Пра назвы Хвойнікі/Хойнікі і Лісцвін

Паходжанне назвы мястэчка Хойнікі прыцягвала ўвагу шмат каго з аўтараў. Найбольш цікавым уяўляецца зварот да тэмы прафесара-мовазнаўца з ГДУ імя Ф. Скарыны А. Ф. Рогалева. Навуковец паспрабаваў растлумачыць, як на змену памяншальнай, адзіночнага ліку форме назвы Хвойнічак магла прыйсці назва Хвойнікі. Паводле яго, гэта стала неабходнасцю па меры росту паселішча і асабліва тады, калі ў ім быў узведзены замак (першая палова XVII ст.). Простая замена наймення Хвойнічак на Хвойнік выклікала б аманімію тапоніма і агульнага слова, што было непажадана. Назву пачалі ўжываць у множным ліку (Хвойнікі), стварыўшы адначасова, як вынікае з разважанняў аўтара, ужо прыдатную аманімію агульнага слова і абазначэння асобаў паводле месца іх пражывання. А.Ф. Рогалеў мяркуе, што хвойнікі (у яго чамусьці ўжыты паланізм: хойнікі) – гэта “людзі, якія жывуць у пасяленні і ў замку, размешчаных побач з хваёвым лесам”¹. Апошні тэзіс у літаратуры новы і мог бы стаць вельмі прывабным, калі б не тое “у пасяленні і ў замку”, бо ім найперш і абгрунтоўваецца замена назвы ў адзіночным ліку на назву ў ліку множным.

Пэўна, версія арыгінальная, але неадпаведная рэчаіснасці. На вялікі жаль, для А. Ф. Рогалева таямніцай засталося тое, што даўно вядома ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі, а нават і самым хайнічанам: Хвойнічак абмежавальнага акта Брагінскай воласці 1512 г. з нашым горадам нічога агульнага не мае, а Хвойнікамі паселішча названа ў арыгінальным дакуменце ажно 1532 г., г. зн. задоўга да пабудовы тут замка.

Дарэчы, самая назва празрыстая і дапусціць нібы “хойнікамі” маглі называць людзей складана. Падумаць і вымавіць “хвоя”, “хваіна”, “хвойнікі/хвайнікі” або па-польску “choina”, “chojniki”, а потым паглядзець навокал і адразу зразумела, што думаем і кажам пра сасну і сасновыя (няхай і змешаныя) лясы, якія пэўна пераважаюць у нашым рэгіёне. Ці можна тут нешта бясконца вынаходзіць, каб не быць абвінавачанымі ў спекуляцыі на відавочным? Што ўжо казаць пра сугучнасць з назвай элінскай меры сыпкіх рэчываў (паводле слоўніка Бракгаўза-Эфрона), якая выклікала цікавасць у аўтара артыкула ў кнізе “Памяць”² і самвыдатаўскай брашуры “Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея” А. М. Зелянкоўскага³, а пасля ў яго крытыка, пераемніка на пасадзе дырэктара музея М. С. Скрыпчанкі ды нязгоднага з тэзай паэта, журналіста У. С. Далгалычанкі!..

Непараўнальна важней іншае: як гэтая назва магла замацавацца за паселішчам, паўсталым на ўскрайку балота, а значыць там, дзе сасна, прынамсі суцэльна, не расце? Нізка і таму занадта вільготна для яе.

Адказаць на пытанне магчыма хіба звярнуўшыся да гісторыі асваення найбольш глухой паўночнай часткі Брагінскай воласці. Пэўна ж, яно ішло ад самога Брагіна, там бо зручней жыць – і рака ёсць, і глебы па яе берагах больш урадлівыя ды прыдатныя для апрацоўкі. Верагодна, каб асваенне тое рухалася хутчэй, 3 (13) чэрвеня 1504 г. кароль Аляксандр і вылучыў з Брагінскай воласці ўскрайнія Астраглядавічы і Хвойнікі ды падараваў іх на вечныя часы за вайсковыя заслугі пану Сямёну Фёдаравічу Палазовічу⁴. З каралеўскага ліста князю Дзмітрыю Відэніцкаму, зяцю нябожчыка С. Полаза (Палазовіча), ад 1532 г., у спалучэнні з абмежавальным актам воласці 1512 г., вынікае, што ў тыя часы Хвойнікі былі самым паўночным яе паселішчам. Бліжэйшае да іх з поўдня – брагінскае сяло Лісцвін⁵.

Цікава: у аднаго сяла, відавочна, больш ранняга, назва “лісцёвая”, у другога – “хваёвая”. Разгадка, мусіць, у тым, што ад Брагіна да парослага тады хваёвым лесам узвышша, якое і сёння аддзяляе Лісцвін ад Хойнік, мясцовасць была збольшага асвоеная аратымі і пастухамі. А на поўнач, да самых Маканавічаў, бліжэйшага сяла ўжо Рэчыцкай воласці, куды заходзілі хіба бортнікі, буднікі ды іншыя лесавікі, паселішчаў, прынамсі з назвамі, яшчэ не існавала. Вось гэтае вялізнае ўрочышча і магло атрымаць ад брагінцаў, веляцінцаў, лісцвінцаў, губарэвічанаў ды ўсіх, хто набліжаўся да яго з поўдня, агульную назву – Хвойнікі/Хвайнікі.

Падобна, з-за вельмі прыкметнага кантрасту Лісцвін і названы так. Пра гэта можа сведчыць таксама ўрывак з дзельчага ліста 1574 г., у якім князь Аляксандр Вішнявецкі заўважыў: “Што ся дотычет подданых моих села Листвина, иж они дубровы собе на поля розробили и вычертили первеи сего и тепер… вечне вживати мають“⁶.

Калі ж і за гарою аселі аратыя, на іх сяло было перанесена даўняе найменне паўночных лясных абшараў. З гэтай прычыны яно ад самага пачатку і выступала назоўнікам множнага ліку – Хвойнікі (Хвайнікі, але ніякі ні Хвойнічак!). А. Ф. Рогалеву, каб сказаць нешта новае, карыснае да тэмы і пазбегчы пры гэтым прыкрых памылак, дастаткова было, умоўна кажучы, выйсці з кабінета “у поле”, г. зн. на мясцовасць. Тут усё навідавоку. Гэта яшчэ і да пытання: ці варта хадзіць пешкі па наваколлях, як тое рабілі Сімонас Даўкантас, Язэп Драздовіч, каб адэкватна ўяўляць сабе іх мінулае, альбо можна пісаць пра тыя ж тапонімы, жывучы за сотню кіламетраў ад мясцовасці, абапіраючыся адно на навуковыя методыкі?..

Чаму Хвойнікі паўсталі на ўскрайку забалочанай ракі Квесі? Цяжка назваць яшчэ колькі-небудзь значнае ў будучыні паселішча, размешчанае на гэткай няўдобіцы. Чым гэта магло быць выклікана? Відавочна тым, што ў гэтым месцы не было скразнога лесу, векавой пушчы, а таму і асесьці лягчэй. Вакол жа – некранутыя хвойнікі (хвайнікі), у глыбі якіх пазней заснаваную паўночную слабаду назвалі і ўвогуле Вялікім Борам.

Што да паланізму Хойнікі.

Колькі часу таму даследчыкаў У. А. Малішэўскага і П. М. Пабоку, дырэктароў Хойніцкага краязнаўчага музея А. М. Зелянкоўскага і М. С. Скрыпчанку цікавіла пытанне: калі і ў выніку чаго беларускую форму назвы сённяшняга горада “Хвойнікі” змяніла польская форма “Хойнікі“? Падсумаваўшы выказаныя меркаванні, пазіцыю аўтараў можна вызначыць такім чынам, нібы пачатак быў пакладзены дароўнай граматай 1568 г. князёўны Фенны Любецкай пану Шчаснаму Харлінскаму, а назву перайначылі палякі.

Дакумент апублікаваны Кіеўскай археаграфічнай камісіяй у 1911 г.⁷ Каб пазбегчы паўтораў, прыводзім толькі ўрывак з самой граматы.

“Я, Фенна Дмитровна Любецкая, жона пана Щасного Харлинского, дворенина и струкциса [стольніка, шляхціча, які прыслугоўваў каралю за сталом; называўся таксама – trukczaszy] господара короля его милости, вызнаваю и явно чиню сим моим листомъ всим посполите и кожному з особна, кому того чтучи слышати нинешним и напотом будучимъ: што перво сего матка моя небожчица кнегиня Дмитровая Романовича Любецкая кнегиня Фенна Семеновна Полозовна небожчику брату моему а сыну своему князю Богушу Дмитровичу Любецкому зостала винна певную суму пенезеи две тысечи копъ грошеи личбы литовское, которую взявши до рукъ своих, на потребы свое властные обернула и в тои суме двохъ тисечах копахъ грошеи заставила сыну своему а брату моему именя свое отчизные, дедизные, материстые у повете Киевскомъ лежачие, тоестъ… Хоиники, Остроглядовичи, Новоселки [у тэксце дакумента сустракаем таксама паланізм “Новосюлки” – С. Б.], Глядковичи, Хвостницу, Ставокъ, Сосновую, половицу Лопатина, Загайцы, Гостомлъ, Вытечов, Бышов, Бугаювъ, землю Злобицкую, три дворища в месте Киевскомъ а дворище, на которомъ былъ двор небожчика деда моего пана Семена Полоза, которые именя и дворища вышеи мененые въ тои суме его милости малжонкови моему заделати и нагородити а на часы пришлыи и потомныи его милост охотнеишимъ и прихилнеишимъ уделати, именя мои вышеи мененыи замок и место Хабную, зо въсими селы ку оному замку прислухаючими, што матка моя отцу моему за третюю част всее отчизны своее на вечностъ записала, со всемъ як ся в собе мает, а бояры, з людми отчизными, прихожими, данными, и куничъными, и с тяглыми, з данью медовою и грошовою, з боры, лесы, сеножатми, ставы, з мълыны, и зъ их вымелъками, з реками, и з речками, з бобровыми гоны, з ловы звериными, з пташъими, и зъ гнезды соколими и со всимъ, як ся тые именя сами в собе мают и якъ их небожчица матка моя небожчику отцу моему записала, малжонку своему пану Щасному Харлинскому даю, дарую на вечност записую, отдаляючи от всехъ близких кровных и повиноватыхъ моихъ; мает и волен будет его милость пан Щасныи Харлинскии малжонок мои тые именя у верху мененые, у моцы и владности своеи маючи, со всими пожитками на собе вечне держати и их уживати и там ку пожитку своему росширити, прибавити и кому хотячи продати, даровати, заменити, на вечност записати и так якося его милости налепе видати… а я сама, так теж близкии, кровныи и повиноватыи мои того его милости боронити и ничим уступовати не маем вечными часы…

Писан в Луцку, лета Божего нароженя тисеча пятсот шестдесят осмого, месеца декабра, шостого дня”

[арыгінал граматы 1568 г. Фенны Любецкай на пергаменце з калекцыі Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі; перададзены на захаванне ў 1962 г. віленскім мастаком Пётрам Сергіевічам]

Як бачым, акрамя формы “Хоиники“, у дакуменце прысутнічаюць і іншыя прадукты ўплыву польскай мовы – “Новосюлки“, “Бугаювъ“, “малжонок“. Аднак жа, дакумент не польскамоўны, як і не былі палякамі ні запісаўшы яго ў гродскія кнігі падстараста луцкі Пётра Хамяк, ні сама пані Фенна, па мужу, Харлінская.

Меркаваць, а надалей і сцвярджаць, нібы “з таго часу ва ўсіх дакументах і пайшла гэтая скарочаная назва” (У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока⁸), або “пасля гэтай даты ва ўсіх дакументах успамінаюцца Хойнікі” (А. М. Зелянкоўскі⁹) няма падставы. І людзі гэтак не казалі, і ў дакументах так пісалі не заўсёды.

У “рускамоўным” дзельчым лісце 1574 г. князёў Вішнявецкіх сказана, што мяжа іх уладанняў праходзіла “до дороги Хвоиницское“¹⁰. У летапісе Самавідца пад 1649 г. – таксама Хвойнікі, хоць і Заганне, замест Загалля¹¹. У расійскім дакуменце 1676 г. пасланец казацкага гетмана Барыс Маршэўскі сведчыў, што летась да Львова ён ехаў накіроўваючыся “на Брагинъ, на Загалье, на Хвойники, на Мозырь…“¹². І ў польскамоўных крыніцах форма “Chojniki” зацвердзілася не адразу. У тарыфе падымнага падатку Кіеўскага ваяводства 1628 г., з вуснаў мясцовых інфарматараў, запісаныя “Chwoyniki“¹³. Яшчэ ў 1759 г. апякун непаўналетніх Шуйскіх падканцлер ВКЛ Міхал Антоні Сапега, паводле Ю. Вольфа, “oswobadza (ад даўгоў) majątki ich Terebuń, Chwojniki i Jasnohorodkę“¹⁴. І нават пазней у лацінамоўных яшчэ метрычных кнігах Юравіцкага парафіяльнага касцёла ёсць звестка пра тое, што 28 снежня 1790 г. падчас хросту Яна, сына суджэнцаў, губернатараў мястэчка Барбароў, Антонія і Тэрэзіі (з Крывінскіх) Клішэўскіх, сярод кумоў з Барбарова, Скрыгалава і Лісцвіна быў Караль Прозар з Хвойнікаў (de Chwoyniki)¹⁵ . Абозны, падобна, не абыякава ставіўся да моўнай традыцыі тутэйшых падданых жонкі Людвікі з князёў Шуйскіх і сваіх.

Па гэтым пытанні застаецца хіба паўтарыць выказанае неаднаразова, а менавіта: аўтэнтычная форма назвы з’яўляецца гістарычнай каштоўнасцю. Аднак, на працягу XVII – XVIII стст. у справаводстве Беларусі пераважала польская мова, і раней ці пазней форма ўсё роўна б змянілася. Больш сур’ёзным падаецца наступнае пытанне. Пан Мікалай Харлінскі наогул спрабаваў нібыта перамяніць арыгінальную назву “Хойнікі” на каланіяльную – “Новы Харленж” у гонар свайго радавога гнязда – Харленжа ў Люблінскім ваяводстве. На 1618 г. у дакуменце значыцца і такое імя (“Chojniki czyli Nowy Charlęż“)*. Але праз некалькі гадоў Харлінскіх змяніў новы ўладальнік кальвініст М. Абрамовіч, пасля праваслаўны М. Бразоўскі і тую спробу спасціг лёс іншых новых назоваў, якія мусілі – пісаў А. Ябланоўскі – “przed żywotnością starych ustąpić“¹⁶. Што да аўтэнтычнай беларускай формы, то паводле Чэслава Пяткевіча, які жыў на Хойнікшчыне ад свайго нараджэння ў 1856 г. да 1887 г., а апошні раз быў тут у 1912 г., мясцовы люд звычайна называў мястэчка “Хвайнікамі“¹⁷.

* Разам з тым, у анатацыях іншых дакументаў Харлінскіх сустракаем “Chojniki” і “Chwojniki” без Харленжа. Відавочна, Новым Харленжам яны называлі заснаванае імі мястэчка і маёнтак у цэлым, за сялом жа заставалася старая назва – Хвойнікі або Хойнікі, як каму зручней вымаўляць. Не сказаць, каб тут быў моўны гвалт. Падумаем яшчэ: а ці быў ён магчымы ў тыя часы?..

1. Рогалеў А. Ф. Пра назву горада Хойнікі. // Хойнікшчыны спеўная душа. Народная духоўная культура Хойніцкага краю. Фальклорна-этнаграфічны зборнік. – Мінск, 2010. С. 287 – 288.
2. Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Хойніцкага раёна. – Мінск: БЭ, 1993. С. 26
3. Зелянкоўскі А. М. Па залах Хойніцкага гісторыка-краязнаўчага музея. – Хойнікі, 1995. С. 5
4. АGAD. Аrchiwum Рrozorów і Jelskich. Sign. 1. S. 3, 104
5. Андрій Блануца. Земельні надання Сигізмунда І Старого на Українські землі Великого Князівства Литовського // Україна в Центрально-Східній Европі. 2008. № 8. С. 69 – 70 (арыгінал: Російський державний архів давніх актів. Ф. 389 (Литовська метрика). Оп. 1. Од. зб. 17. Арк. 251 зв. – 252); Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску. Ф. 1728. Воп. 1. Спр. 19. А. 1049 – 1050 адв.
6. Спиридонов М. Ф. Акт о разделе имения Брягин. 1574 г. // Беларускі археаграфічны штогоднік (БАШ). Вып. 1. – Мінск, 2000 (арыгінал: НГАБ. Ф. 694. Воп. 7. Спр. 871. А. 20 адв., 21)
7. Архив Юго-Западной России (АрхивЮЗР). – Киев, 1911. Ч. 8. Т. 6. № LXXVI.
8. Малішэўскі У. А., Пабока П. М. Нашы гарады. – Мінск, 1991. С. 226
9. Зелянкоўскі А. М. Цыт. тв.
10. Спиридонов М. Ф. Акт… // БАШ (арыгінал: А. 19)
11. Летопись Самовидца о войнах Богдана Хмельницкого и о междоусобиях, бывших в Малой России по его смерти. – Москва, 1846. С. 15
12. Акты, относящиеся к Южной и Западной России. Т. 12 (1675-1676). – С.-Петербург, 1882. Стб. 831
13. АрхивЮЗР. – Киев, 1886. Ч. VII. Т. I. C. 396 – 397: ^”… Jego mość pan Mikolay Abrahamowicz, woiewodzic Smoleńsky, z maiętności potomków swoich Ostrohladowskiey z sioła Ostrohladowicz: z dymów piętnastu po złotych trzy, z ogrodników dwu po złotemu i sześc groszy; z Boguszów: z dymów trzech po złotych trzy; z Strełkowa (відавочна: z Strzeliczowa) z dymów ośmi po złotych trzy; z Chwoynik: z dymów iednastu po złotych trzy, z ogrodników dwu po złotemu y sześć groszy; z Posielicz: z dymów sześci po złotych trzy; z Maleszówa: z dymów dwu po złotych trzy; z Wielkiego Boru: z dymów sześci po złotych trzy, z dwu koł młynowych po złotych sześć; z Łochani: z dymów dwu po złotych trzy; z Krasnosila (Краснаселля; тут маем украінскую форму назвы): z dymów dwu po złotych trzy; – summą za sześc poborów złotych sto ośmdziesiąt cztery groszy dwadzieścia cztery. Pan Zygmónt Kopieć z maiętności swey zastawney sioła Dworzyszcz y Nowosiółek: z dymów ośmi po złotych trzy; – summą za sześć poborów złotych dwadzieścia cztery…”
14. Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od czternastego wieku. – Warszawa, 1895. S. 530
15. НГАБ. Ф. 937. Воп. 4. Спр. 60. А. 38
16. Źródła dziejowe. T. XXII. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. XI. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów – Bracław). Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. Warszawa, 1897. S. 176 – 177
17. Pietkiewicz Cz. Chojniki // Ziemia: Ilustrowany miesięznik krajoznawczy. Warszawa, 1927. T. 12. № 1-24. S. 249 – 252

Аўтар: С. Бельскі