Багаццем фантазіі народных вераванняў жыхароў Нараўляншчыны вылучаюцца апавяданні, прысвечаныя персанажам ніжэйшай міфалогіі. Архіўныя матэрыялы дазваляюць сцвярджаць, што больш шырока прадстаўлены звесткі пра ведзьму. Даследчыца славянскай міфалогіі Л. М. Вінаградава падкрэсліла, што «вобраз ведзьмы адносіцца звычайна да ліку больш або менш устойлівых і лёгка пазнаваемых у розных дыялектных павер’ях. Ён ідэнтыфікуецца на аснове такіх галоўных прымет, як — рэальная жанчына, якая знаходзіцца ў стасунках з нячыстай сілай, валодае звышнатуральнымі ўласцівасцямі і выкарыстоўвае іх у шкодных у адносінах да людзей мэтах» [1, с. 230]. У розных варыянтах мясцовых міфалагічных апавяданняў гучаць матывы, звязаныя са шкоднай дзейнасцю ведзьмы-жанчыны або мужчыныведзьмара (адбіралі малако ў кароў, рабілі заломы ў жыце). Паводле сведчанняў жыхароў вёскі Антонаў, ведзьма — гэта звычайная жанчына, якая адбірае у кароў малако: «Оборочваліся ў абыкновенную жонку і молоко даілі» (зап. ад Ніны Сямёнаўны Маргулец, 1946 г. н.)1; «Жыла адна жанчына, што ператваралася, што карову сасала ці даіла» (зап. ад Ульяны Іванаўны Скуратоўскай, 1942 г. н., у г. Нароўля). Што да шкоды ведзьмы на ніве, то «говорылі, што поспорацца з адным, так ежлі ён што-то знае, дак ён якую-то такую завітку завівае, напрымер, завітку сожнеш, не замеціш, обмолоціш з яе зярно, то заболееш» (зап. ад Евы Адамаўны Бычкоўскай, 1947 г. н., у в. Антонаў).
Хоць пра знешні выгляд ведзьмы былі зроблены адзінкавыя запісы, але яны даюць падставы меркаваць, што ведзьмай магла быць або звычайная жанчына («Ведзьма — гэта жанчына, якая не мае дакладнага ўзросту. У яе даўгія чорныя валасы» — зап. ад Валянціны Сцяпанаўны Ломач у в. Канатоп), або ў знешнім вобліку гэтай істоты сумяшчаліся як антрапаморфныя, так і зааморфныя рысы («У яе былі длінныя чорныя валосся, і ўсягда яна насіла чорнае дліннае плацце, а пад плаццем у яе быў хвост» — зап. ад Ніны Цімафееўны Буйды, 1946 г. н., у г. Нароўля).
Паводле ўяўленняў мясцовых жыхароў, ведзьма па сваёй прыродзе была цесна звязана з нячыстай сілай: «Ведзьмы — людзі, звычайна, жэншчыны, якія валодаюць чорнай сілай, і яны служаць нячыстай сіле» (зап. ад Браніславы Станіславаўны Адаменка, 1937 г. н., у г. Нароўля); «Яна (ведзьма) прыслужвае сатане» (зап. ад Ніны Цімафееўны Буйды, 1946 г. н.).
Ведзьма, зыходзячы са сведчанняў інфармантаў, здольная ператварацца ў розных жывёл: жабу («Жаба такая шырокая, што рукой не ахапіць. Узяла лапату — бац — лапу адрубіла. … Ужэ назаўтра Хведора ўжо не можа хадзіць: палец адрубаны» — зап. у г. Нароўля ад Ганны Рыгораўны Бычкоўскай, 1941 г. н., прыехала з в. Смалегаўская Рудня); каня («Мі з братом навоз везлі, конь хорошы ў нас, увідзела яна, стала коняка — і ні туды, ні сюды» — зап. ад Мікалая Пятровіча Жыгамонта, 1932 г. н., у в. Дзямідаў); вужа («Казалі, што вужмолоко п’е ў коровы, дык, можа, вядзьмак» — зап. ад Н. В. Шмат, 1939 г. н., у в. Галоўчыцы); розных жывёл («Ведзьма робіць загаворы, можа па некалькі раз ператварацца ўрозныя жывёлы» — зап. ад Валянціны Сцяпанаўны Ломач у в. Канатоп).
Як засцерагаліся ад ведзьмаў? Гэтае пытанне даволі часта даводзілася задаваць падчас працы ў палявых экспедыцыях. Як правіла, у ролі своеасаблівых прадметаўабярэгаў выступалі нож і соль. Паводле ўспамінаў жыхароў вёскі Канатоп, каб «згнаць ведзьму з хаты, трэба ўваткнуць у касяк дзьвяры нож, які перад гэтым павінен быць асвечаны бацюшкай. Каб ведзьма забылася дарогу, то трэба ёй услед пасыпаць солі» (зап. ад Валянціны Сцяпанаўны Ломач). Згодна з народнымі традыцыйнымі прадпісаннямі, з жанчынай, якую называлі ведзьмай, асцерагаліся сустракацца, імкнуліся не канфліктаваць, пазбягалі глядзець ёй у вочы: «З ведзьмай не нада ругацца, бо яна магла праклясці чалавека, і нельга было глядзець ёй у вочы» (зап. ад Ніны Цімафееўны Буйды, 1946 г. н., у г. Нароўля).
Сціплыя звесткі былі запісаны пра дамавіка, які, паводле ўяўленняу жыхароў Нараўляншчыны, «жыве ў каждай хаце», прычым, калі гэта істота чорнай масці, то «любіць хазяіна з чорнымі валасамі, са светлымі ён не любіць тады. У мяне свой дамавой, з русымі валасамі» (зап. ад Ганны Рыгораўны Бычкоўскай, 1941 г. н., у г. Нароўля). Звычайна ўяўлялі дамавіка у выглядзе чалавека невялікага росту: «Дамавік — гэта некі маленькі чалавечык, які жыве ў хаце. У яго маленькая барада» (зап. ад Валянціны Сцяпанаўны Ломач у в. Канатоп). Іншы раз дамавік набываў воблік вужа: «Дамавікі ў нас былі ў выглядзе такіх вужоў. Сядаюць есці, і вуж выпаўзае за стол» (зап. ад Мікалая Пятровіча Жыгамонта, 1932 г. н., у в. Дзямідаў). Асноуная функцыя дамавіка — абараняць хату і яе гаспадароў: «Калі дамавік жыве ў хаце, то ён будзе асцярагаць гэты дом ад усялякіх бед» (зап. ад Валянціны Сцяпанауны Ломач). Жыхары вёскі Антонаў лічылі, што дамавік — гэта істота, якая можа здзеквацца са свойскіх жывёл (можна меркаваць, што яе блытаюць з хлеўнікам): «Козалі, як у коня грыва заплецена ў косу, то ето домовік заплёў» (зап. ад Паліны Аляксандрауны Васіленка, 1935 г. н.); «Як корова выйдзе мокра ўся, козалі, домовік гоняе. Домовы коням грывы заплятаў» (зап. ад Яўгеніі Іванаўны Максіменка, 1949 г. н.). Як засведчыў Рыгор Уладзіміравіч Грачыца, 1956 г. н., з вёскі Дзямідаў, менавіта хлеў з’яўляўся месцам знаходжання хлеўніка, шкаданосныя дзеянні якога былі скіраваны супраць свойскіх жывёл, напрыклад, каровы, каня: «Хлеўнікі заязжалі карову, каня, бывало за ноч заездзяць. Прыходзіць хазяін раніцай, і конь стаіць мокры, як на ім гайсалі».
Да ліку найбольш пашыраных народных вераванняў, звязаных з персанажамі ніжэйшай міфалогіі, адносяцца ўяўленні пра русалку, месцам жыхарства якой было жыта: «Русалкі колісь у жыце сядзелі» (зап. ад Яўгеніі Яўгенаўны Лаворанка, 1940 г. н., у в. Гажын); «Колісь нас страшылі русалкамі, што ў жыце» (зап. ад Рыгора Уладзіміравіча Грачыцы, 1956 г. н., у в. Дзямідаў).
Навуковую цікавасць выклікаюць версіі пра паходжанне русалак, прапанаваныя Л. М. Вінаградавай, якая, абагульніўшы значны фактычны матэрыял, запісаны падчас экспедыцыі ў раёнах Гомельска-Бранска-Чарнігаўска-Жытомірскага памежжа, адносіць да ліку найбольш устойлівых наступныя: русалкамі станавіліся душы дзяўчат, якія памерлі або нарадзіліся на Русальным тыдні; русалкі — гэта дзяўчаты, якія ўтапіліся; русалкі — нявесты, якія памерлі да свайго вяселля; русалкі — дзеці, якія памерлі да хрышчэння [1, с. 145-146]. Паходжанне русалкі ў мясцовых міфалагічных апавяданнях звязваюць з тымі людзьмі, якія ўтапіліся, што пацвярджаецца сціплымі фактычнымі матэрыяламі: «Утопленікі, казалі, станавіліся русалкамі» (зап. ад Рыгора Уладзіміравіча Грачыцы, 1956 г. н., у в. Дзямідаў); «Русалкамі становілісь жэншчыны, што топіліся» (зап. ад Яўгеніі Іванаўны Максіменка, 1949 г. н., у в. Антонаў).
Пры аналізе функцыянальнасці гэтай істоты таксама спашлемся на выказванне Л. М. Вінаградавай: «Асноўнай функцыяй палескай русалкі, магчыма, з’яўляецца менавіта абарона квітнеючых злакавых палёў або нават садзейнічанне квітненню і ўраджаю» [1, с. 157]. Адсюль вынікае матыў засцярогі, звязаны з забаронай прыходзіць на поле, «колі жыта колосуецца, бо русалкі будуць бегці, бояліся» (зап. ад Евы Адамаўны Бычкоўскай, 1947 г. н., у в. Антонаў). Вядомы факт амбівалентнасці гэтага персанажа ніжэйшай міфалогіі прадстаўлены ў асноўным толькі адным аспектам — шкодным ўздзеяннем русалкі: «Пра русалак усягда казалі, што заказыча. Ловяць і казычаць» (зап. ад Рыгора Уладзіміравіча Грачыцы, 1956 г. н., у в. Дзямідаў); «Колісь нас страшылі русалкамі, што ў жыце, бо русалка заслокоча» (зап. ад Яўгеніі Іванаўны Максіменка, 1949 г. н., у в. Антонаў). Толькі адзінкавыя запісы звестак пра русалку, зробленыя ў вёсцы Канатоп, пацвярджаюць тэзіс аб тым, што «русалкі бываюць добрыя і злыя. Добрыя памагаюць рыбакам і ніколі нічога дрэннага ні робяць. А злыя зацягваюць людзей, у асабістасці прыгожых мужчын, а потым іх убіваюць» (зап. ад Ніны Мікалаеўны Кулік).
Прыведзеныя матэрыялы па народнай дэманалогіі Нараўляншчыны пацвярджаюць, што і сёння ў памяці жыхароў гэтай мясцовасці захоўваюцца звесткі пра ведзьму, дамавіка, хлеўніка, русалку і іншых істот. Падкрэслім, што нават нешматлікія варыянты фрагментаў народнай духоўнай культуры, звязаных з асобнымі персанажамі ніжэйшай міфалогіі, даюць падставы ўпэўніцца ва ўстойлівасці захавання звязаных з імі народных павер’яў.
Літаратура
- Виноградова, Л. Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян / Л. Н. Виноградова. — М.: Индрик, 2000. — 432 с.
Аўтар: К.В. Паборцава
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 26 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. — Мінск: Права і эканоміка, 2019. — С. 298-300.
