Обряды вызывания дождя в Гомельской области

В основу этой публикации поло­жены связанные с плювиальной магией записи, сделанные со­трудниками Ветковского музея старо­обрядчества и белорусских традиций им. Ф. Г. Шклярова в разных районах Гомельской области¹. Жители наших деревень верят, что своими вольны­ми или невольными действиями они могут вызвать дождь, повлиять на его интенсивность, прекратить его или во­обще «перегородить», вызвать засуху. Большинство наших информантов были участниками, исполнителями или по крайней мере свидетелями обрядов, связанных с попытками повлиять на дождь. Обрядовые действия, зафикси­рованные в наших экспедициях, прак­тически полностью совпадают с обще­славянскими. Это молитвы и молебны (тексты № 1, 3-8, 10, 18, 25, ср. [15. C. 97, 99-101]); обходы деревни с петухом (№ 9), иконой (№ 25, ср. [14. C. 460]); об­ливание водой (№ 10, ср. [14. C. 454, 458; 15. C. 98, 101, 118-121]); переливание воды (№ 20, ср. [14. C. 459; 15. C. 104]); пахота дороги или реки, опахивание деревни (№ 4-7, 20, 24, ср. [14. C. 460; 15. C. 121-124); выкапывание колодцев (криниц) (№ 4); бросание (высыпание) в колодцы различных предметов и ве­щей (№ 2, 6, 9, 17, 18, 22, ср. [14. C. 454­455; 15. 102-105]); ритуальное убийство, похороны и отпевание лягушки или рака (№ 19-21, ср. [14. C. 457-458; 15. C. 112, 114]); изготовление обыденных тканей (№ 9, 26, 28, 29, ср. [3. C. 197-198; 14. C. 460-461; 15. C. 98]); плач (№ 16, ср. [14. C. 458-459; 15. C. 104, 106, 111]); исполнение или, наоборот, нарушение календарных предписаний и запретов (№ 9, 10, 15, 18, 22-24, ср. [14. C. 459; 15. C. 112-118]).

Представляются уникальными два способа повлиять на дождь, связанные с исполнением календарных обрядов в несоответствующее время: хождение по деревне со «шчадровыми» песнями (обычно исполнявшимися во время обходов в канун Старого Нового года) (№ 11-13) и проведение обряда «вожде­ние и похороны “стрелы” (“сулы”)» (см.: [1; 2]) (№ 4, 14-16). Эти действия произ­водились с целью предотвратить град, грозу, молнию. Необходимо отметить, что уникальным атрибутом и одновре­менно объектом «дождевых» обрядов в регионе является икона-«свеча» (см. о ней: [6]) (№ 10, 25, 27).

1. Як дажчу не было… Наша баба малітваў багата знала <…>Як німа дажча… Калісь жа бабы сабіраяцца, старыя, прыбіраяцца чысценька, па-празнічнаму, і за рукі пабяруцца, песні пяюць. Ета ціперь жа ня нада песні тыя. А тады ідуць. Я: «Баб, ну, пряпей!» Мы з бабай пряпяём. Я такая, еслі захочу. Ты, напрымер, пряпеў песню. І я пачула, і тады ўсё ўжо… <…> [На дожчык была свая песня?] Я ж табе казала: «Дожчык, дожчык, дзеряні, / Усех із поля прагані.» І штоб ня йшоў дожч: «Дожчык, дожчык, перястань, / Я паеду ў Ерястань» [ГВА]².
2. Кляновая ветка — «май»³ . Як дажчу няма, нада харошаму чалавеку ўкінуць у рэчку і малітву праказаць, і дожч пойдзе чэраз тры дні. Добраму чалавеку — не плахому. Эта ветка стаіць каля іконы. Ад іконы здымаць эту ветку — і на ваду. І памажэ [ШНД].
3. Нанімалі акафісты Іллю. Ілля ж на калісніцы ездзіць па небу. Када гром грыміць, эта ўжэ знай, што Ілля праезжая на сваей калесніцы. У міне была эта ікона. Тройка, сядзіць Ілля Прароча на двух калесах. Еслі даждзя німа, так прасілі Іллю [ННГ].
4. Капалі крыніцы. Ціпер жа ніхто нічога ні дзелая. А тады ўдова крыніцу выкапая, там вада, ідзёць туда Богу маліцца і прасіць святога Іллю, штоб Бог даў дожч.

І калісь не было дажча, удовы бяруць барану, па сялу скарордзюць на сабе, штоб дожч пашоў.

У нас Аўгіння, пакойніца, жыла, у іе хаці, як цэрьква, Богу хадзілі маліцца, дак яны пойдуць к крыніцы.

«Стрялу закапаім у жыта!» У каго якая брошычка ці шпылічка, закапаюць. Штоб гразы добрай ні было. Так казалі. Ета ад гразы [САФ].

5. Капалі рэчку ўдовы. Бралі ўдовы лапаты і капалі рэчку, штоб ішоў дожч. Пракапывалі рэчку, чысцілі рэчку, штоб дожч пашоў і ішоў. Толькі нада ўдовам. Бацюшкі ў нас не было. Былі такія ўчоныя жэншчыны, каторыя зналі, што гаварыць, што прыгаварываць, і чысцілі рэчку [ГИА].
6. [Калі даждзю не было] дак бабы сабіраліся, ўдовы. Пахалі зямлю. Балоты. За гародамі балоты. Явар там. Тры бабы запрагуцца ў распашку. А тая паша.

І рапахаюць балота, ваду. Папашуць трохі. А то хадзілі тры ўдавы і бралі, што пасвячаюць мак. Пасвячоны мак. І сыпюць у тры калодзежы. Усыпяць у адзін калодзіж, пойдуць у другі, там трэцці. А што бабы пахалі, дак эта кажэн год. Чуць німашака, і вот як стануць пахаць — пойдзя дожч. [Дзе балоты?] У нас у Юркавічах.

[Па ўсяму балоту?] У балота ж ні пойдзіш, у ваду. Ускрай паўз балота, дзе сыра.

І яно, сыра, распахаіцца, і там ужо вадзічка ідзець. І кружка балота абойдуць, распашуць і: «Госпадзі! Дай, Гасподзь, дожч нам!» [КМИ].

7. Калісь у нашым пасёлку, у Расухі, дажча доўна не было, дак жэншчыны, удовы, после вайны, бяруць барану, тры жэншчыны, і цягаюць удоль дзірэўні, і паліваюць вадой. Такой абряд быў. І адзін раз, кала нас быў калодзеж, згаварыліся жэншчыны: «Давайця папросім Бога!» Выняслі стол, заслалі скацеркамі, не адной скацеркай, на ікону места здзелалі, толькі ні помню, якую ікону. Многа-многа ікон павыняслі. Панадзявалі рушнікі красныя. І знаеця, што? Не успелі рушнікоў тых пасабіраць, такі дожч пашоў! [ХВН].
8. Ё крыніца. Як німа дажчу, лета сухоя, дак хадзілі к крыніцы. Но яна очэнь далё­ка, туды, у полі ў нас крыніца тая. Дак к той крыніцы хадзілі. Жэншчыны сабіраліся і хадзілі, і малілісь Богу. У нас такая жэншчына, яна старая дзева, яна і ціперь ішчэ жыве, ёй ужэ восемьсят чатыры гады. Яна очэнь моліцца, хараніла ўсіх, хто памрэ. Тада ж ні цэрькваў ні было, дак яна ўсё дзелала, малілась на пахаранах. Яна пяе сільна красіва. І кнігі ў іе ё царькоўныя з Евангелем. Яна хадзіла на крыніцу, служыла. І вот, глядзіця, памолюцца, прыдуць — і дожч пойдзя. Наверна ж, ё што-та на свеці [КВФ].
9. Ета ўжэ пры мне дзелалі. Адзін у нас парэнь, на якой-та нядзелі, на якой. Ці не Грэнная. Тувалет пастроіў. Баба завяла яго куды-та ў хату і тарабане. А мы скоранька, жэншчыны, што былі на рабоце, пабралі тапары з дому, пабеглі і разбурылі тувалет. Раскідалі. А ён вышаў, ці яму стукнула што, дак ету бабу хацеў задушыць. Дык яна да­вай уцякаць. А ен схваціў хамут на канюшні і скарэй на ету бабу адзіваць хамут еты. А мы прыбеглі, павалілі яго да атабралі яе. І што вы думаеце, такі ішоў дожж, суткі, было пазаліваў нас. То ж, ё Бог на свеце!

Давайце, дзеўкі, паймаем пеўня і паедам кругом дзярэўні. Во так пеўня между ног, і кругом дзярэўні.

Старушкі шчэ гаварылі, во як нада здзелаць. Пазбіраць гарлачыкі⁴, у каго есць удава⁵. Дак гарлачык украдзце, каб яна не бачыла. Дак украдзце і ўкіньце ў калодзеж. Тожа дожж павінен пайціць.

Здзелалі ета — і дажджу німа. Ішчэ адна старушка і гавора: «Дзеўкі, давайце во што зделаем. (Тады пралі і ткалі.) Пабягом па дзярэўні ў кожны двор і сабяром лёну». Так і дзелалі. Пабегалі па дварах, у каго лён есце-ка, папрасілі. Папралі гуртом. Сейчас аснавалі. Скоранька за яго, пастукалі, памакалі, пасушылі і ў берды і паткалі. Наткалі рушнік. Як цераз хату, адну губку. І ету губку нада знесць у цэркву. Прышлі ў цэркву, бацюшка гавора: «Павесце каля Госпада Бога». Павесілі. Пашлі дамоў. І дожж не даў іцціць. Ета было пры мне [ГМН].

10. Штобы дождзік прахадзіў воўрымя, ік калодцу хадзілі, і са «свячой» хадзілі, «свя­чу» насілі, тады крыніцы былі, к крыніцам прыхадзілі, маліліся, аблівалі адзін аднаго вадзічкай, прасілі дажча, прысідалі, пелі, песні такія ёсць.

Я работала ў клубі, так мы ездзілі ў Меркулавічы. Каждаму клубу было заданіе: аднаму — раждзеніе дзіцёнка як спраўляць, другому — як вызываць дожч. Дак у міне такоя палучылася. З Мінска прыязжалі ўсёй групай… Таццяна Піснікевіч… Мы вызаў дажча дзелалі… Абрад дзелалі. Там была крынічка, а дожчу не было, усё пасохла ў дзірэўні, такая засуха. Мой муж работаў масцерам леса, дак яны здзелалі абручча калодзежам. Пасрадзі дзярэўні ў ніх крыніца, дак яны абрубілі крыніцу, здзелалі калодцам. Мы ўзялі ікону с сабой, Прачыстаю, наверна, бралі. І паехалі мы с Прачыстай усем калектывам. Наша очарадзь прышла. А там ужэ бабы старынькія: «Ой, дзеткі, вызаўця дожч. Мы ўжэ ні знаім, што нам дзелаць.» А мы смяёмся: «Вызавім, канешна.» І вот мы ішлі па дзярэўні і пелі. «Богородзіцу» пелі, да калодца ішлі, і няслі ікону, абкрылі рушнікамі, хто за рушнікі дзяржаўся, хто свечы нёс. Прышлі к етай крыніцы і пасвяцілі крыніцу. Я прывязла вадзічкі сваёй пасвяцонай мамінай. І дасталі вядро вады з етай крынічкі, тожэ пасвяцілі і аблівалі людзей. І мы пелі:

Дожчык, дожчык, дзірані,
Бацьку с поля прагані.
А мой бацька хутка,
Прыляці, як вутка.
Дожчык на зямельку.

І прысядалі. То пелі, рукі падняўшы ўгору. І так тры разы.

Дожчык, дожчык, прыудар,
Я паеду на Алтар
Богу маліцца,
Крэсту кланіцца.
А ты, дзеўка-сірата,
Адкрывай-ка варата
Ключыкам-замочыкам,
Залатым платочыкам.

І зноў: «Дожчык на зямельку». Прысядалі, гаварылі:

Дожчык, лей! Дожчык, лей
На міне і на людзей,
А на бацьку на майго
Сорак вёдраў на аднаго.
Ета мама нас етаму учыла.

Мы ета пяём тут-ка, і загрымела граза. Мы стаім, на плашчадке пяём, а дзе-та граза загрымела. Бабы ўсе етыя пасабіраліся, уся дзярэўня. Крысцяцца: «Госпадзі, хоць бы вызвалі дожчык.» Мы смяёмся. Мы ні ўспелі выступіць там. як пашоў дожч. Мы елі прыехалі дамой. А ў нас празнік должэн быць беларускай полькі. У Чычэрске правадзіўся. Козенка правадзіў. З Го­меля адзін. Усе сабраліся. І мінскія. Рэгіна Гамзовіч. Таццяна Песнікевіч. Іх многа прыехала. Назаўтра «Полька». І мы сабралісь. Сабралі ўсе клубы. Нільзя правадзіць. Дожч лье — і ўсё! Рэгіна ка мне падышла і гавора: «Пятроўна! Што дзелаць? Во ета вызвалі дожч. Нам жы работаць нільзя… Мы ж ні можым ні снімаць, нішто…» Я гавару: «Дзеўкі, давайця папробуім уняць еты дожч.» Сталі ў круг і:

Дожчык, дожчык, перыстань,
Я паеду на Алтар,
Богу маліцца,
Крэсту пакланіцца.

І мы ні ўспелі спець, как перастаў дошч. Перастаў дошч, і Рыгіна прышла міне цылаваць: «Спасіба табе, Пятроўна!» І ні было пачці суткі дажча [ДОП].

11. Летам німа дажчу, так сабіраюцца бабы, удовы, не то шта абы ўдовы, а ўдава, каторая жыве чэсна, з мужчынамі не гуляя, сабіраюцца ўдовы, ідуць па шчодрах⁶, у кажны двор ідуць пад вакно, як перад Новым годам, ані так улетку ідуць, можа, перад Троіцай, можа, перад Іллём, кагда ўжэ дажчу доўга німа. Тады тое, што яны насабіраюць па этых шчодрах, нясуць, дзе Богу моляцца, і там етыя шчадроўцы паядуць [СМД].
12. [Ці можна ў Каляды спяваць веснавыя, а вясной жніўныя?] Не-не. У нас не пяюць. У нас ні раз у Каляды ня пелі веснавых. Спробалі ўлетку. Даждзю німа. Старыя бабы, удовы, у каторых мужыкоў німа. Кажаць: «Сабірайціся, еслі дождік не ідет, пойдзім у шчодры». І па вуліцы ідуць у шчодры. Серядзі лета. Ці вясной. Сабіраяцца, ходзяць па шчадрах. Штоб, мол, дожч прайшоў. Тады кажаць: «Во пахадзілі бабы па шчадрах, і, слава Богу, тучка наехала і памачыла». Дожчык памачыў. Эта ад старых людзей я знаю. І ў маём возрасці колькі раз бывала, як толькі. Сабіраяцца. Шчодры пяюць. Эта ж гаманілі на рабоце, што няма дажчу, дак пойдзяць удовы ў шчодры [ГАБ].
13. Не было даждзю, пелі песні-шчодры перад Троіцай, у Духавую суботу. Двару пелі:

Ай, добры вечар табе, пан Іван,
Будзя ў цябе сам Бог вячэряць,
Сам Бог вячэряць з апосталамі,
Сам жа Бог сядзя да на покуці,
І апосталы сядуць пад ваконнем.
Будуць вас дарыць тромі дарамі:
Первыя дары — сям’е здароўе,
Другія дары — статку прыплодак,
Трэцція дары — жыта пашною.
Дзе жыта капной — там жыта капной.
Дзе конік дыбам — там жыта сыпай [КВА].

[1]4. [Калі не было дажджу.] Прасілі бацюшку. У нас у Неглюбцы цэрьква тады стала. Не было ж ні цэрьквы, нішто, а то цэрьква тады стала. І мы прасілі бацюшку і ў цэрьквы дагаварывалі. У нас у Свабодзі есць крыніца, як ўезжаіш у Свабоду, крыніца есць. Там і хрясты стаяць, і іконы станавілі. Шчас ужо нікога там, пачці нікога там. Калечча якоясь. Дак наймалі, і как раз перяд Троіцай, і Богу маліліся. У нас брыгада — чатыры пасёлкі:

Селішча, Перядавец, Перівессе і Свабода — і сходзіліся, і служылі. Дажчу служылі, прасілі ў Бога дажча.

[Самі жанчыны нешта рабілі?] На Ушэсце⁷ «старца» ж вадзілі⁸. Ушэсце было, дак ужо. Тога ж Ушэсця ждзеш, як Бога. Празнік бальшы!.. Празнік. А ён жа ходзіць у чэцвірг усягда. І на работу не ідуць людзі. Ета ж у нас былі калхозы і саўхозы, дак на работу не йдуць людзі. І празнік такі ужо с абеда! І да самага да вечара «старца водзяць». І ў адном пасёлку здзелаюць, дагаварываюцца. «Вот ў адном пасёлку здзелайце.» Ета ж брыгада адна. У Перядаўцы ўсё дзелалі. Вядуць у Свабоду. У Свабодзі магазін. Там пагуляюць. А як стрячалі. Вот ідзець, «старца» вядуць, дзетвара бегаіць: «Старца вядуць!.. Старца вядуць!..» Крайнія мы і я, я была трэццяя ад краю. Выносім стол, становім, прымерна, бутылку, як калі, калі віна, калі вады куплёныя становім бутыл­ку, да набальш⁹ віно станавілі. Мужчына дзелаіцца жэншчынай, а жэншчына — мужчынам. Закускі выносім. Ужэ яны садзяцца, выпіваюць за стол, выпіваюць, пагуляюць. А гармонь жа іграя, танцуюць усі, пяюць!.. «Старца» пяюць. І пашлі ў магазін. У магазіні пабудуць, ідуць на Перявесся. А на Перявесся ідуць, там ужэ цямнея, сонца заходзя. Жыта. І ў жыта яго. І раздзяюцца, і пашлі дамоў. [Не казалі, для чаго «старца» водзяць?] Штоб ураджай быў. Во жыта ж. Пасеяць жа ўсё. Дак штоб быў харошы ўраджай быў. А еслі вот ужэ старца не. «Ой!.. Ня будзя. Жара. Прапалі. Нічога ня будзя. Ня будзя ўраджаю ніякага.» Такая прыказа: давайця, дзеўкі, «вадзіць старца», сабірайцеся ж «вадзіць старца», а то пагарыць усё, ня будзя дажча, давайця «вадзіць старца», а то пагарыць усё. Ня будзя дажча, дак давайця «вадзіць старца». Ета із прыдвеку. Ішчэ і мая баба, і прабаба… І спрыдвеку вякоў «старэц» еты. Вадзілі.

[Вы сказалі, «старцу» нешта пелі?] Ідзець «стряла», пяюць.

Ой, ішла стряла і ў канец сяла,
У канец сяла, у канец Неглюбкі,
У канец Неглюбкі, да і да церькаўкі.

Убіла стряла добрага молайца,
Па том молайцу некаму плакаці.
Матка старынька, сястра малінька,
Дзеці дробныя, жана молада.
Ета песня такая. Ета «стряла». <…>

Калісь на Гряной пряслы не гарадзілі. Нільзя гарадзіць, штоб дожч быў. Хто загародзя, дажчу ні будзя. Ну, дак хто загародзя прясла, маладзёж якая, там ужэ старухі: «Вой!.. Ета нада, гарадзіў, сёдні прясла загарадзіў.» А Гряная нідзеля, перяд Троіцай нідзеля, дак яны пойдуць да яго паваляць, ета маладзёж, хлапяты да дзяўчаты. Паваляць. «Во, было не гарадзіць.» Такія прыказкі былі.

Былі случаі, што загарадзілі адны. Пашлі ноччы да разгарадзілі ўсё хлапяты і пацягнулі звяно такоя. Сталі каровы бегаць на поплаў.«Аета етыя.Сукінысыны!» А бабы усі гаворяць: «Было не гарадзіць на Гряной. Мы даждзю ждом.» А тут як сталі служыць. Перяд Троіцай. Мы разоў нескалькі служылі кала крыніцы. І хмара [туча] такая находзя… А вот знаіця, што… Я ўжэ праўду чыстаю кажу. Служа бацюшка, прося Бога. І плача. Бацюшка.

І хмарка находзя. Усі людзі плачаць. Богу моляцца і плачаць. Такія ж малітвы ё, штоб жа Бог даў. І абізацільна колькі хмарачак найдзе і пройдзя дожчык. І тады ўжэ с абе­да і дожч пройдзя. Усі і кажаць: «Ета ідзе-та служылі». І наш бацюшка часта. Дак ён нікуда ні ходзя, а тама ў алтарэ: «Січас будам малітву чытаць. Будам прасіць Госпада Бога, штоб прайшоў дожчык». Дожчык папырскаў. Тады ўжэ с абеда прайшоў дожч. Дак усё казалі: «Нада была нам раней узяць, да бацюшку прызваць» [ПВВ].

15. Называлася «вадзіць сулу». Асобінна, як даждзя німа. Дак і пеяць. Ім жа выносілі сталы, угашчалі. Я сама вадзіла тую «сулу». [Эта было на Ушэсце альбо калі не было даждзю?] На Ушэсце. Хоць і былі даждзі, а ўсё раўно абрад эты дзелалі.

[Для чаго водзяць «сулу»?] Па старо­му абычаю, ад старога пакаленія. Сёлета ніхто не хадзіў. Гаворым: «“Сула” не абізацільна. Дажджы ідуць. Значыць, эта прычына была, штоб пайшоў дождзь. Ушэсце — веснавы празнік. А ціперь пайшоў дождзь — “Сула” не абізацільна» [БАД].

16. [Вы казалі, на Ушэсце ідзе дожч.] Ну, нам ж дожч ішоў — людзі ж плакалі, прасілі дажчу. Старушкі плакалі, маладыя мы ідома, а старушкі сядзяць кала двароў да й плачаць, Мы йдом, праводзім «стралу» на цэлы год. Аплакавалі. А ціпер некама плакаць. І тут прасіла я, дак людзі плакалі ўсі. Асаюцца старушкі. Мы ж маладыя, павялі с песнямі, а яны плачаць. Бывая, і дожч ідзе [ЗМЛ].
17. Дажчу ні было, сыпалі.. На Макаўе насілі цвяты пасвяцаць.. Мак, кукурузу, усякія цвяты.. А тады, як дажча німа, сыпалі мак у калодцы [ЗЛВ].
18. У нас, як даждзя не было, хто мак пасвячоны ў калодзіц сыпаў.

У нас, еслі даждзя німа, молюцца ў цэркві, наймаім абедню.

Німа доўга, дак хто на святой нядзелі ці да Благавешчання гарадзіў, ідуць разламаюць яму забор.

Калісь, гаварылі, гладышкі былі. Нільзя на заборы вешаць, а то дождзь ні ідзе. Пойдуць маладзёж, паб’юць гладышкі на за­боры [ЧЛК].

19. Кагда іменна вот, Дзесятуху¹⁰ эту празнікам в деревне нашэй сталі, такой, аброчный дзень зделалі, што засуха, сільная была засуха, і людзі абреклісь o этат дзень ежэгодна празднаваць. І вот што ешчо зделалі ані: старые бабкі… Мама ешчо маленькая была, ана гаваріт, в акно смотріт: несут хараніць кавота. Несут хараніць. Дажэ маміна ана родственніца, цёця была ана радная, і ана так. Ані ж умелі прічітаць раньшэ: любо­ва пакойніка несут — прічітанія: «А ты ж мой галубок! А куда ты уходіш?!» І вот ана, гаваріт, слышыт, акно аткрыла, і, гаваріт, так прічітает эта бабушка Агапа: «А, мой галубочэк! А куда ты нас пакідаеш? А куда ты уходзіш?» Гробік маленькій, і людзі, очень многа людзей, асобенна старушкі. І все ідут за эцім гробікам і все плачут. То есть ево [рака] пахаранілі как паложэна. [На кладбішчэ пахавалі?] Да, где-та на кладбішчэ, но не вместе с людьмі. Кадата ж на кладбішчэ харанілі, напрымер, утопленнікі ілі самаубійцы не харанілісь уместе, а харанілісь ужэ за чертой кладбішча, как гаварят, за канавай. Ну вот і там ево пахаранілі.

Эта перед Дзесятухай ані зделалі эта. А патом, на Дзесятуху. ані ежэгодна эта не дзелалі. Эта адін раз праізашло — этава рака харанілі. То есць када ані абреклісь, я не знаю па какім прічінам ані рака этава харанілі. я знаю, што засуха, но што дала ім, што ані рака пахаранілі? Я думаю, што эта не в раке дела, а то, што дествітельна людзі абреклісь і помнілі этат дзень, і ежэгодна в этат день был бальшой празнік.

[Мама расказывала, ці аралі ўдовы дарогу?] Ўдовы аралі не толька дарогу, ані вакруг, наверна, ўсево этава поля аралі [пахали]. Эта я не ат неё слышала, но я слышала дажэ, наверна, ат бабушкі ат маей. В Студзёнай Гуце. А ат бабушкі ат пакойнай я слышала, што ўдовы, вот тут, дзе начінаецца участак, і так кажды день. В адзін день ані не смаглі этава зделаць, а вот, на следушчы день ані после работы прыхадзілі і апяць прадалжалі эту вот черту такую. Невазможна за раз абвесці [ИНС].

20. Пробавалі жабу біць. Нарошна, штоб дожч пашоў. Тады галасілі. Як па-свайму галосім: «Мая ты жабачка, дзе ты бегаеш? Прапусці нам вадзічку, як сама ты мокранькая!» А тады сядзяць на нарадзе. Хадзілі на поле палоць. Паймаем і заб’ем. Бабы сабіраюцца і б’юць палкай. Паложым, прыбяром яе, у бумагу абверцім. Адну пысу¹¹ кідаем. Пагалосім. Вадзічкай пабрызгаем: «Мая ты жабачка, мая ты квакушачка, усюды ты поўзаеш, усюды ты лазаеш. Ты такая мокрэнькая. Папоўзай нам. Перадай нам дожч. Як сама ты мокрэнькая». Галосім як па чалавеку. Там, дзе галасілі, вырылі ямачку, хрэсцік з лазы дзелаем, дамавінку з бумагі і бумажкай накрыем. Хмара нашла. «Дзевачкі! Бабачкі! Дождж! » А мы так во та­кую мокрую, бальшую жабу найдзім і заб’ём палкай, і лапкі складзём.

Шчэ во прымета, штоб дожд пайшоў. Іллеце з кварціры ці с хаты тры разы кружкай вады <…> Із дзверы… Разы тры тры кружкі выльлі — абізацільна пойдзя дождж. Нада гаварыць: «Госпадзі! Пашлі дожджык. Як я вадзічку ету ллю, так штоб дожджык па зямле, і атрутаваў¹² і сырую зямельку, і расценія ў зямельцы».

Уздоўж дарогі пахалі і ўперак, сначала ўздоўж, а тады ўперак, адзін чалавек тут, а два цянуць. Да і гаворыш: «Як я еты плу­жок цяну, гарую, страдаю, ніхай дае Бог, штоб нацягнулась такая хмара, штоб мы мокрае дамоў прыйшлі». Прыгаворы ўсякія былі [ИЕЛ].

21. Забівалі жабу. Эта ўжэ з дзецтве. Заб’ём жабу, прыбяром, а тады хлопцы такія калясачкі паддзелаюць, вязём на крыжавую дарогу [на перекресток], выраем ямачку і закапаім, хрэсцічак паставім, каб дожч быў. І быў дожч. Я змалку помню, што мы дзелалі. На крыжавой дарозе ікона была, Прывязём, памолімся, фартучок павесім, пахаронім. [Што за калясачка?] Са спічак, з палачак пазаб’ём і вязём на шлях, дзе крыжавая дарога. Выкапаім ямачку, шчэ плачам:

Жабка-макрыдка,
Дай нам дожчыку.
Жабка-макрыдка,
Дай нам дожчыку.

І хрысціліся на крыжавой дарозі [АВА].

22. Вот тут былі паўкапаны колікі. Яны да Благавешчання загарадзілі. Нам старыя бабы гаворуць: «Увечары павырывайця, на сёнішні дзень, да ў калодзіж. Падыміця да як бухніця! Штоб дожч пашоў!»

Мак сёдні свецяць. Тады ўжэ з цэрквы ідуць і ў калодзіж сыпалі, штоб дожч ішоў.

Да Благавешчання хто загародзя. Вот дзядзька быў камуніст.. Дак мы тры колікі вырвалі, выкапалі і ў калодзіж! Вот ужэ паганяў ён нас [ЛСС].

23. Штоб дожч пашоў, на перакростку плугам перапахівалі зімельку. І вот хто гарадзіў да Благавешання, нільзя было гарадзіць ні ў коім случае. Хто гарадзіў да Благавешчання, таму разбуруць усё. Жэншчыны пойдуць. Штоб дошчык пашоў. Ці ў цэркві за дожчык молюцца. І пойдзя дожчык. Слухаў дожчык. Слухаў Гасподзь людзей. [Хто слухаў: Гасподзь ці дожчык?] Слухаў Гасподзь і пасылаў дожчык [ЧМИ].
24. Як граза начынаіцца, з ганачак¹³ выходзім і тут на зямельку кладзём скавараду не так, а уверх [дном]. Якая граза ні будзя, не ўдаря. Кажуць так, што еслі эта жалеза ляжыць, скаварада, дажэ бывая заліўны дожч, залівая, дак ні залье. Будзя дожч, будзя лівень, но гарод не залье. Як скаварада ляжыць. Як будта яна аддаляя гразу.

Да Благавешчання, гаворяць, нельга гарарадзіць. Што загародзіця. Ня будзя ні дажчу. Гаворуць: «А, Іван, Раман загарадзіў! Німа яму ўрэмя. Ён да Благавешчання загарадзіў.»

Бабы, удовы нада. Каторыя ўдовамі. Удовы бабы прасілі. Я помню дажэ ў дзецтві, было ж послі вайны багата ўдоў. А мы жылі на той старане, пад Данілавічы, дак выходзілі за сяло, і бабы ўпрагаліся ў плуг, ці то распашка, ці то плуг, наверна, распашка. То шта ні плуг. І дзве цягнуць, а трэцця будзя руліць. І пацягаюць. Як яны цягалі, я ціперь ужэ ні помню, ні магу расказаць. А дожч пойдзя. Проста па полю, но яны як бы з дарогі начылі. З дарогі начыналі атпахіваць і туды на поля. Сколькі там. Два ці тры раза нада пахануць [ПАИ].

25. Бралі ету вікону. Ішлі з віконай па вуліцы. Бралі макі, у калодзезь зернышак, кругом калодца абходзілі з етай віконай, прасілі даждзя. [З якой іконай?] «Свячой». З етай віконай. І можна было ў любы дзень узяць ікону? Да, у любы дзень, а тады абратна ўходзілі. Выняслі з хаты, пастаялі возле каліткі, на дарогу — і пашлі па вуліцы, і да калодца, да паследнега, усю дзярэўню праходзілі, а паследнім калодцы астанаўліваліся, кругом абыходзілі тры разы, як у цэркві. Былі жэншчыны з кніжычкамі, малітвы маліліся. Хазяін нёс, у каго ў дварэ стаіць, і каго прыглосяць. Якую вікону бралі: у вас жа дзве было? І тая харошая, і тая: і Раждзяство Ісуса Хрыста, і Успеніе Мацеры Божжай [ГАА].
26. Было, ручнік ткалі за адзін дзень. Ета ж былі такія засухі, усякія гады былі, і ўражайныя, і неўражайныя. І такая засу­ха была, гарэла ўсе. Выгарала на полі. Ну і ткалі абудзённік. Вот збяруцца людзі і ткуць: адзін трэпля лен, адзін абдзірая, адзін кудзелю дзелая, адзін прадзе, адзін снуе, адзін тчэ. І за дзень, к абеду, здзелаюць рушнік. І з рушніком тым — абыдзённік называіцца — просяць у Бога дажджа. Ну і послі абеда ці ат таго, ці не ат таго, послі абеда пайшоў додж. [Як просяць?] «Дай нам, Госпадзі, дажджа! Дай нам, Госпадзі, дажджа! Засыхая ўсё ж.» Молюцца Богу. Абудзённік у руках трымаюць [держат]. А тады павесяць. У нас крыніца, на крэст, на крыніцу павесяць абудзённік той. Раней жа людзей была багата — ні так, як ціпер, во, пяць на вуліцы. Хто карунку вяжа, хто вышывая канец які, хто што дзелая. Тады вешаюць яго на крэст. Завязуюць на крыніцу, на крэст — ета ж Гасподні сімвал. Чаму ён называіцца «абудзённік»? Таму шта дзелалі за адзін дзень. За адзін дзень здзелалі. Наперад жа лён 27. сеялі, тады слалі, тады мялі, тады трапалі. Ета ж бальшая песня. А ета ўсё за адзін дзень [БМА].

Нет дажчоў — ткалі будзеннікі¹⁴, штоб за дзень напрасць, і наснаваць, і наткаць. Маткі нашы дзелалі. Кросны ставілі ў хаці. Сабяруцца многа баб, яны быстра здзелаюць. Будзёньнікі етыя нікуда не панясуць. Яны вот, калі свечы пераношаюць, так сцелюць ету дарожку. [Будзёньнікамі сьцеляць?] Ага. І кагда дожч, так яны рэчку перасцілалі. Намочуць у рэчку. Ён жа рэдкі, палатно, абыкнавеннае палатно. Метраў пяць яго выткуць. Там, ідзе будзе «свяча», там будзе й будзённік. У нас «свяча» стаяла, і будзённік сюды заносілі. Хазяйка, каторая ат нас «сячу» забірая, і яна ўжо ўсё падбірая. У нас «свяча» стаяла — і будзеннік сюды заносілі. А кагда ўжо ета выходжаюць, атношаюць вікону ат нас, ужо палаценцы сцелюць… Палотны свае собственные дамой забіралі, а ета ўжо пераходзіла са «свячой» [ДСГ].

28. [ДЕЯ:] Мы згаворываемся з жэншчынамі, гаворым: «Нету дажчу, давайце мы напрадом і аснуём, і ў калодзеж укінем». Тады дожч пойдзе. Упяцёх сабіраліся, штоб за дзень іздзелаць і ўкінуць. [ШОК:] Казаў мужык, што бачыў, што ткалі кросны на перакростку.
29. На Дзесятухе, не было дождя, ткали обудзённік, вешали на красты на кладбішчы і кала крыніцы [СТФ].

Примечания

1. См. также фрагментарные свидетель­ства о вызывании дождя на Гомельщине: [4. С. 46, 67, 138-142; 5. C. 96; 7. С. 146-147; 8. С. 306; 9; 10. С. 145; 11. С. 25; 12. P. 137, 140, 144; 13. С. 47].
2. Тексты атрибутируются по Фонду материалов этнографических экспе­диций Ветковского музея старооб­рядчества и белорусских традиций им. Ф. Г. Шклярова.
3. Май — троицкая зелень.
4. Собирать кувшины.
5. Удава — вдова.
6. То есть «щедровать» — накануне Старого Нового года обходить деревню, исполняя «щедровки» и получая за это плату, чаще всего съестное.
7. Ушэсце — Вознесение.
8. «Вадзіць старца» — вариант обряда «вождения и похорон “стрелы”» с участи­ем ряженых.
9. Набальш — чаще всего, по большей части.
10. Дзесятуха — пятница на десятой не­деле после Пасхи.
11. Пыса — лицо, морда. «Адну пысу кідаем» — значит «одно лицо оставляем, т. е. не закрываем».
12. Атрутаваў (атратаваў)— спас.
13. Ганак — крыльцо.
14. Будзеннікі — обыденные рушники, т. е. рушники, ткавшиеся за один день.

Литература

1. Гусев В. Е. Вождение «стрелы» («сулы») в Восточном Полесье // Славянский и бал­канский фольклор: Духовная культура Полесья на общеславянском фоне / отв. ред. Н. И. Толстой. М., 1986. С. 63-75.
2. Гусев В. Е., Марченко Ю. И. «Стрела» в русско-белорусско-украинском по­граничье // Русский фольклор. Т. 24: Этнографические истоки фольклорных явлений. Л., 1987. С. 129-147.
3. Зеленин Д. К. «Обыденные» полотенца и обыденные храмы // Зеленин Д. К. Избр. тр. Статьи по духовной культуре: 1901­1913. Т. 1. М., 1994. С. 193-213.
4. Лапацін Г. Варвара Грэцкая як з’ява беларускай народнай культуры. Гомель, 2015.
5. Лапацін Г. І. З вопыту вывучэння традыцый абыдзеных тканін // Традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Усходняга Палесся: Праблемы вывучэння і захавання ў постчарнобыльскі час: зб. навук. арт. / рэдкал.: А. А. Станкевіч (гал. рэд.) [і інш.]. Гомель, 2006. C. 94-97.
6. Лапацін Г. І. «Ікона звалась Свячой…» Абрад «Свяча» у прасторы традыцыйнай культуры Гомельшчыны. Гомель, 2013.
7. Лапацін Г. І. «У нас песьні праз мяжу не ідуць.» Аб культуры выканання абрадавых тэкстаў // Палевая фалькларыстыка і этналогія: Даследаванне лакальных культур Беларусі / уклад. І. Ю. Смірновай. Мінск, 2008. С. 143-149.
8. Лапацін Г. І. Фальклор адселеннай вёскі Гарысты // Беларускі фальклор: Матэрыялы і даследаванні. Вып. 4. Мінск, 2017. С. 294-327.
9. Лопатин Г. И. «Дожчык, дожчык, лімані.» // Голоса ушедших деревень / [рук. проекта Г. Г. Нечаева]. Мінск, 2008. С. 248-251.
10. Лопатин Г. И. Заговоры Ветковского района Гомельской области // Раlаеоslavica. Vol. 24. № 1. 2016. P. 79-189.
11. Лопатин Г. И. Почитаемые источ­ники в Ветковском районе Гомельской области // ЖС. 2015. № 3. С. 24-27.
12. Лопатин Г. И. Традиционная культу­ра деревни Старое Закружье Ветковского р-на Гомельской обл. 2: Старое Закружье, Амельное, Пенное // Pala Vol. 27. № 2. 2019. P. 125-162.
13. Песни, обычаи и верования дерев­ни Бартоломеевка / публ. Г. И. Лопатина // ЖС. 2006. № 3. С. 45-48.
14. Толстая С. М. Образ мира в тексте и ритуале. М., 2015.
15. Толстые Н. И. и С. М. Заметки по славянскому язычеству. 2: Вызывание до­ждя // Славянский и балканский фольк­лор: Генезис. Архаика. Традиции / отв. ред. И. М. Шептунов. М., 1978. С. 95-130.

Список информантов

АВА — Агеева Вера Андреевна, 1915 г.р., д. Коротьки, Корм., зап. Г. И. Лопатин, Л. Д. Романова, 1999 г. Тетр. 91. Л. 13.

БАД — Бруенкова Анна Даниловна, 1937 г.р., д. Жгунь, Добр., зап. Г. И. Лопа­тин, И. Ю. Чижова, 1998 г. Тетр. 76. Л. 23.

БМА —Бусовцова МарияАфанасьевна, 1922 г.р., д. Нисимковичи, Чеч., зап. Г. И. Лопатин, Л. Д. Романова, 2002 г. Тетр. 75. Л. 172.

ГАА — Громыко Анна Андреевна, 1925 г.р., д. Гаристы, Ветк., зап. Г. И. Лопа­тин, 2006 г. Тетр. 64. Л. 26.

ГАБ — Гарбузова Анна Борисовна, 1922 г.р., д. Казацкие Болсуны, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2013 г. Тетр. 144. Л. 3.

ГВА — Грецкая Варвара Александровна, 1925 г.р., пос. Амельное, Ветк., зап. Г. И. Ло­патин, 2015, 2020 гг., Тетр. 117. Л. 603, 962.

ГИА — Гапеева Ирина Аверьяновна, 1934 г.р., д. Бартоломеевка, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2005 г. Тетр. 119. Л. 6.

ГМН — Гришенкова Мария Николаевна, 1926 г.р., д. Залавье (род. в д. Сябровичи), Чеч., зап. Л. А. Новикова, 1999 г. Тетр. 75. Л. 96.

ДЕЯ — Даниленко Елизавета Яковлевна, 1925 г.р., д. Струкачёв, Корм., зап. Г. И. Ло­патин, Л. Д. Романова, 1999 г. Тетр. 91. Л. 45.

ДОП — Держинская Ольга Петровна, 1932 г.р., д. Мотневичи, Чеч., зап. Г. И. Лопатин, 2018 г. Тетр. 130. Л. 37.

ДСГ — Деньдобрая Степанида Гри­горьевна, 1914 г.р., д. Новиловка, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2000 г. Тетр. 709. Л. 23.

ЗЛВ — Зайцева Лидия Васильевна, 1938 г.р., д. Присно, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2016 г. Тетр. 142. Л. 23.

ЗМЛ — Зуева Мария Лаврентьевна, 1927 г.р., д. Столбун, Ветк., зап. М. М. Горш­ков, 1992 г. Тетр. 3(в). Л. 25.

ИЕЛ — Игнатенко Ефросинья Луки­нична, 1912 г.р., д. Литвиновичи, Корм., зап. Г. И. Лопатин, Л. Д. Романова, 1999 г. Тетр. 91. Л. 10. Л. 13.

ИНС — Иванова Надежда Сергеевна, 1948 г.р., д. Студёная Гута, Гомел., зап. А. В. Скидан, 2016 г. Тетр. 139. Л. 34.

КВА — Королева Валентина Андреевна, 1929 г.р., д. Казацкие Болсуны, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 1996 г. Тетр. 52. Л. 57.

КВФ — Кирюшкина Вера Федоровна, 1929 г.р., д. Большие Немки, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2007 г. Тетр. 127. Л. 7.

КМИ — Капкова Мария Ивановна, 1933 г.р., д. Новосёлки (ранее жила в д. Юрковичи), Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2015 г. Тетр. 126. Л. 54.

ЛСС — Лебедева Софья Сергеевна, 1931 г.р., пос. Зелёная Хвоя, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2008 г. Тетр. 127. Л. 26.

ННГ — Нетылькина Нина Григорьевна, 1937 г.р., пос. Золотой Рог, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2007 г. Тетр. 123. С. 22.

ПАИ — Подшивалова Антонина Ива­новна, 1950 г.р., д. Присно, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2016 г. Тетр. 142. Л. 23.

ПВВ — Приходько Вера Васильевна, 1935 г.р., пос. Свобода Неглюбского с/с, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2020 г. Архив ав­тора статьи.

САФ — Саможонова Анна Федосовна, 1931 г.р., д. Яново, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2008 г. Тетр. 100. Л. 6.

СМД — Сальникова Матрена Демья­новна, 1922 г.р., д. Казацкие Болсуны, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 1996 г. Тетр. 52. Л. 51.

СТФ — Селюкова Татьяна Филипповна, 1913 г.р., д. Фёдоровка, Ветк., зап. Г. И. Ло­патин, И. Ю. Чижова, 1990 г. Тетр. 10.

ХВН — Хрущева Вера Николаевна, 1922 г.р., пос. Рассуха, Ветк., зап. Г. И. Лопа­тин, 2007 г. Тетр. 105. Л. 104.

ЧЛК — Чуешкова Любовь Кузьминична, 1933 г.р., д. Даниловичи, Ветк., зап Г. И. Ло­патин, 2008 г. Тетр. 127. Л. 14.

ЧМИ — Чернова Мария Ильинична, 1934 г.р., д. Хальч, Ветк., зап. Г. И. Лопатин, 2009 г. Тетр. 135, Л. 16.

ШНД — Шаховская Нина Даниловна, 1929 г.р., д. Фёдоровка, Ветк., зап. Г. И. Ло­патин, 2000 г. Тетр. 69. Л. 17.

ШОК — Шитова Ольга Кирилловна, 1930 г.р.,д. Струкачёв,Корм.,зап.Г. И. Лопа­тин, Л. Д. Романова, 1999 г. Тетр. 91. Л. 45.

Сокращения названий районов Гомельской области

Ветк. — Ветковский, Гомел. — Гомель­ский, Добр. — Добрушский, Корм. — Кормянский, Чеч.— Чечерский.

Автор: Гeннадий Исаакович Лопатин
Источник: Живая cтapинa. 3 (111) 2021. С. 20-24.