Нараджэнне і смерць — натуральныя адваротныя працэсы, якія спакон вякоў хвалявалі людзей. Ці існуе «той свет»? Калі існуе, то як годна правесці туды памерлага? Як зрабіць, каб нябожчык не «забраў с сабою» каго-небудзь з сям’і? Гэтыя пытанні і вырашэнне іх не маглі не адбіцца на традыцыях пахавання чалавека і асаблівасцях памінальных абрадаў беларусаў. Пахаванне адбываецца ў строгай паслядоўнасці з абавязковым выкананнем усіх яго структурных частак. У артыкуле ўвага засяроджана на пахавальнай абраднасці Жлобінскага раёна.
Важным этапам з’яўлялася падрыхтоўка да пахавання, калі адбываліся рытуалы абмывання памерлага вадой і яго «абраджэнне» («Памёр чалавек. Родныя просяць чужых людзей памыць яго, каб на той свет ішоў чыстым. Калі памёр мужчына, то яго мыюць толькі мужчыны, калі памерла жанчына, то — жанчыны»1 — зап. ад Наталлі Ануфрыеўны Канаваленка, 1933 г. н., Сцяпана Васільевіча Байдакова, 1929 г. н., у в. Верхняя Алба). У вышэйназваным рытуале прымалі ўдзел толькі мужчыны і жанчыны, якія былі або суседзямі, або сябрамі нябожчыка, сваякі да гэтага абраду не дапускаліся: «Ну, ужо когда чалавек паміраў, дык звалі саседзяў, каб яны яго памылі, адзелі, таму што родным эта дзелаць нельзя» (зап. ад Ганны Адамаўны Асташкевіч, 1930 г. н., у в. Марусенька). Такая забарона, магчыма, тлумачыцца цяжкасцю правядзення самога рытуалу для родных («Памершага мылі і апраналі, каго пазавуць. Уперад дурылі, што і ямы нельга капаць сваім. А бацька казаў, што ўсё, што паложана, самім можна дзелаць, бо зараз не тое ўрэмя, чужым за ўсё плаціць нада, ды грошай няма. І мыць, адзяваць сваім можна, дык гэта цежало» — зап. ад Наталлі Ерафееўны Федасеенка, 1928 г. н., у в. Гарадок) або засцярогай сям’і ад злых людзей і невядомых сіл («У нас гаварылі, што нельга, каб родныя капалі яму, нельга, каб мылі і адзявалі пакойнага. Што трэба абавязкова схаваць ці спаліць вяроўкі, на каторых апускалі гроб у яму. Бо хто-небудзь можа забраць і цераз іх пашкодзіць родным пакойніка» — зап. ад Галіны Іванаўны Жаўток, 1931 г. н., Уладзіміра Данілавіча Жаўтка, 1924 г. н., у в. Марусенька).
Вадзе ў пахавальна-памінальных абрадах і звычаях надавалася магічнае значэнне. Сёння яна таксама з’яўляецца адным з найважнейшых сродкаў пры правядзенні пахавальных абрадавых рытуалаў: «Свяшчэннік крэпіць ямку святой вадой. Ваду наліваюць у стакан і крэпяць каласком» (зап. ад Н.А. Канаваленка, С.В. Байдакова). Акрамя абавязковага апошняга абмывання чалавека ў некаторых населеных пунктах Жлобінскага раёна былі зафіксаваны факты прысутнасці рытуалаў «ачышчэння» вадой месца, дзе знаходзілася труна з нябожчыкам: «Пасля таго, як памёршага ўнасілі, то мылі палы вадой з крыніцы» (зап. ад Людмілы Фёдараўны Шабека, 1932 г. н., у в. Мормаль). Таксама існаваў звычай абмывання вадой рук чалавека, які прышоў з могілак (незалежна ад таго, пахаванне там было ці памінкі): «Когда прыязджалі с кладбішча, абязацельна мылі рукі перад тым, як сесці за стол» (зап. ад Г. А. Асташкевіч, 1930 г. н.).
Людзей, якія выконвалі пахавальныя галашэнні, амаль ва ўсіх вёсках называлі пеўчымі, або плакальшчыцамі. Як правіла, яны прасілі Бога, каб «пакаяў» нябожчыка, адчыніў дзверы ў рай. За дапамогу людзі давалі пеўчым розныя рэчы, зрэдку — грошы («Людзей, што ў нас галасілі, пеўчымі мы называлі. І маю матку звалі атпяваць. Яна малілась. Ім за гэта падаркі даюць» (зап. ад Н. Е. Федасеенка). Па колькасці «пеўчых» іншыя людзі маглі меркаваць аб тым, наколькі памерлага любілі сваякі: «Раньше считалось, чем больше плакальщиц придёт, тем более дорогой человек» (зап. ад Надзеі Піліпаўны Барэйшавай, 1925 г. н., у г. Жлобін). Ёсць звесткі, што ў вёсцы Малевічы пеўчых не было («Людзей не аплаківалі» — зап. ад Алены Васільеўны Іваньковай, 1939 г. н.). У вёсцы Верхняя Алба, акрамя «пеўчых», прымалі ўдзел у падрыхтоўцы да пахавання жанчыны, якіх называлі «бабкі-малельшчыцы»; яны павінны былі чытаць малітвы каля нябожчыка, выконваць «бажэственныя» песні. У гэтай жа мясцовасці для адпявання таксама запрашаўся свяшчэннік, які павінен быў маліцца перад тым, як труну выносяць з хаты і на могілках непасрэдна перад пахаваннем («Назаўтра запрашаюць свяшчэнніка. Ён чытае малітвы» — зап. ад Н. А. Канаваленка, С. В. Байдакова).
Акрамя чыста практычных прыёмаў з мэтай засцярогі выконваўся шэраг магічных дзеянняў: завешванне люстэрка («Закрывалі зеркала чорнай якой-небудзь накідкай» — зап. ад Г. А. Асташкевіч; «Зеркала завешивали, потому что зеркала — вход в потусторонний мир» — зап. ад Н. П. Барэйшавай); абкідванне труны галінкамі елак («Машыну ці каня, на якім гроб вязуць, нада абкідваць ёлкай. А пасля пахавання аднесці іх у лес» — зап. ад Валянціны Мікалаеўны Паўлюковай, 1930 г. н., у в. Салтанаўка); адзенне адпаведнага колеру («Насілі чорны платок ілі шарф на шэі дзевяць дней. Астанаўлівалі часы, калі быў у доме пакойнік» — зап. ад Г. І. Жаўток, У. Д. Жаўтка) і г.д.
У сістэме народных вераванняў важнае месца займаюць традыцыйныя забароны і засцярогі для людзей, якія тым ці іншым чынам з’яўляюцца ўдзельнікамі пахавання. Напрыклад, людзям забаранялася глядзець у акно на пахавальную працэсію, спаць у такія моманты («Калі харанілі каго-небудзь і ўжо ішлі на могілкі, нельга было глядзець з вакна на гэта. Нельга было спаць у гэты час» — зап. ад Марыі Пятроўны Пачывалавай, 1930 г. н., у г. Жлобін), таму невыпадкова, што бацькі будзілі малых дзяцей, калі пахавальная працэсія праходзіла каля хаты гэтай сям’і. Акрамя таго, у вёсцы Мормаль існавала забарона «перашкаджаць» пахавальнай працэсіі (пераходзіць перад ёй дарогу, абганяць), садзіцца на месца, дзе стаяла труна з нябожчыкам, бо гэта, паводле народных вераванняў, вяло да няшчасця: «Не нада садзіцца на тое месца, дзе пакойнік. Калі пакойніка вязуць, нельзя пераязжаць дарогу» (зап. ад Л. Ф. Шабека). Жыхары вёскі Марусенька казалі: «Нельзя громка крычаць у хаце, ругацца» (зап. ад Г. А. Асташкевіч). Не дазвалялася класці ў труну фотакарткі або рэчы жывых людзей. У гэтай жа вёсцы таксама існавала павер’е, што ведзьма з мэтай нашкодзіць душы нябожчыка ці яго родным можа пераўтварыцца ў любую свойскую жывёлу, таму іх забаранялася пускаць у хату: «Нельга была ў дом пускаць какіх-небудзь жывотных. Думалі, што эта какая-небудзь ведзьма, каторая жывёт у дзярэўні, прэврацілась у ката, напрымер, ілі ў сабаку, штоб нашкодзіць родным і не пусціць душу пакойніка на неба, у рай, а адправіць яе ў ад». Магчыма, што з такой жа мэтай тут забаранялася адкрываць вокны, а у горадзе Жлобіне — дзверы, пакуль чалавек не будзе пахаваны. Галоўным правілам як пры пахаванні, так і пры выкананні памінальных рытуалаў было папярэджанне людзей аб тым, што нельга наступаць на магілы для засцярогі грэшнікаў ад раптоўнай смерці: «Бальшым грахом счыталася наступаць на магілу» (зап. ад Г. І. Жаўток, У. Д. Жаўтка ў в. Марусенька). У гэтай мясцовасці лічылася, што сям’і нябожчыка нельга гуляць яшчэ месяц пасля пахавання, каб не пакрыўдзіць памяць памерлага.
У адносінах да нябожчыка таксама існаваў шэраг забарон. Напрыклад, у вёсцы Салтанаўка лічылі, што каб дапамагчы душы без перашкод пакінуць «наш свет», трэба прытрымлівацца наступных засцярог: «Калі плачам аб пакойным, нельзя гаварыць: “На каго ты нас пакінуў”, а то ён можа не адысці ў той мір. Плоха пра пакойніка за 40 дней не гавораць, бо ён тожа можа астацца» (зап. ад Валянціны Мікалаеўны Паўлюковай, 1930 г. н.).
Сярод традыцыйных для ўсіх людзей забарон вылучаліся тыя, якія ствараліся з мэтай аховы дзіцяці ад хвароб і смерці і датычыліся толькі цяжарных жанчын: «Дзеўкі, што бярэменныя былі, дак ім доўга сядзець каля пакойніка не давалі, бо думалі, што дзіця хворае народзіцца. У нас быў такой случай, што адна дзеўка сільна ўжэ плакала возле пакойніка, дак дзіця хворае радзілася і скора памерла» (зап. ад Аліны Ігнацьеўны Гайдаковай, 1928 г. н., Івана Мяфодзьевіча Гайдакова, 1924 г. н., у в. Марусенька).
Колькасць забарон, звязаных з пахавальнай абраднасцю, вельмі вялікая. Страх чалавека перад смерцю прымушаў яго асцерагацца многіх з’яў, прытрымлівацца забарон, выконваць уведзеныя продкамі правілы, каб выратавацца.
Абавязковай умовай з’яўляецца вынас ў труне нябожчыка ўперад нагамі. Памерлага маглі несці на руках мужчыны або везці на машыне, перад якой неслі крыж: «Нябожчыка выносяць з хаты ўперад нагамі, ставяць на машыну труну або яе нясуць на руках мужчыны. Уперадзе нясуць крыж» (зап. ад Н. А. Канаваленка, С. В. Байдакова ў в. Верхняя Алба). Тут лічылася, што трэба прыпыніцца на скрыжаванні дарог, каб чалавек мог назаўсёды развітацца са сваёй вёскай і яе жыхарамі. Цікавай асаблівасцю было тое, што на руку людзі павінны былі павязваць хусцінку, пасля пахавання яна захоўвалася: «Калі хароняць чалавека, трэба несці вянкі ў платочках, а потым іх трэба было захоўваць» (запісана ад М. П. Пачывалавай).
Удава выступала абавязковай удзельніцай пахавальных рытуалаў. Яна павінна была несці ікону перад пахавальнай працэсіяй: «Икону на кладбище должна нести впереди всей процессии только вдова … Ни в коем случае не молодые, не родственники» (зап. ад Эвеліны Ульянаўны Жычка, 1935 г. н., у г. Жлобін).
На могілках праходзіла апошняе развітванне нябожчыка і яго знаёмых: «Родныя падыходзілі, прашчаліся з чалавекам, цалавалі яго ў лоб, у рукі і адыходзілі» (зап. ад Г. А. Асташкевіч). Пры апусканні труны ў яму людзі кідалі на яе жменьку зямлі (яна, як і вада, важнейшы і незаменны сродак выкарыстання пры пахавальных рытуалах).
Пахавальныя рытуалы не абыходзіліся без прыкмет, якія сведчаць пра многавекавыя назіранні людзей за абрадамі такога тыпу. Старажытны чалавек бачыў, аналізаваў, параўноўваў. На аснове гэтых працэсаў людзі рабілі вывад, што дрэннай з’яўляецца прыкмета, якая вядзе да яшчэ адной смерці ў сям’і, калі чалавек звальваецца ў магілу, якую сам і выкапаў, ці калі на наступны дзень магіла сама абвальваецца: «Калі капалі магілу, і той, хто капаў, зваліцца туды, значыць, яшчэ нехта памрэ ў сям ’і, для якой капаюць яму. Альбо калі ўжо закапаная магіла абвальвалася на другі дзень, таксама было знакам таго, што нехта з сям ’і памрэ» (зап. ад Г. І. Жаўток, У. Д. Жаўтка). Таму родзічы нябожчыка старанна падыходзілі да выбару людзей, якія павінны былі выкапаць магілу, бо, па меркаваннях старажытных людзей, ад працы «магільшчыкаў» залежала здароўе і лёс дадзенай сям’і. Добрай прыкметай лічылася, калі на могілках не заставалася прынесенай сваякамі ежы: «Значыць, умершы прыходзіў і прыняў гасцінец ад родных» (зап. ад Марыі Іванаўны Татарынавай, 1927 г. н., у в. Нівы).
Асаблівае значэнне надавалася памінанню чалавека на працягу першага года пасля смерці і штогадовым памінкам. Жыхары горада Жлобіна верылі ў тое, што «до третьего дня человеку умершему показывают рай и ад, до девятого дня ему дают посмотреть на свои грехи со стороны, с девятого до сорокового — он находится с нами. После сорокового дня душа улетает либо в рай, либо в ад» (зап. ад Н. П. Барэйшавай), таму строга выконвалі памінальныя абрады ў гэтыя дні, заказвалі службу ў царкве. Але ў Жлобінскім раёне існавалі і іншыя вераванні, звязаныя са шляхам чалавека пасля смерці і тэрмінамі правядзення памінальных абрадаў: «Яшчэ памінкі адбываюцца праз дзесяць дней (это значыт, што душа яшчэ находзіцца ў хаце, дзе памёр чалавек), потым праз сорак дней (это значыт, што душа ўлецела жыць на неба, калі чалавек быў харошы і не награшыў — душа паляціць у рай, калі грашыў і грахі свае не іскупіў, то душа паляціць у ад і там мучацца будзе)» (зап. ад Г. А. Асташкевіч). З вышэйадзначанага можна зрабіць вывад, што людзі, нягледзячы на іх забабоны і язычніцкія традыцыі, верылі у існаванне нейкай вышэйшай сілы, Бога, баяліся яе і стараліся замаліць свае грахі, каб пасля смерці трапіць ў «лепшы свет». У вёсцы Гарадок адпаведныя памінальныя дні называлі «дзевяцінамі» і «саракавінамі», а ў вёсцы Малевічы трэці дзень наогул не адзначалі: «Три дня не отмечали, а были только 9 дней, 40 дней и год. 9 дней отмечали родственники, 40 дней — собирались на кладбище, потом дома после двух часов был обед» (зап. ад Ніны Іванаўны Дайнека, 1950 г. н.).
Памінальны стол у дзень пахавання — адзін з асноўных кампанентаў абраду. У вёсцы Верхняя Алба яго называлі «абед». Боршч, каша, бліны — звычайна такія стравы прысутнічалі на кожным памінальным стале. Колькасць іх таксама была акрэсленай: тры, сем або дзевяць. Існавалі варыянты гатавання посных страў: «Калі чалавек памёр у пост, то абавязкова на “абедзе” павінна быць усё поснае». Абавязковай стравай, якой трэба было пачаставацца кожнаму прысутнаму, з’яўляўся «канон» («На стол ставяць канон (у міску наліваюць вады, крышаць булку, сыплюць сахар або кладуць мёд). Кожны павінен узяць тры разы» (зап. ад Н. А. Канаваленка, С. В. Байдакова). У вёсцы Малевічы яе называлі «кануна» — гэта абед для нябожчыка, асвечаны ў царкве, інгрэдыенты былі прыкладна такімі ж: «Пакойнаму нясут кануну, эта быў яго абед. Хлеб адпраўлялі ў цэркаў з вадой і ўсе далжны былі папробаваць. Патом толька елі суп і боршч» (зап. ад Алены Васільеўны Іваньковай, 1939 г. н.). На могілкі ж звычайна клалі свячоныя яйкі, цукеркі, пасху, ставілі гарэлку. У вёсцы Марусенька на талерцы 40 дзён пакідалі кавалачкі хлеба і каўбасы, келіхі з гарэлкай («Лічаць, што душа памершага будзе кушаць тое, што ляжыць на тарэлке» — зап. ад Г. А. Асташкевіч).
Акрамя памінак на працягу першага года пасля смерці існавалі дні, калі людзі штогод прыходзілі на могілкі да памерлых родзічаў (Радуніца, Дзяды): «На могілкі ходзім на Радаўніцу ды ў дзень пахарон» (зап. ад Н. Е. Федасеенка). Але не ўсюды Радуніца была днём ушанавання памерлых, напрыклад, у вёсцы Малевічы гэтым днём лічылі наступны пасля Вялікадня чацвер: «Вместа Радуніцы на магілу ходзяць на мёртвы дзень (у чацверг) — гэта пасля Пасхі» (зап. ад А. В. Іваньковай).
Старажытныя людзі таксама верылі ў магічнасць сноў, яны лічылі, што так нябожчык нагадвае пра сябе, просіць, каб чалавек прыйшоў да яго на магілу. Невыпадкова людзі засцерагалі: «А калі сніцца пакойны і заве з сабою, то ісці з ім нельга, бо памрэш хутка і сам» (зап. ад Г. А. Асташкевіч).
Разнастайны характар адзначаных дзеянняў сведчыць аб жаданні родзічаў памерлага, знаёмых або проста людзей, якія выпадкова апынуліся сведкамі працэсу пахавання, выказаць свае пачуцці, дагадзіць душы нябожчыка, засцерагчы сябе ад негатыўнага ўздзеяння прадметаў, што «кантактавалі» са смерцю і маглі захаваць адмоўную энергетыку. Усе правілы паводзін пры правядзенні абрадаў дадзенага цыкла заснаваны на вопыце і практычным выкарыстанні іх нашымі продкамі.
Такім чынам, пахавальныя абрады і звычаі беларусаў раскрываюць іх светапогляд, багацце міфалагічных уяўленняў, а таксама вылучаюцца адметнымі рэгіянальна-лакальнымі асаблівасцямі.
Падводзячы вынікі, адзначым: першасныя, міфічныя матывы (Дунай-рака як аснова светабудовы або прарадзіма славян), у беларускіх баладах адсутнічаюць. Найбольш старажытным матывам з’яўляецца той, што пазначае Дунай як міфічна-казачную перашкоду, за пераадоленне якой герой атрымлівае ўзнагароду (як правіла, шлюб). Дунай выступае сімвалам кахання, месцам сустрэч маладых людзей; гэтая рака — локус, дзе адбываюцца ваенныя дзеянні. Акрамя таго, Дунай — месца самагубства або забойства ў выніку сямейных трагедый. Але ў пераважнай большасці балад гэта абагульненае абазначэнне воднай стыхіі.
1 У артыкуле выкарыстаны матэрыялы вучэбна-навуковай фальклорнай лабараторыі Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны.
Літаратура
- Балады: у 2 кн. / уклад., сістэм., уст. арт. і камент. Л. М. Салавей; рэд. тома К. П. Кабашнікаў, В. І. Ялатаў. — Мінск: Навука і тэхніка, 1977. — Кн. 1. — 784 с.
- Балады: у 2 кн. / уклад., сістэм., уст. арт. і камент. Л. М. Салавей; рэд. тома К. П. Кабашнікаў, В. І. Ялатаў. — Мінск: Навука і тэхніка, 1978. — Кн. 2. — 744 с
- Пазаабрадавая паэзія / А. І. Гурскі [і інш.]; навук. рэд. А. С. Фядосік. — Мінск: Беларуская навука, 2002. — 564 с.
- Беларускі фальклор: энцыклапедыя: у 2 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск: БелЭн, 2005. — Т. 1. Акапэла — Куцця. — 768 с.
- Радзінная паэзія / уклад., сістэм. тэкстаў, уст. арт. і камент. М. Я. Грынблата; рэд. тома Г. І. Цітовіч. — Мінск: Навука і тэхніка. 1971. — 784 с.
Аўтар: В.І. Глузд
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 24 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. — Мінск: Права і эканоміка, 2018. — 448 с. С. 244-310.
