянняў пазаабрадавай рэальнасці, з’яўляюцца знакамі або сімваламі. Пласт матэрыяльнай культуры, вывучэнне якога неабходна для высвятлення значэння і паходжання адпаведнай тэрміналогіі, у сферы абрадавага народнага жыцця асветлены асабліва. Тут матэрыяльная культура неаддзельная ад духоўнай, кожны прадмет у абрадавым ужыванні нясе семантычную нагрузку тады, калі яго ўласцівасці адказваюць патрабаванням міфічнай сімволікі. Аб’ектам нашага даследавання з’яўляюцца хранатопы лексічных адзінак пахавальнага абраду, зафіксаваных на тэрыторыі Гомельскай вобласці.
Хранатоп (ад грэч. chronos – час і topos – месца) – узаемасувязь часавых і прасторавых характарыстык з’яў. Тэрмін «хранатоп» належыць М. Бахціну, які лічыў, што «жанры і жанравыя разнавіднасці вызначаюцца менавіта хранатопам… Час тут згушчаецца, робіцца больш тугім, становіцца па-мастацку бачным; прастора ўцягваецца ў рух часу, сюжэта і гісторыі» [1, c. 122].
Акт пахавання звязаны з уяўленнямі аб жыцці і смерці, заканчэнні адной формы існавання і пераходзе ў іншую – вечную. Вечнае жыццё атаясамліваецца з паняццем душы, якая не памірае. У свядомасці людзей рэлігійныя ўяўленні пра смерць не супрацьпастаўляюцца міфалагічным, народным. Можна заўважыць, што народныя, язычніцкія веды і абрады змяніліся нязначна, а рэлігійныя акты (споведзь, сабораванне) вытрымліваюцца не ўсімі. Часта рэлігійныя каноны некалькі пераасэнсоўваюцца і дапаўняюцца.
Так, пастулаты рэлігіі пра бессмяротнасць душы і яе існаванне пасля смерці значна пашыраны ў народзе. Душа таксама ўяўляецца як бессмяротная, яна сыходзіць з цела пасля смерці, блукае па свеце на працягу сарака дзён, а пасля паўстае перад Богам. Аднак у народнай свядомасці душа – паслясмяротны двайнік чалавека, якому неабходна есці і піць. Адсюль ідуць многія рытуальныя дзеянні (пакідаць ежу, ручнік, каб уцірацца, выконваць шэраг забарон, каб не запэцкаць душу, не абцяжарыць дарогу на той свет): «На акне астаўляюць кусочак хлеба, каўбасы на маленькай тарэлачке, ставяць свечку. Лічаць, што душа памершага будзе кушаць тое, што ляжыць на тарэлке» (в. Марусенька, Жлобінскі р-н).
Назва «век» як пазначэнне чалавечага жыцця – гэта час расходавання закладзенай жыццёвай патэнцыі. Жыццёвая сіла, не вычарпаная ў тых, хто памёр да часу, пераносіцца ў вобласць смерці і пераўтварае іх у актыўную шкодную сілу: чалавек становіцца «двухдомнікам», «пужайлам», «прывідам» [3]. Для абароны ад іх існуюць спецыяльныя прыёмы, аднак найбольш дзейсным сродкам з’яўляецца «грамнічная, стрэчанная свечка» («встрэчэньска свечка»), якая асвячаецца ў храме на Стрэчанне і, паводле павер’яў, мае вялікую ахоўную сілу: «На Стрэчанне беруць свечону свечку і ставяць у хаці» (в. Васькаўка, Мазырскі р-н).
На ранняй стадыі фарміравання грамадства прастора і час міфалагізаваліся. Уяўленне пра час у традыцыйных грамадствах звязвалася з цыклічнасцю, ператварэннем. У аграрным грамадстве год азначаў змену сезонаў. Успрыманне чаcу як рэальнасці і рэчыўнай існасці, схільнай да боскага ўплыву – аснова язычніцкага светаўспрымання.
Час – адна з асноўных форм існавання свету, узнікнення, станаўлення і разбурэння ўсіх з’яў быцця. Катэгорыя часу звязана з паслядоўнай зменай этапаў жыцця прыроды, чалавека і развіцця свядомасці; таму ўспрыманне суб’ектыўнай працягласці часу сумяшчаецца з адносінамі прычын і вынікаў, мінулага, цяперашняга і будучыні, а таксама з суб’ектыўным яго перажываннем. «Прастора жыцця» і «прастора смерці» (або «вечнага жыцця») – асноўныя ўяўленні ў пахавальным абрадзе. Гэтыя прасторы блізкія ўяўленню пра два дамы: «Раней людзі верылі, што памёршы чалавек адпраўляецца на той свет і там ён працягвае жыць» [2, с. 163]. Па меркаванні ўсходніх славян, часта жывы чалавек прадстаўляецца госцем, а памёрлы – «ужо дома»: «Усе там будзем. Ты ўжо дома, а мы шчэ госці тутака» [3]. З гэтым матывам можа быць звязана тэрміналогія слова «пагост» (‘могілкі’).
Мяжа паміж двума светамі даволі ўмоўная: яна можа адступаць ад цэнтра засвоенай чалавекам прасторы (днём) і зноў набліжацца да яго (ноччу). Іншы свет адначасова блізкі і далёкі, ён можа знаходзіцца на краі свету і пачынацца за парогам хаты, нават у самім доме. У традыцыйных уяўленнях аб іншым свеце аб’ядноўвалася рэальнае і ірэальнае, на паўсядзённае жыццё, звычайную геаграфію накладалася звышнатуральнае ўспрыманне надпачуццёвага свету. Гэтая ж падвоенасць датычыць і знешняга выгляду душы: яна нябачная і ў той жа час можа мець розныя абрысы – часцей птушкі ці насякомага [9, с. 9].
Душа таксама ўяўлялася ў выглядзе пары, воблака – «ідзе парок»: «Як мацер памірала, сядзела я радом. Толькі із рота парок пошоў і ўсё – вышла душа»; «Кажуць, што душа ротом выходзіць. Як облачко, але парок»; «Як заховаюць, на другі дзень з могілы толпа дыма такого подымаецца, як туча.
Дошла до плота, разбілась і не стало. То, кажуць, душа вышла» (в. Дзякавічы Жыткавіцкі р-н). Матыў палёту прасочваецца ў выразе «душа адляцела», а таксама ў вобразе птушак, якія часта згадваюцца ў прыкметах: кукуе зязюля – адлічвае тэрмін жыцця; птушка б’ецца ў шкло хаты – значыць, нехта хутка памрэ. У галашэннях сустракаем: «Прэўрацілася сізай зязюляю, к роду паляцела» (в. Колкі Петрыкаўскі р-н).
Падчас пахавання смерці адводзіцца абрадава замацаваны ўчастак зямлі, дзе разам з целам замыкаецца сама смерць. Для наймення месца пахавання фіксуюцца назвы: «кладбішча, кладбішчэ» («Вынеслі і ідут на кладбішча» [4, с. 247]; «Несом на кладбішчэ паску, яечкі своім» – в. Малыя Аўцюкі, Калінкавіцкі р-н); «кладаўе» («Звязвалі пакоўніку рукі і ногі, а на кладаўі развязвалі» – в. Стаўбун, Веткавіцкі р-н); «могілкі» («Я ўжо і на могілкі хадзіла і прычытала» – г. Добруш); «могліцы» («Як на могліцах: як пахаронят чалавека, праз 4 дні выходзіць фосфар» – в. Сімонічы Лельчыцкі р-н). Там, дзе месца пахавання не лічыцца ўзаконеным, прысутнасць смерці кансервуецца: «На кладаўе даўленікаў і самаўбіўцаў не клалі. У канаву закінуць. На канаве выкапаяць яму і так кінуць, і закапаюць, абы толькі было» (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н); «На кладбішчы не хаваюць самазабойцаў» (г. Лоеў).
У абрадавай пахавальнай лексіцы выразна прасочваецца хранатоп шляху. Як правіла, пад словам «шлях» мы разумеем перамяшчэнне чалавека з аднаго пункта ў іншы, у абрадавай жа лексіцы, акрамя таго, дадзенае найменне абазначае пераход на той свет. З семантычным матывам дарогі, шляху звязаны і прадметы, зафіксаваныя ў пахавальным абрадзе. Так, для палёгкі цяжкага шляху нябожчыку давалі «прахожую»: «На грудзі ложаць прахожую, а на лоб венчык» [4, с. 244]. Зафіксаваны шматлікія ўяўленні, сны, згодна з якімі, зборы ў дарогу абазначаюць смерць: «Калі чалавек кажа ў трызненні пра дарогу, коней, што трэба некуды ісці, то хутка памрэ» [4]. У кожнай са сваіх канкрэтызацый шлях, які мадэліруе пахавальны абрад, супрацьпастаўлены блуканню ‘нячыстых’ нябожчыкаў як прамы, той, што дасягае сваёй мэты. Цемра замагільнага свету складае матывацыю шматлікіх актаў са свечкамі і іх запальваннем у хаце: «У руку абазацельна свечку ўстаўлялі. Рэчыца; Каля пакойніка гараць свечкі, лампадкі» (в. Верхняя Алба, Жлобінскі р-н). Свет дапамагаў нябожчыку перайсці цёмны шлях на той свет.
З матывам шляху звязаны ўяўленні пра тое, што сорак дзён душа яшчэ знаходзіцца на зямлі: «Людзі гавораць, што да 40 дней ходзіць душа па хаце.
Ад 40 да году – по двору» (в. Макарычы, Петрыкаўскі р-н). Хранатоп выяўляецца таксама і ў размеркаванні абрадавых дзеянняў на працягу года пасля смерці. Так, на наступны дзень пасля пахавання «нясуць снеданне»: «Вот сёння пахаранілі, назаўтра нясуць снеданне, так у нас. Так і гаворым – снеданне» (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н). Асобна вылучаліся трэці, дзявяты і саракавы дзень, якія мелі спецыяльныя назвы: «трэцці дзень» («На трэцці дзень пасля пахавання абавязкова адведвалі магілу» [7, с. 251]); «дзевяціны» («Дзевяціны на дзевяты дзень пасля пахавання атмічалі. Дзевяты дзень атмічалі, патаму што душа яшчэ дома находзіцца» – в. Старае Сяло, Веткаўскі р-н); «сорок дней, саракавіны, саракоўнік» («Саракоўнікам яго называюць, бо лічаць, што душа сорак мытарств прайшла пасля смерці» – г. Рэчыца).
На працягу года спраўляліся яшчэ два памінальныя абеды: калі з моманту смерці прайшло паўгода і год – «гадавіна». Паўгода адзначаюць не ва ўсіх мясцовасцях, год – паўсюдна: «Памінаюць на трэці дзень, на дзевяць, сорак і на год» [4, с. 248]; «Паўгода не спраўлялі» [4, с. 251]; «У час гадавіны галосяць на могілках» (в. Колкі, Петрыкаўскі р-н). Ушанаванне продкаў працягвалася і пасля гадавога цыкла памінання.
Выразна прасочваецца ў абрадавай лексіцы і рэальны хранатоп – асноўная характарыстыка прадметаў мёртвага чалавека, неабходных яму ў «тым» жыцці, і прадметаў і рэалій побыту, якія выкарыстоўваюць жывыя ў пахавальным дзеянні. Традыцыйны побыт уяўляе сабой сукупнасць сувязяў і адносін па задавальненні матэрыяльных патрэб чалавека і забеспячэнні яго душэўнага камфорту ў штодзённым жыцці, гэты ж камфорт неабходна забяспечыць і ў іншым жыцці.
Менавіта ў матыве вечнага жыцця знаходзім карані таго, што нябожчыку ў труну кладуць рэчы, якія яму спатрэбяцца на тым свеце (акуляры, расчоску, насоўку і інш.): «Мужчынам клалі расчоску, гадзіннік.
Калі пакойнік быў п’яніцай, то яму клалі бутэльку ў гроб» (в. Пакалюбічы, Гомельскі р-н); «У труну звычайна лажылі, калі памёр мужчына, брытвенны прыбор, шапку, платок, расчёску; калі памерла жанчына – платкі, расчёску» [6, с. 255]. У некаторых мясцовасцях у труну абавязкова клалі ручнік: «Покойнік на том свеце умываецца і ўціраецца. У него есть свое полотенце» [6, с. 256]. Часта пры пахаванні выкарыстоўвалі жыта – сімвал жыцця: «Як гроб выносілі, усю хату пасыпалі жытам, каб усе жылі, хто ў хаце астаўса» (в. Бабунічы, Петрыкаўскі р-н); «Ваду наліваюць у стакан і крэпяць каласком» (в. Верхняя Алба, Жлобінскі р-н).
Амаль паўсюдна абавязковым элементам пры пахаванні быў «платочак, насавічок»: «Трэба несці вянкі ў платочках, а потым іх трэба захоўваць» (г. Жлобін); «У мужчын на рукавах павязаны платочкі-насавічкі» (в. Верхняя Алба, Жлобінскі р-н).
Пахавальны абрад з’яўляецца праяўленнем традыцыйнай культуры беларусаў, таму ў генетычных адносінах амаль уся лексіка належыць да агульнаславянскага лексічнага фонду. Гэта такія лексемы, як «нябожчык», «могілкі», «куцця», «канон», «свечка» і іншыя [7]. Большасць зафіксаваных лексем з’яўляюцца суфіксальнымі ўтварэннямі ад дзеясловаў (пеўчыя, захлёбніца, прычытанне); назоўнікаў (пакойнік, нябожчык, гадавіна); лічэбнікаў (саракавіны, саракоўнік, дзевяціны); прыметнікаў (мерцвец).
Адзінкавыя назвы ўтвораны шляхам асноваскладання і складанасуфіксальным спосабам, у выніку спалучэння іменнай і дзеяслоўнай асноў. Апорным кампанентам такіх найменняў з’яўляецца аддзеяслоўная аснова: «багахульнік», «самаўбіец».
Некаторыя назвы з’яўляюцца субстантываванымі: «пеўчы, усопшы, прахожая, памінальная».
Падкрэслім метафарычнасць пахавальнай лексікі, яскрава прадстаўленай у галашэннях: «Учора касіў, араў, / А сёння ўжо бараду задраў» [8, с. 76]; «Адвалілася сцяна каменная / Ад маяго цёплага гнёздышка» [10, с. 467]; «Сырой вырыт мне прыют» [11, с. 466]; «Адпала правае крылышка ад мяне» [10, с. 467]. Выкарыстоўваюцца сталыя эпітэты («сырая зямля», «вечная памяць», «белы свет», «паследні пуць», «цёплае гнёздышка», «друг мілы», «вочы ясныя», «горкая сірацінушка» і інш.); параўнанняў («Звук тихо раздался, подобно дрожащей струне» [10, с. 467]); адухаўлення («Душа ходит вокруг дома» [10, с. 468]; «Ці ты раннею зарою ўскінешся, / Ці ты да мяне жаркім сонейкам ускоцішся?» [8, с. 76]). У галашэннях сустракаецца вялікая колькасць слоў з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі, якія перадаюць розныя адценні пачуццяў, перш за ўсё: –еньк-, -эньк-, -аньк–: мамачка родненькая, міленькі, даражэнькі, татанька, сіротанькі; -ок-, -ак-, -ёк–: сынок, зяцёк; «А мой жа ты галубок! А мой жа ты сакалок!»; –ачк–: мамачка, кучачка, работачка, галовачка, ручачкі, ножачкі; -ыц-, -ец–: сястрыца, брацец.
Іншы раз сустракаюцца мнагазначныя словы, нейтральныя ў асноўным значэнні, якія атрымліваюць якасна-эмацыянальнае адценне пры пераносным ужыванні. Так, нябожчыка ў галашэннях называюць «галубок, сакалок, пчолачка»: «А пчолачка мая дарагая, / Куды ж ты раненька паляцела?» [8, с. 76]; «А мой жа ты галубок! А мой жа ты сакалок!» [8, с. 76]; «Мая ж ты галубачка!» [8, с. 78].
Абрадавая лексіка, якая да сённяшняга часу шырока функцыянуе на тэрыторыі Гомельскага рэгіёна, вызначаецца багатай і складанай сістэмай, варыянтнасцю і разнастайнасцю сродкаў з іх семантычнымі і граматычнымі асаблівасцямі, з’яўляецца неад’емнай часткай духоўнай культуры беларусаў, дзе захаваны старажытныя моўныя з’явы.
Літаратура
- Бахтин, М. М. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике / М. М. Бахтин // Эстетика словесного творчества / М. М. Бахтин. – М., 1976. – 429 c.
- Лоеўшчына… Бэзавы край, песенны рай. Сучасны стан традыцыйнай культуры Лоеўшчыны / аўт.-уклад. В. С. Новак. – Гомель: Сож, 2007. – 471 с.
- Матэрыялы фальклорных і дыялекталагічных экспедыцый студэнтаў і выкладчыкаў Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны.
- Народная духоўная спадчына Гомельскага раёна / уклад., сістэм., тэкст. праца і рэд. В. С. Новак. – Гомель: Полеспечать, 2007. – 456 с.
- Зеленин, Д. К. Восточнославянская этнография / Д. К. Зеленин. – М.: Наука, 1991. – 511 с.
- Жаўруковая песня Радзімы: народныя духоўныя скарбы Буда-Кашалёўскага краю / пад агул. рэд. В. С. Новак. – Гомель: Сож, 2008. – 423 с.
- Фасмер, М. Этимологический словарь русского языка: в 4 т. / М. Фасмер; пер. с нем. и доп. О. Н. Трубачёва; под ред. Б. А. Ларина – М.: Прогресс, 1986 – 1987.
- Жыцця палескага бяздонныя глыбіні: народная духоўная культура Петрыкаўскага раёна: фальклорга-этнаграфічны зборнік / пад агул. рэд. В. С. Новак. – Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2014. – 303 с.
- Народная демонология Полесья: публикация текстов в записях 80 – 90-х гг. ХХ в. / сост. Л. Н. Виноградова, Е. Е. Левкиевская. – М.: Языки славянских культур: Рукописные памятники Древенй Руси, 2012. – Т. 2. Демонология умерших людей. – 800 с.
- Святло каштоўнасцей духоўных: Жлобінскі край: мінулае і сучаснае / пад агул. рэд. В. С. Новак, А. А. Станкевіч. – Гомель: Полеспечать, 2009. – 544 с.
Аўтар: А.М. Воінава
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 20 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. – Мінск: Права і эканоміка, 2016. – С. 296-302.
