Гэтая галіна паляшуцкай духоўнасці знайшла досыць шырокае адлюстраванне ў даследванні выдатнага польскага фалькларыста і этнографа Казіміра Машынскага, які разгледзіў досыць дэталёва этнічную, фальклорную, этнаграфічную, дэмаграфічную і геаграфічную спецыфіку Усходняга Палесся. У дазеным артыкуле абмяжуемся выключна абранасцю, звязанай з такімі здарэннямі ў жыцці чалавека, як: нараджэнне — хрысціны, паасобныя этапы вяселля, смерць і паховіны.
Казімір Машынскі на пачатку сваіх разважанняў, звязаных з цяжарнасцю жанчыны, родамі і хрысцінамі нованароджанага дзіцяці падкрэслівае, што паляшуцкія абрады і звычаі, прысвечаныя нараджэнню дзіцяці і хрысцінам, маюць глыбокія гістарычныя карэнні. Характар іх сведчыць аб тым, што яны фармаваліся і культываваліся на Палессі ў далёкай мінуўшчыне, і што кожнае з новых пакаленняў узбагачала іх новымі элементамі, матывамі і ўяўленнямі. І як раз гэтыя напластаванні ўзбагацілі і ўпрыгожылі палескую абраднасціь і звычаёвасць.
Паглыбленая характарыстыка паасобных этапаў чалавечага жыцця знайшла месца ў другім падраздзеле пад загалоўкам «Сямейныя звычаі і абрады». Разглядаючы трактоўку паляшукамі цяжарнасць жанчыны і нарадзінаў дзіцяці, вясельны комплекс, смерць чалавека і паховіны пакойніка, польскі даследчык звярнуў увагу на мноства захадаў, забабонаў, працэдураў і наказаў, якія знаходзілі шырокае пры- мяненне на ўсходнім абшары палескага рэгіёна.
Аналізуючы радзільную і хрысцільную абраднасці, Казімімр Машынскі звярнуў увагу на комплекс нормаў, наказаў і прымусаў, якія абавязвалі цяжарную паляшучку. I так паляшучка не магла:
- глядзець на нябожчыка, бо гэта выклікала б вялікаю бледнасць на твары нова- народжанага дзіцяці;
- забаранялася ёй таксама глядзець на пажар і прыкладаць пры гэтым рукі да твару, бо дзіця было б палахлівым, і мела б чырвоныя плямы на сваім абліччы;
- нельга было ўзірацца на мядзведзя альбо чалавека апранутага за мядзведзя, бо на чале нованароджанага адлюстраваўся б след мядзвежай лапы;
- нельга цяжарнай пераступаць праз сабаку і глядзець на сабак у часе цечкі, бо сківіцы немаўляці аказаліся б шчыльна заціснутымі;
- забаранялася цяжарнай пераходзіць праз шнуры, вяроўкі і аглоблі, бо новаро- дак меў бы вакол шыі акручаную пупавіну;
- цяжарная жанчына не павінна была афармляць фізіялагічных патрэбаў пры святле сонца альбо святле месяца, бо яе дзіця было б хваравітым;
- нельга было цяжарнай прыглядацца да людзей п’яных і жулікаватых, бо іхныя рысы і схільнасці перайшлі б на нованароджанае дзіця;
- вельмі спрыяльным для вьігляду і характару дзіцяці быў бы кантакт цяжарнай з людзьмі прыгожымі, парадачнымі і сумленнымі.
Характарызуючы роды на Палессі, К. Машынскі звяртае ўвагу на важную ролю ў іх бабкі-павітухі, якую на Палессі называлі бабка, баба або «Пупарэзная баба». Мабыць памылкова К. Машынскі гаворыць, што бабка-павітуха называла цяжарную жанчыну «унукай» і, накіроўваючыся да парадухі заяўляла «іду да ўнукі». Можна думаць, што бабка-павітуха «ўнукамі» называла ўсе нованароджаныя дзеці, а не іх матак, але ўпэўненасці ў гэтай справе не маем.
Спасылаючыся на іншых даследчыкаў беларускай абраднасці і фальклору К. Машынскі падкрэслівае, што ў Мазырскім і Кобрынскім паветах бабкі-павітухі былі акружаны вялікай пашанай, прэстыжам і культам. Бацькі нованароджаных дзяцей запрашалі іх у госці, давалі ім падарункі, частавалі гарэлкай. У гэтых ры- туалах удзельнічалі таксама падрастаючыя і дарослыя дзеці, якіх у мінулым пры- малі бабкі-павітухі. Польскі даслечык інфармуе, што летам паляшучкі радзілі дзеці ў клецях, а зімой — у хатах. Пры скамплікаваных родах прымушалі парадуху праглынуць тры курыныя жаўткі. Удачным родам мелі спрыяць адчыненыя ў бу- дынках замкі і ўсе развязаныя вузлы. Калі цяжкасці і камплікацыі не ўступалі, гас- падар ішоў да духоўнага і прасіў адчыніць у царкве царскія вароты. Нованароджанае дзіця датыкалі роцікам да пяты нагі маці, пасля чаго крывёю з пупавіны маля- валі яму на лобіку, падбародку і шчоках крыжыкі. Абносілі таксама дзіця вакол сталовай нагі і толькі пасля гэтага клалі дзіця каля грудзей парадухі. Планенту называлі на Палессі «містам», закапвалі каля парога або пры печы, кладучы ў яго грош альбо капейку.
Першае купанне дзіцяці праводзілася ў начоўках. У ваду маці кідала 10-20 капеек, а бабка сыпала 8 вугельчыкаў з прыпечка. Пасля працэдуры купання бабка вылівала ваду ў падпечак, дзе сядзелі куры, а манеты забірала да сябе.
З мэтай прадухілення ўсякіх чараў, пад галоўку немаўляці клалі свянцоныя зёлкі. З гэтых жа прычын на працягу 12 дзён забаранялася выносіць дзіця з хаты. У гэты перыяд парадусе суседкі прыносілі ежу, на якую, галоўным чынам, скла- даліся, булкі, дранікі, аладкі і пшанічная каша. Апрача гэтага бабка-павітуха на працягу трох дзён прыносіла парадусе па тры стравы.
Наступним абрадам, паводле К. Машынскага, быў хрэст дзіцяці, які праводзіўся на працягу 2-7 дзён пасля родаў. Перад гэтым актам бабка ізноў купала дзіцё, забірала да сябе манеты, кінутыя ў ваду бацькамі. Выкупанае дзіцё перадавала бабка куме, якая, выходзячы х хаты, забірала з сабою пакрышаны хлеб, змешаны з соллю. Хлеб гэты рассыпала яна на перакростку дарог.
Вярнуўшыся з царквы нехта з членаў сям’і паднімаў дзіця над галавой, каб такім чынам загварантаваць яму хуткі і дынамічны рост. Пасля хрышчэння дзіцяці ў найбліжэйшую нядзелю адбываліся хрэсьбіны, называныя на палессі хрысцінамі. Хрэсьбіны праводзіліся пры багата застаўленым стравамі стале. Здаралася, што з нагоды хрэсьбін гаспадар калоў парасё альбо свіню. У хрэсьбінах удзельнічалі сваякі, суседзі або знаёмыя, але толькі дарослыя і сямейныя; маладыя на хрэсьбіны не запрашаліся. Падчас хрэсьбін кума дарыла маці нованароджанага дзіцяці намітку, а кум уручаў ёй ад ЗО капеек да аднаго рубля. Маці нованароджанага дзіцяці ўручала куму і куме таксама наміткі, якія ў апошніх часах шыліся з фабрычнага матэрыялу. Бацька нованароджанага дзіцяці не прымаў удзелу ў абмене падарун- камі. Здаралася, што дзед немаўляці дарыў яму ўлей з пчоламі або іншы каштоўны прадмет. Пад канец хрысційнай бяседы бабка-павітуха ставіла на стол гаршок са- лодкай кашы. Верхні слой кашы «ўквечвалі» грашыма, прызначанымі для парадухі. У канцы кашу з’ядалі, а пусты гаршок «на шчасце» разбівалі аб падлогу.
Казімір Машынскі заяўляе, што на характэрызаванай ім тэрыторыі ў часе хрэсьбін не спяваліся ўвогуле песні, аднак, у іншых ваколіцах, паводле даследчыка, хрэсьбінныя песні выконваліся. На трэці дзень пасля хрысцін гаспадары праводзілі абрад званы «зліўкамі». У гэтым абрадзе прымалі ўдзел толькі сямейныя acoбы. У часе злівак пілі гарэлку і елі некалькі гатункаў кашы і булак. Асаблівасцю гэтага абраду з’яўлялася тое, што ў яго тракце жанчыны калектыўна купалі дзіця і парадуху, а ваду, выкарыстаную пры гэтым абрадзе вылівалі ў падпечак, дзе ніхто не ходзіць, і не загладае ані сонца ані месяц.
Паводле К. Машынскага 6-7 або 9 тыдняў пасля нараджэння дзіцяці наступаў так званы «увод». Падчас «уводу» парадуха разам з дзіцём ішла або ехала ў царкву, пры гэтым перадавала папу альбо дзяку пірог, намітку або кусок палатна, зва- нага «рукавом». Да спецыфічных палескіх звычаяў трэба аднесці, прыведзены К. Машынскім наказ, які заключаўся ў тым, што бялізну і пялёнкі немаўляці нельга было мыць у «жлуктах»: толькі трэба было мыць, трымаючы іх ўвесь час у руках. Забаранялася таксама сушыць гэту бялізну на вольным паветры, на двары.
На працягу першага года жыцця дзіцяці забаранялася біць яго па твары, бо гэта б выклікала у яго пастаянны боль зубоў. Нельга было біць яго па руках, бо было б яно лянівым, і па ножках, бо дзіця дрэнна хадзіла б. Забаранялася біць таксама па галоўцы, бо дзіця было б тупагаловым. На працягу першага года жыцця дзіця не магло глядзець у люстэрка, забаранялася таксама абцінаць яму ногці, якія маці мусіла абгрызаць зубамі. Нельга было таксама на працягу першых трох гадоў дзіцяці стрыгчы яму галоўку.
У падраздзеле вясельны абрад К. Машынскі разглядае паасобныя этапы і праявы вясельных працэдураў, выступаючых у весцы Дэрэшэвічы.
Характарызуючы гэтыя этапы, польскі даследчык піша: «W swaty idą 3-ej męszczyźni: chrosnyj baćko, ociec i dziadźko chcącego się żenić. Czasem i tego ostatniego biorą ze sobą, zwykle jednak przychodzi on dopiero później, gdy do zawezwą. O ile rodzice dziewczyny nie mają nic przeciwko swatom, wołają córkę, a gdy i tej zalotnik się podoba, wtedy rodzice godzą się ostatecznie i przystępują do «zapoin» (zapoinу).
Młodzieniec rzuca do czarki z wódką od 2 złotych do «trojaczki» (trojaczka — 3 ruble) i przepiją to w ręce dziewczyny. Obdarowana zabiera pieniądze, wypija wódkę i oddaje czarkę w dalsze ręce, a sama wychodzi na wieś po druchny. Zbierają się zewsząd goście na zapoiny. Wkrótce wraca młoducha z 8 do 10 druchnami, które sadowią młodych obok siedzących na pokuciu swatów, śpiewają odpowiednie pieśni i zabawiają się do wieczora.
Zaruczyny. — Na tydzień lub dwa przed weselem sprawiają zaręczyny. Obierają na ten cel popołudnie jakiego swata, albo popołudnie sobotnie, lub niedzielne, gdyż w dnie powszednie «żałują czasu». Na zaręczynach «przepiją» narzęczony do swej dziewczyny pierścień i pieniądze; ona zaś do niego pierścień i chustkę. (Dziś zamiana pierścieni na zarączynach wyszła ze zwyczaju). Poczem, w imieniu młoduchy, rozdaje jej matka podarki rodzinie narzęczonego, a zaś swat tego ostatniego «przepija» do rodziny narzęczonej pieniądze. Zwie się to pierepoj. W Dereszewiczach rozdają na zaręczynach namiotki i kawałki płótna na rukawy po 2 arsz. długie. Namiotki darowują tylko ojcu i matce, a czasem także i chrzesnym rodzicom młodego; wszystkim zaś pozostałym — «choćby i dwudziestu» dają na rukawy. (Oprócz tego musi mieć młoducha w zapasie ręczniki dla drużbów, ale tych nie trzeba więcej jak dwanaście, i dają je dopiero później, już w czasie wesela). Zaręczyny kończą się tańcami, trwającymi do wieczora.
У далейшых фрагментах свайго даследавання польскі вучоны разглядае харак-тар паляшуцкага шлюбу, які праводзіўся з удзелам святара ў мясцовай царкве. Ха-рактэрызуючы гэты этап вясельнага абраду, К. Машынскі сцвярджае: «Zamawiąc źlub czyli, jak tu mówią, ładzić wieńca, idzie ojciec pana młodego. Daje on wówczas księdzu namiotkę i 3 do 10 rubli zależnie od umowy.
Przed wyjazdem do ślubu starsza druchna przyszywa do uprzęży pana młodego różnobarwne papierowe wstęgi (kosniki), za co jej ten ostatni płaci. Inna druchna, również za nagrodę, ozdabia w ten sam sposób konie «kniaźka». (Kniaziok jast młody chłopiec, który trzyma wieniec nad panem młodym w czasie ślubu.)
Kniahynia, jadąc do ślubu, bierze ze sobą suczonyje hruszy (ulęgałki z dzikiej gruszy) i rzuca je na każdą spotkaną drogę lub ścieżkę. Czyni to sztobynie było na jej urazok nijakich, sztob narywu niajkoho nie buło, sztob buli czystyje mołodyje. (Bo inszy je, — jak toho nie znaje, — to bohato bolej e u perszom hodu; to palca oborwie albo nohu). — Przed ślubem państwo młodzi, choćby do wieczora, nic nie jedzą.
Oboje młodzi przed wyjazdem otrzymują błogosławieństwo słowami; Proszu ja waszeho błago sło wienj a; pobłagosłowicie mnie z toho swietu.
Wraz z «kniaziem» jedzie do ślubu jego ojciec, natomiast matka pana m młodego oraz rodzice panny młodej zostają w domu. Po ślubie kniaź i kniahynia jadą wraz ze swymi towarzyszami do rodziców tej ostatniej na obiad, po którym pan młody wraca do siebie.
Dawniej właściwe wesele odkładano na tydzień; ostatniemi czasy tego samego dnia, w którym odbył się ślub, pieką korowaj i pan młody jedzie po żonę.
Drużki (1. p. drużko) a marszalki w liczbie 6 do 12. między nimi mogą być i bywają żonaci. Jeden zpośród nich zwie się starszym (starszyj-marszalok). — mały chłopiec, który trzymał wianek nad kniaziem w czasie ślubu czyli t. zw. kniaziok, bierze udział w weselu jak mienszyj marszalok. Muzykanty w liczbie 2:naskrypkie inabubnie (dziś najczęściej i od dawna używają harmonj i).
Orszak panny młodej poza granicami własnej wsi zwie się p г у d a n j e. Składają go swachy w liczbie 9 albo 13 (podczas wypiekania weselnego pieczywa) zwane jak wyżej, «korowajnicami»). Starsza (starsza swacha) bywa chrzestna matka dziewczyny. Oprócz swach do orszaku młoduchy należą jeszcze drużki, w liczbie 9 do 12 (zależnie od liczebności rodu), ze starszą druchną (s t ar sz a drużka) na czele. (Ta ostatnia trzymała wieniec nad «kniahynią» podczas ślubu). — Czasem jadą z orszakiem panny młodej, czyli, jak to mówią, j e duć u prydanje,takżejej braty i dziadź-k i (zauwazyć należy, że prydanje jedzie nie z panną młodą, lecz do panny młodej, która podówczas jest juz we wsi męża).
Państwo młodzi zwą się przed ślubem kniaź i kniahynia (jednak nie zgadza się to z pieśniami, które nazywają ich tak przez cały ciąg wesela); w czasie wesela — molodyj i moł o daj a; po weselu— czoło wik i mołodzica żonka.
Przygotowanie obrzędowego pieczywa. — U biednych wypiekają korowaj (korowaj), z żytniej mąki, zaś u bogatych z pszennej t. zw. «marymonckiej» (marymon-ckaj a muka). Jest on bardzo wielki i pięknie przystrojony. (W Siemichoszczycach przylepiają doń m. in. wyrobione z ciasta «ptaszki» oraz kółka w rodzaju obwarzanków, zwane baranki a kołaczy a dr e mu s z ki; poczem przystrajają w kwiaty, a zimą w zabarwione na zielono jemiole z białymi jagodami; dawniej ozdabiano także czerwonemi jagodami jarzębiny. Dokoła przewiązują wstążkę z nanizanemi na nią obwarzankami. Obwarzanki te są przeznaczone dla dzieci «aby dobrze spały, zaś młoda aby nie była senna podczas wesela». Dzieci i same kradną to pieczywo gdzie się da. — Do jemioły lub kwiatów przywiązują 1 lub 3 świeczki, aby z daleka widać było korowaj. W Dereszewiczach przystrajają chleb obrzędowy różnemi ozdobami z ciasta, zwanemi szyszki, a we środek zatykają świerczek (iuka) lub jemiole (wiecha). W obu wsiach) zarówno w Siemihoszczyczach jak i Dereszewiczach) do wnętrza korowaja kładą kopiejkę, którą zabiera drużba, dzielący korowaj. W obu też oprócz korowaja pieką u «kniazia» t. zw. miesiąc w postaci sierpa, wielki na dwie dłonie, zaś u «kniahyni» zamiast tego rogala— tak zwaną «szyszkę» (szyszka). Te «szyszkę» trzyma panna młoda za pazuchą, jadąc do swiekrów i obchodząc u nich budynki gospodarskie.
Podczas wypiekania korowaja śpiewają obecni liczne pieśni, którym często towarzyszy wykonywanie odpowiednich czynności. T. np. wsadzając korowaj do pieca i wołając na niego w pieśni, aby jak najwyżej rosł, biją w dłonie i skaczą do góry; śpiewając pieśni о ścieżce do kleci, wyjmują korowaj z pieca, kładą na przykryte «nastol-nicę» wieko do dzieży, po czym starsza swacha dźwiga to wszystko na głowie do kleci, a pozostałe swachy, trzymając się rękami wieka, idą wraz z nią, skacząc i śpiewając. W kleci zostawiają chleb obrzędowy na stole lub «policy», a same wychodzą, piją, dobierają się w pary i tańczą ze sobą. Pieczenie korowaja przeciąga się u młoduchy nie raz do późna, tak że gdy kniaź na czele swej drużyny zjedzie do wsi, chleb weselny bywa jeszcze w piecu; a dopóty, dopóki go nie wyniosą do kleci, mowy być nie może o wpuszczeniu kniaziowego orszaku do zagrody; choćby miał całą noc czekać.
Цікава i каларыстычна характэрызуе К. Машынскі шматлікія іншыя вясельныя захады і працэдуры. У сувязі з гэтым варта яшчэ раз адклікнуцца да ягоных інфар-мацыяў, ацэнак і рэмінісцэнцыяў: «W czasie, gdy w chacie kniazia kończą piec korowaj, gospodarz domu wychodzi na wieś i zwołuje biesiedę: Proszu Boha i was na korowaj albo Proszu Boha i was na w i e s i e lj e. Prosi zaś wszystkich z rodu, a gdy ród jest nieliczny, — także sąsiadów i znajomych. Sproszeni goście zbierają się w chacie kniazia. Gdy korowaj upieczono, starszy drużba zwraca się do rodziców pana młodego ze słowami: Błagosłowicie, ociec, maci, marszaukam pirewiazacsa. Rodzice odpowiadają: Niechaj Boh błagosłowić. Drużbowie biorą wówczas własne pasy plecione, czerwiecowyj e, tzn. czerwcem na czerwono zabarwione, przewiązują się nimi i obiegają trzykrotnie stół dokoła. Zaczem zwracają się powtórnie: Błagosłowicie, ociec, maci, marszaukam hukaci! i otrzymują podobną odpowiedź, więc «hukają» t. j. pokrzykują rozgłośnie, a swachy natychmiast zaczynają śpiewać: Z у с h r a u s a roj po szczy-romu boru; chocze on polecieci u szczyryje bory na żou-tyje ćwiety da na sołodkije miedy i t. d. «Kniaź» bierze błagosłowień-stwo od ojca i matki, którzy zostają we wsi. Wszyscy wychodzą z chaty, śpiewając: «Oj, worohi! Worohi! Nie pierechodzicie ż dorohy. Ojciec młodego żegna znakiem krzyża drogę przed koniem syna, po czym biesieda siądą na wozy. (Konno nigdy nie jeżdżą na weselach; natomiast dawniej jeżdżono w woły, czego ślad pozostał jeszcze w pieśni). Odjeżdżająca drużyna zabiera ze sobą korowaj kniazia i chleb.
Przybycie drużyny do wsi mołoduchy. — Późnym wieczorem przybywa biesieda do wsi kniahyni. Nie zajeżdżą jednak wprost do niej, lecz rozchodzi się po wsi do znajomych, u których zostawią zaprzęgi. Tym czasem kniaź śpieszy do dziewczyny z gościńcem: daje jej pieniądze, bułki, obwarzanki, słodycze; zaś ona jemu — orzechy i harbuziki wraz z chustką, do której ich nasypała. Jednocześnie matce dziewczyny daje kniaź czoboty a. czerewiki oraz nieco wina lub wódki i dostaje od niej wzamian trochę żyta, do takej samej butelki, w której podał wino. Oprócz żyta otrzymuje też od niej namiotkę dla swojej matki. Po tej wymianie podarków kniaź czem prędzej wraca do biesiedy, która oczekuje go w bądźjakiej chacie lub na dworze.
Obrona wrót. — jak tylko młody powroci, idą wszyscy do weselnej chaty. Tu zostają wrota zawarte i długo muszą prosić, zanim ich wpuszczą. Wreszcie, o ile korowaj wyniesiono do kleci, otwierają się wrota i biesieda wchodzi ze śpiewem na podwórzec, póty jednak tylko, aby przed chatą zatrzymać się powtórnie. Drzwi bowiem do izby są namoc zaparte. W progu krewni kniahyni biją głośno toporem o topór, w stępie wodę tłuką, a z mieszkania słychać śpiew druchan.
Nie nastupaj, Litwa!
Bo budzie z nami bitwa.
Skińmo! dambaciemo!
Da Manieczki nie dawaciemo!
Pomimo to idą drużbowie ku drzwiom, lecz odepchnięci przez krewnych dziewczyny wracają. Idą powtórnie. Chcą zdobyć drzwi przemocą: łomiatsa u prołom! Tohdy uż tak aj a zawirucha, jak marszalki iduć, Boże moj! Ale i tym razem drzwi pozostają nie zdobyte, dopiero gdy wrócą potrzecie, a pokażą pismo i paszporty, wtedy otwiera się droga, ale tylko dla drużbów; reszta orszaku wraz z kniaziem zostaje jeszcze przed domem.
Skupowanie drucheń. — Drużbowie, wszedłszy do chaty, siadają za stół, każdy na przeciw swej druchny. Tu zjadają podaną jajecznicę, przyjmują od drucheń ręczniki (które tym ostatnim wręczyła panna młoda) i przepijają do nich pieniądze. Zwie się to «skupowaniem drucheń» (marszałki skupiaj uć drużok). Teraz drużbowie zrzucają własne czerwone pasy i przewiązują się otrzymanemi ręcznikami; starszy drużba dla odznaki — przez ramię.
Przyjęcie pana młodego. — W tym czasie wynoszą przed chatę stół i stawiają na nim chleb, sól, wódkę i czarkę. Matka młoduchy przywdziewa kożuch sierscią na zewnątrz, nakłada czapkę i wychodzi spotykać zięcia. Przepiją do niego gorzałkę, ale młody wylewa pierwszą czarkę przez głowę, to samo czyni z drugą. Dopiero trzecią wypiją. Zaczem wchodzą wszyscy do chaty i zajmują miejsce przy stole. Swatowie zasiadają na pokuciu; kniaź sadowi się na ławę, wiodącą od pokucia do «połu» obok dziewczyny, która siedzi podówczas niedaleko «połu» na poduszce lub kożuchu, odwróconym wełną do góry. Wchodząc do chaty kniaź sam jeden spośród zgromadzonym zostawia czapkę na głowie i w czapce siedzi za stołem. W tym samym czasie wnoszą jego korowaj i torbę z chlebem; do kleci i tam kładą obok korowaja młoduchy; w chacie zaś weselnej tylko przed druchnami leży ich własny niewielki korowaj, który same sobie upiekły i same między siebie podzielą.
Wypędzanie drucheń. — Gdy swachy wchodzą do chaty, przedewszystkiem starają się wypędzić druchny i zająć ich dotychczasowe miejsca. Jakoż po dluższem przekomarzaniu się w pieśni druchny przyjmują od nich «pierog» w podarku i odchodzą.
Pierezou a. pierezuul ( s wac k ij p i er ez o u). 6)—Wkrótce swachy zaczynają nawoływać do pierezwa. Druchny zabierają wówczas swój korowaj i wraz z kniaziem, kniahynią i kniaźkiem oraz grajkiem idą na wieś do chat swoich rodziców, gdzie zbiera się także postronna młodzież i wszyscy zabawiają się tańcem. Razem z młodymi opuszczają chatę weselną swatowie, swachy i drużbowie kniazia. Nie idą oni jednak do drucheń, lecz do swych kniahyni, gdzie również piją, jedzą i tańczą. (Swache kosztuje pierezou około 2 rs.). Po niezbyt długotrwałej zabawie wracają państwo młodzi z druchnami do chaty panny młodej. Po nich nadchodzą ze wsi pozostali biesiadnicy.
«Posad»
Pozna nocą siada panna młoda na posad, na to samo miejsce u stołu, na którem siedziała przed «pierezwem»; 2) zaś jej brat (lub w braku tegoż krewny) ostrzy nóż i pod śpiew swach: Nie brat! nie brat! — tatary n! chwyta ją lewą ręką za włosy, a drugą chce je obciąc. 8) Natychmiast drużbowie rozpoczynają z nim targ i przepijają do niego pieniądze (około 2 złotych); wtedy brat ustępuje *), pozostawiając włosy nietknięte.
Wnosiny korowaja. — Po niedoszłych postrzyżynach idzie kilku weselników ze starszym drużbą do kleci, gdzie na wieku od dzieży znajdują korowaj dziewczyny, a obok niego namiotkę i pas, zaś nieco dalej korowaj kniazia. Starszy drużba zabiera wieko z korowajem, pasem i namiotką; pozostali — korowaj kniazia i, wniósłszy do chaty, stawiają to wszystko na stół przed młodymi. (W Hłupinie, sąsiedniej wsi za rzeką, podnoszą przytem korowaje czyli; jak mówią: wieliczajuc, a swachy wołają: Nasz, nasz korowaj wuszej! Nasz mołodyj kraszej! —Czynią to, aby w małżeństwie jeho werch buu, sztob nie mołoda starsza buła, da sztob mołodyj).
Oczepiny, pokrycie i zwieziny. — Gdy dziewczynę posadzą obok kniazia na posadzie, ten ostatni zakłada swoją nogę za jej nogę i w ten sposób trzyma ją mocno przez cały czas trwania posadzili. Tymczasem zapalają dwie świece (kniazia i kniahyni), a p o -s с i e 1 n i с a, która jest zwykle chrzestna matka, a czasem siostra lub bratowa młoduchy, przystępuje do oczepin. Przybrana w męską czapkę i kożuch sierscią do zewnątrz, podchodzi do dziewczyny, namaszcza jej włosy masłem i sypie na nie t. zw. wiedun (mak samosiewny), czyni zaś to, sztob nichto nie prystau, nichto niczoho nie z r o b i u. (Warkoczy przed zawiciem rozplatać nie potrzebuje, bo od czasu ślubu, gdy druchna włosy panny młodej rozpuściła, ta ostatnia nigdy ich już nie zaplata, tylko nosi zwinięte). Po namaszczeniu poscielnica trzykrotnie oprowadza płonącemi świeczkami głowy obojga młodych, potrzykroć przypalając razem wzięte ich włosy, wreszcie oddaje zgaszone świece swiecielnic y, a kędziory dziewczyny zbiera, wiąże i kryje czepcem (czepiec). Po «zawiciu» (mówią; zawiwalnica a. poscielnica zawiwaje) związuje młodych pasem, który leżał obok korowaja, i pokrywa i ich namiotką. (Dawniej przed pokryciem zdejmowała czapkę z głowy kniazia i wkładała ją na dziewczynę, zaś włosy pana młodego nakrywała czapką, zdjętą z siebie, i oboje młodzi w czapkach jechali do chaty nowożeńca).
Dzielenie korowaja, — Po zawiciu starszy drużba kraje korowaj na części, które rozdają wszystkim weselnikom. Naprzód odbiera poczęstunek ojciec młoduchy, po nim — matka, dalej bracia, dziadźki, chrzestni rodzice i t. d. wreszcie wszystka biesieda «według starszeństwa» (po starszynstwu). Odbierający chleb weselny obdarowują młodych w miarę możności i stopnia pokrewieństwa bydłem, pieniędzmi, namiotkami, płótnem na rukawy (t. j. «na rękawy») i t. p. Otrzymane cząstki korowaja wraz z dodanemi kawałkami sera chowają i zjadają dopiero później we własnej chacie.
Przenosiny. Rozstanie dziewczyny z domem rodziców. — Gdy już wszystka biesieda odebrała swoją cząstkę korowaja i obdarowała nowożeńców, wtedy drużba woła: Błahosłowicie, ociec, maci i wsia rodzina, mołodych iz za stołau uwodzić. — Obecni odpowiadając Boh błaho s łowić. — Natenczas dziewczyna rozluźnia pas, którym była przywiązana do kniazia, zdejmuje go z siebie, podchodzi do pokucia i, bijąc pokłony, całuje święte obrazy; to samo czyni kniaź, idący śladem żony; czasami idą oboje związani po ławie. Wreszcie po pożegnaniu obrazów wychodzą z za stołu, i dziewczyna pada do nóg ojca, prosząc o błogosławieństwo; stojący zaś obok niej pan młody schyla przed nim głowę. Wśród powszechnej ciszy, przerywanej łkaniem dziewczyny, rozlegaja się słowa błogosławieństwa: Niechaj tobie Boh daść szczęście i dołu i wiek douhij. — Za chwilę to samo powtarza matka, poczem młoda wstaje i, bijąc pokłony przed wszystką rodziną, a wreszcie przed całą «biesiedą», przyjmuje i od nich błagosławieństwo.
Niekiedy, wychodząc z chaty, kniahynia spluwa w piec, w t. zw. «jamkę», gdzie żar przechowują., aby Złydni nie poszły za nią, lecz zostały w domu ojca.
Porzucając dom rodzinny, dziewczyna zanosi się od płaczu: straszenno płacze, mucno płacze, lichim hołosom hołosić.
Wyprowadzają ją na podworze z pieśnią:
Dobranocz, maci, dobranocz!
Da użeż toj dobranocz — nie na nocz, da użeż toj dobranocz — na wieś wiek.
Ojciec kniahyni żegna drogę przed wozem, i z trzykrotnym hukiem wystrzału biesieda rusza pędem z miejsca.
Zamiana chlebów. — Przed wyjazdem weselny orszak młodego zabiera z kleci torbę, która tam złozył po przybyciu do chaty, panny młodej. Chleb, jaki się w niej znajdował zabrała swacha kniahyni, a na jego miejsce włożyła inny wraz z namiotką.
Pochód weselny. — Pochód weselny zwie się p o j e z d (mówią: powieźli mołodych a. pojezd pojechau). Odwożą dziewczynę pozna nocą, a jak wypadnie, to i o świcie. Na pierwszym wozie, którego konie przystrojono w roznobarwne papierowe wstęgi, siedzą oboje młodzi, związani pasem i nakryci jedną lub dwiema namiotkami (z a w i w a ł o); końmi powozi starszy drużba; zaś oprócz młodych jedzie na tym wozie swiecielnica, trzymająca w rękach zgaszone świece weselne, owinięte w rukau t. j. kawałek płótna, i starsza poscielnica, siedząca na skrzyni panny młodej. Obok «swiecielnicy» leży korowaj kniazia. — Panna młoda trzyma za pazuchą «szyszkę», grzebień, talerz i łyżkę, a w kieszeni owies i żyto, które jej dała matka przed rozstaniem. Pan młody ma tylko chustkę, zatkniętą za pas. — Na drugim wozie wiozą k u b i e 1 (dziś zwykle skrzynie) i pościel młoduchy. Na kuble albo na skrzyni siedzą młodsze poscielnicy, a końmi powozi jeden z drużbów. — Na dalszych wozach rozmieszcza się pozostała biesieda nowożeńca.
Wyjeżdżając ze wsi panny młodej i wjeżdżając do wsi «kniazia», jadą pędem, a swachy podówczas śpiewają. Przez całą drogę gra muzyka, drużbowie pokrzykują (hukaj uć); zaś jeśli jest lato, i noc ciepła, to po drodze pijana drużyna zsiada z wozów i tańczy.
Wprowadzenie do domu męża. — Gdy czuwający w chacie kniazia usłyszą wśród nocy huk zbliżającej się szybko «swadźby», rozpalają we wrotach ogień ze słomy. Nadjeżdża pędem pierwszy wóz, konie rwą się i stają dęba; wreszcie skaczą przez płomień), a za niemi śród odgłosu trzykrotnych wystrzałów przebiegają inne. — W tym czasie z chaty weselnej wynoszą dzieże, pokrytą obrusem dziewczyny i nowożeńcy stają na niej (to samo czynią we wsi Najdzie), a matka młodego wychodzi naprzeciw nich w czapce i kożuchu, odwroconym wełną do zewnątrz, niosąc za pazuchą postaw płótna, chustkę lub poduszkę i wita je tym mołoduju, która darowuje jej wzamian również jaki gościniec np. chustkę. Poczem matka sypie przez głowy nowożeńców chmiel, żyto, owies i owe dremuszki w kształcie palca (patrz wyżej), sztob dzieci w i e 1 i s a. «Dremuszki» zostają natychmiast rozchwytane przez obecne przy tym obrzędzie dzieci. — Po przywitaniu młodzi wchodzą do chaty, przyczem młoducha, przechodząc przez próg, unosi spódnicy i ostrożnie przestępuje, aby go nie dotknąć. Wszedłszy, «szyszkę», talerz i łyżkę kładzie na «policy». Starszy drużba prowadzi nowożeńców na pokucie. Pan młody ciągle ma na głowie czapką, a młoducha zawój (zawiwało) t. j. namiotkę; zresztą twarz dziewczyny jest odkryta, tylko czoło nieco przysłoniąte i głowa pochylona. Matka młodego «wita» nowożeńców miodem, podając go na łyżeczce do ust, sztob żałowalisa (lubilisa), sztob sołodko żyli mołodyje, zaś siedzące obok nich pościelnicy ugaszczają ich potrawami podanemi na stół. Jeżeli jednak państwo młodzi «sromają się jeść wobec wszystkich», gospodyni daje im osobno w komorze lub kleci jajecznicę, naleśniki i szto Boh dau.
Вялікую цікавасць i гістарычную каштоўнасць уяўляць сабой характарыстыкі такіх праяваў вясельнага паляшуцкага абраду як: пакладзіны, агледзіны, перазовы, падзел каравая, прыданне. Польскі даследчык займаецца таксама вясельным абра-дам у такіх вёсках як Галубіца і Дзекавічы, звяртаючы ўвагу на падабенствы і розніцы вясельных працэдураў, выступаючых у паасобных палескіх мясцовасцях.
Усе прыведзеныя К. Машынскім факты, падзеі, здарэнні і захады, сведчаць аб выключным багацці, разнароднасці і шматколернасці вясельнага паляшуцкага абраду, а можа лепш было сказаць вясельных паляшуцкіх абрадаў. Як вядома апошнім фінальным этапам чалавечага жыцця з’яўляецца смерць чалавека і яго паховіны. Гэтую тэму К. Машынскі разглядае выключна на прыкладзе вёскі Дэра-шэвічы ў трэцім падраздзеле свайго даследвання «Адносінах да смерці». Дапслед-чык падкрэслівае, што ў аналізаванай мясцовасці працэс паховінаў пакойніка ак-рэсліваецца выключна такімі тэрмінамі, як: похараны, схаваць нябошчыка або сха-ваць пакойніка. Паводле даследчыка, у вёсцы Дэрэшэвічы паміраючаму даюць у руку васковую свячу. У момант сканання чалавека прысутныя захоўваюць поўнае маўчанне, каб такім чынам аблягчыць паміраючаму развітанне з жыццём і блізкімі. Калі працэс смерці прадаўжаецца, паляшукі адрываюць у столі адну з дошак, а твар канаючага чалавека апрысківаюць свянцонай вадой і накрываюць яго белым абрусам. Пасля смерці паляшука прысутныя стараюцца, каб слёзы жывых не падалі на пакойніка. І асабліва каб не капалі на памершае дзіцё. Вынікала гэта з пе-раканання ў тым, што ў занадта шчодрых слязах маці магло б пасля смерці ўтапіцца дзіцё.
Памёршую кабету абмывалі выключна жанчыны. Такую ж чыннасць у выпад-ку смерці мужчыны выконвалі мужчыны. На ногі нябожчыка не апраналі ніякага абутку, толькі абматвалі іх белымі анучкамі. Мужчыну апраналі ў кашулю і звы-чайную вопратку. Побач с целам нябожчыка абавязкова клалі яго шапку. Галаву нябожчыцы абвязвалі хусткай, а ў выпадку смерці дзяўчыны апраналі яе ў шлюбную вопратку, уключна з устужкамі і венчыкам на галаве.
Характэрызучы іншыя праявы пахавальнага абраду ў Дэрэшэвічах і некалькіх другіх палескіх мясцовасцях, К. Машынскі канклюдуе: «Trupa pociągają za wielki palec, aby mu się oczy zamknęły; nogi związują czemkolwiek (czerwoną nitką, H.), «żeby w nadanej postawie skrzepły». Nad zmarłym trzykrotnie zakreślają koło dymiącym woskiem, obok zaś niego palą nieustannie świece, jedna po drugiej. Stawiają też na oknie (albo przy głowie trupa, H.) wodę dla duszy. Starzy ludzie opowiadali, że dusza po wyjściu z ciała opłukuje się w niej (st ary j e ludzi kazali, szto jak dusza uujdzie, to ona up o ło ski w aj e с s a w toj w o d z i e), dlatego pić tej wody nie należy, trzeba ją później wylać «pod pokuć». Na stół kładą chleb, sól i wódkę, któremi podejmują przybyłych. Od czasu do czasu niewiasty zawodzą i odmawiają żale nad zmarłym. W tym czasie ludzie ze wsi (koniecznie nie spokrewnieni z nieboszczykiem) 4) klecą trumnę (t r u n a, sklep, domowina); obijają ją białym perkalem, a pod głowę kładą poduszkę (zrobioną z namiotki, Dz.) z sianem; we wsiach po drugiej stronie Prypeci kładą chmiel, miętę i rumianek; pod nogi dają nieco siana. Trumnę kropią święconą wodą (i przystrajają rożnobarwnemi kwiatami oraz papierem — koniecznie czerwonym, H.)
Ponieważ zmarłego wynoszą z chaty dopiero na drugi dzień po śmierci, więc przez całą noc czuwa przy zmarłym rodzina i ci, którzy go obmywali. W nocy nie wolno płakać, a póki zmarłego nie pochowano nie wolno pracować, zatem obecni w chacie spędzają czas na rozmowie, pilnują też, aby przez trupa nie przebiegło, ani przezeń nie przeskoczyło jakie zwierzę np. kot lub kura, bo nieboszczyk chodziłby po śmierci. Układając ciało do trumny, dają zmarłemu do ręki chustkę, zdejmują z nóg przewiązkę i przykrywają go od stóp do piersi płótnem (pokrywało); później i całą trumnę nakrywają płótnem, które po skończonym pogrzebie zabiera ksiądz na własny użytek. Zmarłe dziecko powinno być przewiązane pasem. Przy kopaniu dołu na mogiłkach rozpalają ogień tylko w zimie, o ile jest mróz. Jeden z kopaczy zostaje przy gotowej jamie i pilnuje, aby przez nią zwierzę nie przeskoczyło, ani ptak ponad nią nie przeleciał. Odprowadzają nieboszczyka na mogiłki nie rozmawiając (n i s z k o m i d u ć), biją się tylko w piersi i zawodzą (hołosiać). Trumnę wiozą na wozie (albo niosą na rękach, H.). *) Zanim spuszczą ją do dołu, rzucają do niego pieniądze: zakupajuć miesto. 2) (W H. rzucają pieniądze tylko wtedy, jeżeli w jamie kostka się znajdzie; czynią zaś to, aby miejsce zmarłemu kupić na tamtym świecie i uchronić go od kłótni z innymi zmarłymi). 3) Ciało w mogile musi być koniecznie tak położone, aby oczy były zwrócone na wschód słońca: sztob hołowa buła na zachód, oczy na zychod sonca (tak samo w Dz.-Według Ahaty Suhrejewoj tylko koloniści śląscy z pod Bryniowa grzebią bądź jak swoich zmarłych. Dawniej rzucano trzykrotnie ziemie na mogile.
Wracają do chaty nie rozmawiając. W chacie myją ręce i obcierają je o piec (albo też zmywają ręce już w drodze do domu zimą— śniegiem, a latem — ziemią, Dz.), poczerń myją ławki, wymiatają izbę i wreszcie jedzą obiad czyli, jak tu mówią, pominajuć. Obiad ten zwie się s t o ł, stoł hariaczyj, obied albo p o m i n k i. Spraszając nań, nie witają się, ani nie rozmawiają z nikim; mówią tylko: Chodzicie k nam k stołu.
Na stypie podają: 1) kanun (t. j. «sytę» z miodu, a w braku tegoż z cukru), 2) korzy (rodzaj bułek z pszennej mąki), 3) borszcz z miasom a. z ry-b o j u, 4) m 1 incy , 5) k a sz u p sz unnuj u , 6) h ału s zki z mołokom (zacierki na mleku). Przedewszystkiem każdy z obecnych spożywa po trzy łyżki «kanunu» ze słowami: Pamiani, Boże, duszu jeho. Później piją wódkę i za każdym kieliszkiem powtarzają to samo; następnie jedzą zakąskę, barszcz i t. d. (W H. jaglaną kaszę podają na samym ostatku stypy ogrzebowej).
Mieszkańcy Dziakowicz nad jez. Kniaziem mają zwyczaj kłaść na mogiły kłody sosnowe lub dębowe (w Dz., — ustnie od pp. Jarmolinskich). W niektórych okolicach Rz. i Moz. wznoszą na mogiłach drewniane niskie a. podłożne chatki.
«Pominki»
Pominki po zmarłym obchodzą pięciokrotnie: 1) w 3 dni po śmierci, 2) w 3 tygodnie, 3) w 6 tygodni, 4) w pół roku, 5) na 6 tygodni przed rokiem (H.); albo też sprawiają je 3-krotnie: 1) w tydzień po śmierci, 2) w pół roku, 3) w rok (D.). Pominki różnią się od stypy jedynie tem, że obecna jest na nich tylko blizsza rodzina zmarłego.
З прыведзеных вышэй характарыстык і фактаў вынікае, што К. Машынскі — аўтар знакамітага даследавання пад загалоўкам «Духовая культура славян», а таксама ў характэрызаванай тут кнізе «Усходняе Палессе», праявіў сябе як знакаміты знаўца розных праяваў беларускай духоўнасці і таму, на маю думку, яго кніга павінна быць перакладзена на беларускую мову, дзеля шырэйшага запазнання з ёю беларусаў з розных рэгіёнаў краіны і асабліва жыхароў з абшару Палесся.
Літаратура
- Moszyński Kazimierz Badania nad pochodzeniem i pierwotną kulturą Słowian. — Kraków, 1925.
- Moszyński Kazimierz Człowiek. Wstęp do etnografii powszechnej i etnologii. — Wrocław, 1958.
- Moszyński Kazimierz Kultura ludowa Słowian. — Warszawa, 1929-1939.
- Moszyński Kazimierz O kulturze ludowej południowo-środkowego Polesia. — Warszawa.
- Moszyński Kazimierz O muzyczno-etnograficznych badaniach na Polesiu. — Warszawa 1932.
- Moszyński Kazimierz O współczesnym stanie melografii rdzennej Białorusi i Polesia. — Warszawa, 1932.
- Moszyński Kazimierz Polesie Wschodnie. — Warszawa 1928.
- Moszyński Kazimierz Polski atlas etnograficzny, t. 1-5. —Warszawa, 1964-1975.
- Pietkiewicz Czesław Kultura duchowa Polesia Rzeczyckiego. — Warszawa, 1938.
- ВасілевічУ. КазімірМашынскі // Полымя. № 5. — Мн., 1987.
Аўтар: Аляксандр Баршчэўскі
Крыніца: Комплекснае даследаванне фальклору і этнакультуры Палесся: Матэрыялы другой Міжнароднай навуковай фальклорна-этналінгвістычнай канферэнцыі Мінск, 14-15 красавіка 2005 г. / Уклад. Васіль Ліцьвінка. — Мн.: БДУ, 2005. — 338 с. Ст. 165-176.
