Міфалагічная спадчына кожнага народа адлюстроўвае яго светапогляд, адносіны да з’яў навакольнай рэчаіснасці, штодзённы практычны вопыт, аздоблены багатай паэтычнай фантазіяй. З гэтай нагоды звесткі пра персанажаў ніжэйшай міфіфалогіі, зафіксаваныя на тэрыторыі Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў Гомельскай вобласці, выклікаюць несумненную цікавасць як даследчыкаў традыцыйнай духоўнай культуры, так і аматараў народнай спадчыны. Засяродзім увагу на вобразах народнай дэманалогіі Гомельска-Бранскага памежжа, характарыстыку якіх будзем даваць, абапіраючыся на схему характарыстыкі персанажаў, прадстаўленую даследчыцай Л.М. Вінаградавай у манаграфіі «Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян» (М., 2000).
Адметнае месца ў сістэме персанажаў ніжэйшай міфалогіі займае вампір. Павер’і, звязаныя з гэтым вобразам народнай дэманалогіі, былі запісаны ў вёсках Даўгалессе, Рудня-Марымонава, Шчэрбаўка Гомельскага раёна. Паводле сведчанняў Абрамцавай Ніны Міканораўны, 1926 г.н., «вампіры — гэта мерцвякі, якія з магіл устаюць па начах, каб у людзей кроў сасаць» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна). Як адзначыла Камека Марыя Мікалаеўна, 1935 г.н., з в. Рудня-Марымонава, вампір падобны да чалавека: «Вампір — ён чалавек настаяшчы, толькі сам увесь белы, а глаза чорныя, як смоль». Адным з галоўных спосабаў засцярогі ад вампіра з’яўляецца часнок: «Ад вампіраў толька часнок аберагае, яны яго запаху не любяць. Людзі раньшэ каля краваці вешалі сплеценыя ў касу галоўкі часнака, тады вампір да іх не мог падысці» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна ад Абрамцавай Ніны Міканораўны, 1926 г.н.).
Найбольшая колькасць матэрыялаў у вёсках Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў запісана па павер’ях, звязаных з вобразам ведзьмы. Сярод новых матэрыялаў пра гэты персанаж ніжэйшай міфалогіі вылучаюцца звесткі, зафіксаваныя ў вёсках Даўгалессе, Зябраўка, Старыя Цярэшкавічы Гомельскага раёна. Функцыянальнасць гэтага персанажа звязана ў асноўным са шкоднымі дзеяннямі, скіраванымі як супраць чалавека, так і жывёлы: «Яны шо-небудзь злое дзелаюць карові ці чалавеку. Калі скажаш ёй шо дрэннае, то будзеш балець усё жыццё» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага раёна ад Стахоўскай Мальвіны Мікалаеўны, 1939 г.н.). Ператварэнне ведзьмы ў жывёл ці пэўныя прадметныя аб’екты — галоўны матыў міфалагічных апавяданняў, запісаных на Гомельшчыне. Напрыклад, паводле сведчанняў жыхароў в. Зябраўка Гомельскага раёна, «ведзьма прэўрашчаецца ў змяю і малако высасвала з каровы» (запісана ад Майсеенка Таццяны Міхайлаўны, 1974 г.н.); «Ведзьмаў хватае. … І ў калясо прэўрашчаліса, і свіней» (запісана ад Арэшка Зінаіды Аляксандраўны, 1955 г.н.). Паводле сведчанняў жыхароў Веткаўскага раёна, «ведзьма, канешне, ёсць у кожнай вёсцы. Яна можа быць свіннёй, вужом, капой сена. Мне самой было такое: іду я з хлопцам вечарам па вуліцы, а за намі капа сена коціцца, мы хутчэй у нейкі агарод ускочылі, і капа прапала» (запісана ў г. Ветка ад Дзюньдзікавай Праскоўі Еўдакімаўны, 1920 г.н.). Як адзначылі жыхары в. Сівенка Веткаўскага раёна, у іх мясцовасці ведзьма магла ператварацца ў кошку: «Калі наша карова расцялілася, мой хазяін пайшоў падкладаць сена, дык убачыў кошку, яна хадзіла па вуглах у хляве і страшна мяўкала» (запісана ад Сіняк Ніны Лук’янаўны). Паводле сведчанняў жыхароў в. Бальшавік, «на адну жанчыну гаварылі, што ана ведзьма. На Шчодры бегла чорная кошка і её стукнулі па наге, і ўсю жызнь жанчына кульгала» (запісана ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.). Зыходзячы з успамінаў жыхароў в. Галавінцы Гомельскага раёна, «дзелаліся ведзьмы і мышамі, і катамі, і сабакамі» (запісана ад Рудзянковай Марыі Мікітаўны, 1927 г.н.).
На пытанне, як засцерагаліся ад ведзьмаў, былі атрыманы розныя адказы:
– пасыпалі адпаведнымі кветкамі падвор’е («Нада было сабраць нужные цветы, пасыпаць іх каля двара, тагда ведзьма адступіць» (запісана ў в. Брылёва Гомельскага раёна ад Гарбузавай Марыя Яўсееўны, 1929 г.н.);
– выкарыстоўвалі крыж, святую ваду і свечкі («Ведзьма баялася крыжаў, святой вады і свечак. Існавалі замовы супраць ведзьм. Ад бачання крыжа ведзьма вар’яцела, калі на яе пападалі каплі святой вады, яна скакала. Калі ламалі свечку на яе вачах, яна чырванела» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага раёна ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.));
– клалі перад уваходам у хлеў барану або серп і касу і інш. («… трэба пакласці перад хлевам барану, паставіць у хлеў пасвечаную ў царкве свечку, асінавае дрэва ці павесіць там жа забітую сароку, пакласці на парозе хлява серп ці касу, абсыпаць карову пасвечаным макам» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.));
– «вешалі на вароты хлявоў дзядоўнік і касу» («Гэта, штоб ведзьма не пралезла ў хлеў, штоб яна магла парэзацца, а не забраць малако ў каровы» (запісана ў п. Вугал (страчаная назва вёскі) Гомельскага раёна ад Шчарбаковай Ганны Мікітаўны, 1921 г.н.));
– выкарыстоўвалі «крапіву-жыгучку» («..прыносілі етую крапіву, кідалі ў сарай, насілі ў хату, лажылі ветку за ікону. І ўжо якая яна б ведзьма ні была, нікагда к чалавеку не зайдзёт у хату» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага раёна ад Драбышэўскай Соф’і Трыфанаўны, 1939 г.н.) , а таксама асінавы кол («Гавораць, асінавы кол памагае» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага раёна ад Грамыкі Івана Фёдаравіча, 1931 г.н.).
Значнае месца ў міфалагічнай прозе Гомельшчыны займаюць былічкі пра дамавіка, з якім, напрыклад, жыхары Гомельскага раёна звязвалі дабрабыт гаспадароў: «Шчаслівая тая хата, што мае дамавога. Для яго будавалі з дашчэчак маленькі домік, клалі туды хлеб і сыр, і ўсёй сям’ёй прасілі яго перабрацца ў новую хату» (запісана ў в. Вераб’ёўка Веткаўскага раёна ад А.В. Калядава, 1930 г.н.). Як адзначылі інфарманты, «дамавік жыў у каждым доме» (запісана ў в. Зябраўка Гомельскага раёна ад Каленчукова Івана Селівестравіча, 1920 г.н.). Звернемся да характарыстыкі знешняга выгляду дамавіка, які ў розных варыянтах міфалагічных апавяданняў паўстае або ў выглядзе старога чалавека («Кажуць, што ён мае від старэнькага дзядка з сядой барадою і дліннымі сядымі валасамі. Адзеты ён у белую рубаху, падпаясаны дзягой» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.) або набывае зааморфны выгляд («Вось, напрыклад, каля адной хаты якая-та сабака пасялілася. І доўга яна туды хадзіла і спала ноччу там. Гаспадарам гэтага не трэба было, яны началі сабаку гнаць са двара. І ў іх захварэла баба. Праз час да іх прыехала ўнучка. Яна пачала карміць сабаку, гуляць з ёй. А баба тая выправілася. Калі ўнучка ўехала, то гаспадары пачалі зноў пхаць сабаку, і зноў стала дрэнна са здароўем. Яны падмецілі гэта і паспрабавалі карміць сабаку. Тады стала ўсім хораша, гаспадарка палепшылася іхняя. Усёй вёскай вырашылі, што гэта дамавік быў» (запісана ў в. Гадзічава Гомельскага раёна ад Жукавай Галіны Мікалаеўны, 1922 г.н.). Іншы раз, як вынікае са зместу міфалагічных апавяданняў, дамавік выступае ў выглядзе ката («Бывае, сам выступае ён у целе жывёлы, часцей ката — чорнага ці трохцветнага» (запісана ў г. Добруш ад Тамашовай Марыі Данілаўны, 1927 г.н.).
Вобраз дамавіка амбівалентны, гэта істота або дапамагае, або шкодзіць: «Дамавы жыве ў хаце. Калі ён добры, так і ў хаце парадак ідзе. А калі злы, дык тады ў хаце ругань» (запісана ў в. Гардуны Добрушскага раёна ад Багамазавай Зінаіды Міхайлаўны, 1937 г.н.). У пераважнай большасці былічак распавядаецца пра дамавіка як пра персанаж, прысутнасць якога ў хаце «засцерагае жытло ад рознай нечысці» (запісана ў в. Сівенка Веткаўскага раёна ад Сіняк Ніны Лук’янаўны). Невыпадкова, калі гаспадары перасяляліся ў новую хату, то верылі ў тое, што трэба абавязкова «драчык паставіць у вугал, каб дамавы на ім пераехаў на новае месца» (запісана ў в. Свяцілавічы Веткаўскага раёна ад Бардуковай Соф’і Аляксееўны, 1924 г.н.); «А ещё, когда переселяетесь в другой дом, его (домовика) нужно забрать с собой с помощью веника. Нужно поставить веник в угол, он сядет на него, и вы его перенесёте. Веник выкидывать нельзя» (запісана ў в. Урыцкае Гомельскага раёна ад Гатальскага Пятра Паўлавіча, 1952 г.н.). Як вынікае са зместу асобных міфалагічных апавяданняў, гаспадары імкнуліся ўлагодзіць дамавіка: «З тых пор я кожны дзень лажу на стол тры канфеты, вады і хлеба на ноч свайму дамавому» (запісана ў в. Жгунь Добрушскага раёна ад Алейнікавай Валянціны Леанідаўны, 1931 г.н.).
У традыцыйнай духоўнай спадчыне беларусаў вобраз русалкі сустракаецца даволі часта. Гэта дэманічная істота апісваецца інфарматарамі па-рознаму: то як прыгожая маладая дзяўчына ці жанчына («Русалка — ета маладая дзеўка з зялёнымі касамі і белым-белым целам» (запісана ў в. Чамярня Веткаўскага р-на ад Грамыка Марыі Піліпаўны, 1933 г.н.); «Русалка такая, уж такая, як жэншчына» (запісана ў г.п. Церахоўка); «Была туманнасть на воде, показалась красивая обнажённая женщина с длинными волосами. Русалка раздвигала ваду и шла. Шла и зазывала» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.)), то як «памерлае нехрышчоным» дзіця («Русалкі, уродзі бы, тыя народжаныя мёртвыя дзеці, нехрышчоныя дзевачкі» (запісана ў в. Брылёва Гомельскага р-на ад Гарбузавай Марыі Яўсееўны, 1929 г.н.)), то як істота з целам чалавека і «рыбіным хвастом» («Яны маюць рыбі хвост, але прыгожыя на ліцо» (Запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.); «Гэта вельмі красівыя дзеўкі з дліннымі залатымі косамі і вялікімі блакітнымі вачамі. А ўместа ног у іх хвост рыбы» (запісана ў г. Гомель ад Мікалаенка Алены Уладзіміраўны, 1930 г.н.).
Жывуць гэтыя істоты, паводле народных уяўленняў жыхароў Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага раёнаў, у полі («Калі зацвіталі васількі і налівалася рож, мы хадзілі ў поле, цветы рваць і вяночкі плесці. І нам тады казалі, што русалка паймае нас і забярэ да сабе ў жыта» (запісана ў г. Гомель ад Міхальчанка Ніны Іванаўны, 1929 г.н.)), лесе («Мужык шел па лесу и услышал пение. Оно приближалось, и появились русалки» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.)), часцей вадзе («Яны жывуць у рэках, на балотах. Ноччу яны там спяць у вадзе, а днём выходзяць» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага р-на ад Абрамцавай Ніны Ніканораўны, 1926 г.н.)). Яны шкодзяць людзям («Людзі казалі, што калі ўбачыш русалку, уцякай хутчэй ад таго места, бо калі русалкі ўбачаць чалавека, то абязацельна зацягнуць у ваду і ўтопяць» (запісана ў в. Макаўе ад ад Кушняровай Марыі Юр’еўны, 1939 г.н.), асабліва маладым хлопцам («Калі русалкі бачылі на беразе хлопцаў, то манілі іх ў ваду, а потым тапілі іх» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Рудзянковай М.Н., 1927 г.н.)), ствараюць розныя прыкрыя сітуацыі («Русалки так кружили, что мужик сам з ими танцевал и плясал. Только под утро ачомался. Пришел домой и карманы были напиханы конским навозом» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.); «Забаўляюцца, ганяюць рыбу, робяць віры, могуць спыняць рух вады» (запісана ў в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на ад А.В. Калядавай, 1930 г.н.)). Менавіта па гэтай прычыне русалак баяцца і не любяць. Аднак, паводле міфалагічных звестак, зафіксаваных ад жыхаркі в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на А.В. Калядавай, 1930 г.н., русалкі могуць і спрыяць людзям: «Калі прадчуваюць бяду, прыходзяць папярэдзіць сваіх родных».
Ад негатыўнага ўздзеяння русалак абараняліся па-рознаму: з дапамогай прадметаў-апатрапеяў («Каб русалкі не зацянулі ў ваду, нада абязацельна, кагда купацца ідзеш, штоб крэсцік надзеты быў» (запісана ў в. Даўгалессе Гомельскага р-на ад Абрамцавай Ніны Ніканораўны, 1926 г.н.), магічных дзеянняў і выканнання забарон («Каб не папасць пад іх вліяніе, не нада глядзець русалкам у вочы» (запісана ў в. Тарасаўка Веткаўскага р-на ад Саўчанка Любові Іванаўны, 1934 г.н.); «Іх трэба баяцца, не хадзіць начамі па лесу і к лясному возеру» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага р-на ад Камека Марыі Мікалаеўны, 1935 г.н.)).
Не менш цікавым персанажам, звязаным са стыхіяй вады, з’яўляецца вадзянік. Паводле ўяўленняў жыхароў Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага раёнаў, гэта «…стары дзед з доўгай барадою» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад Е.С. Целяпнёвай, 1931 г.н., Валасянкінай А.І., 1921 г.н.), «дзед маленькага роста з сінімі ці зялёнымі валасамі і абязацельна з дліннюшчай барадой» (запісана ў в. Чарацянка Добрушскага р-на ад Лукомскай Кацярыны Фёдараўны, 1915 г.н.), «… дзядок, пакрыты водарасцямі» (запісана ў в. Карма Добрушскага р-на ад Сакаловай Алены Ізотаўны, 1917 г.н.), «…пахож на старога сільно з галавы, цела бліскучае, валасы — ціна» (запісана ў г. Добруш ад Л.Е. Лысоўскай, 1910 г.н.).
«Любімымі» месцамі вадзяніка нашы інфарматары называлі месцы, небяспечныя для чалавека: рэчкі, азёры («… жыве на рэчцы, у возеры бывае. Крыніц не любя» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.); «Заўсёды ён знаходзіцца часткі возера або ракі» (запісана ў в. Заліп’е Гомельскага р-на ад Жосткай Вольгі Іванаўны, 1932 г.н.), балоты («Жывёт на балоце» (запісана ў в. Бальшавік Гомельскага р-на ад Г.Д. Шкода, 1949 г.н.).
Функцыі, якімі надзяляюць вадзяніка ў народзе, хутчэй шкаданосныя. Так, гэта дэманічная істота «падманвае людзей і зацягвае ў балота, а потым топіць іх» (запісана ў в. Жгунь Добрушскага р-на), «можа зацянуць чалавека ў самае глубокае месца і аставіць яго ў сябе як палоннага. Гэтыя людзі ніколі не вяртаюцца назад жывымі. Яшчэ вадзянік з’яўляецца галоўным сярод іншай вадзяной нечысці, сярод якіх слугі омутнік, русалка і іншыя» (запісана ў в. Заліп’е Гомельскага р-на ад Жосткай Вольгі Іванаўны, 1932 г.н.).
Сустракаюцца запісы, у якіх гаворыцца аб «выбіральных» адносінах людзей да вадзяніка, у тым ліку, у залежнасці ад паводзін апошніх: «Лічылі, што ён шкодзіць толькі дрэнным, злым людзям» (запісана ў в. Вераб’ёўка Гомельскага р-на ад А.В. Калядава, 1930 г.н.); «Ён бывае і злы, і добры. Як хорашэ сябе вядзе, то і рыбкі паймаеш і пакажа, дзе растуць вадзяныя арэхі» (запісана ў в. Рудня-Марымонава Гомельскага р-на ад Камека Марыі Мікалаеўны, 1935 г.н.,); «Вадзяны дапамагае рыбакам лавіць рыбу, заганяе яе ў сець» (запісана ў в. Галавінцы Гомельскага р-на ад Давыдавай Таццяны Іванаўны, 1913 г.н.).
Зафіксаваныя ў палявых экспедыцыях матэрыялы па персанажах ніжэйшай міфалогіі, у прыватнасці пра вадзяніка, ілюструюць адметнасці архаічнага светапогляду, багацце народнай фантазіі і паэтычнасць мыслення, спрадвечную мудрасць і ўстойлівасць маральна-этычных правіл і прадпісанняў нашых продкаў.
Вобраз хлеўніка ў матэрыялах, зафіксаваных у вёсках Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў, сустракаецца не вельмі часта, пры гэтым па функцыянальнай прызначанасці інфарматары часта набліжаюць яго да вобраза дамавіка: «Хлеўнік — эта тое самае, што і дамавік» (запісана ў в. Тарасаўка Веткаўскага р-на ад Саўчанка Любові Міхайлаўны, 1934 г.н.); «Ад бабулькі я даведаўся, што хлеўнік — гэта дамавік, але ж добра даглядае жывёлу» (запісана ў г. Добруш ад Лысоўскай Лізаветы Еўклідаўны, 1910 г.н.); «У дамавіка ёсць младшы брат. Хлеўнік яго завуць» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.).
Выглядае хлеўнік, паводле ўяўленняў мясцовых жыхароў, як «чалавечак невялікага росту, які жыве ў хляве» (запісана ў в. Пакалюбічы Гомельскага р-на ад Тукуновай Наталлі Прохараўны, 1957 г.н. (раней пражывала ў в. Ламавічы Акцябрскага р-на)) або дамавік, «тожа стары, але адзежа ў яго не белая, а цёмная, штоб не так вымазвалася» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.).
Іншым часам, як сведчаць фактычныя запісы, хлеўнік набываў рысы персанажа жаночага полу і называўся «сарайчыха»: «А ў нас яе сарайчыхай называюць» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага раёна ад Чарнабаевай Марыі Варфаламееўны, 1922 г.н.).
У некаторых вёсках уяўляўся «катом, лісой, вужом» (в. Барталамееўка Веткаўскага р-на), ластаўкай («Хлеўнікам завуць ластаўку. Калі ў сарай ластаўка прыляцела да каровы, карова пачынае пацець і хварэць» (запісана ў в. Карма Добрушскага р-на ад Пузікавай Марыі Антоўны, 1929 г.н.)), «цялёнкам» («а там цялёнак каля двара бегае»), «маленькім, беленькім, пушыстым камочкам» (запісана ў в. Барталамееўка Веткаўскага р-на ад Кавалёвай Веры Сцяпанаўны, 1946 г.н.)).
Інфарматары апісваюць хлеўніка то як добрага, спрыяльнага персанажа («Хлеўнік абараняў жывёлу ад вароў, хваробы, звяроў. На ранняй зары будзіў пеўніка, каб той у свой час і гаспадароў будзіў на працу» (запісана ў г. Добруш ад Лысоўскай Лізаветы Еўклідаўны, 1910 г.н.); «Ён жыве ў хляве і даглядае за дамашняй жывёлай: свіннямі, каровамі. Конямі. Любіць часаць коням грыву і заплятаць касу» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.)), то як шкоднага, злога, які псаваў жывёлу («Мне мама гаварыла. Што ён у нас был, ганял кароў па хлеве» (запісана ў в. Пакалюбічы Гомельскага р-на ад Такуновай Марыі Іванаўны, 1949 г.н.); «Чую, карова мычыць не сваім матам, прыйшла, а яна ўся мокрая ад поту, і нешта спрыгнула з яе, шусь — і няма» (запісана ў в. Барталамееўка Веткаўскага р-на ад Кавалёвай Веры Сцяпанаўны, 1946 г.н.)).
Мяняўся настрой хлеўніка ў залежнасці ад таго, як гаспадары выконвалі свае абавязкі: захоўвалі парадак у хляве — спрыяў, пакідалі бруд — шкодзіў: «Калі ў сараі мурзата, навоз даўно не чысцяць, так яна тады як разабідзіцца, і пачынае карова, то свінка, то курка балець» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага раёна ад Чарнабаевай Марыі Варфаламееўны, 1922 г.н.)), «Глядзіць, каб усё было добра, каб за жывёлай добра ўхажывалі хазяева. Калі ўсё добра, зла людзям не дзелае» (запісана ў в. Міхалькі Гомельскага р-на ад Абрамцавай Марыі Малахаўны, 1932 г.н.)).
Абараняліся ад негатыўнага ўздзеяння хлеўніка пры дапамозе «казінай шкуры» («Трэба павесіць казіную шкуру, штоб карова не пацела. Бо ластаўка (заўвага ластаўка — хлеўнік)» баіцца казінай шкуры (запісана ў в. Карма Добрушскага р-на ад Пузікавай Марыі Антонаўны, 1929 г.н.), вады, хлеба і ікон («Бралі вядро вады і разлівалі яго па чатырох вуглах, клалі кусок хлеба на белую трапачку, ставілі іконы» (запісана ў в. Карма Добрушскага р-на ад Сакаловай Алены Ізотаўны, 1917 г.н.)), стрэчанскай свечкі і забітай сарокі («Каб абараніць жывёлу ад хлеўніка, трэба вакол жывёлы пахадзіць са стрэчанскай свечкай. У такім выпадку ён не ўвойдзе ў хлеб, бо будзе баяцца. Неабходна было падвешваць на варотах хлява забітую сароку, бо гэта атрапей ад уздзеяння нячыстай сілы» (запісана ў п. Бальшавік Гомельскага р-на ад Логвінавай Марыі Мікалаеўны, 1924 г.н.); «Хлеўнік баіцца сарокі. Трэба яе павесіць над дзвярмі канюшні» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.); «Збаўлення ад яго амаль няма. Але нашы бацькі ўсё ж пакінулі адзін спосаб. Каб выжыць гэтага нячысціка, забітую сароку вешалі на дзвярах у сараі» (запісана ў в. Шэйка Веткаўскага р-на ад Рослікавай Ніны Канстанцінаўны, 1930 г.н.) і інш.
Такім чынам, запісы міфалагічных звестак пра хлеўніка даюць падставы сцвярджаць, што гэты персанаж — дух-апякун хлява і свойскай жывёлы, якая там знаходзіцца, ён набывае ў народных уяўленнях зааморфны і антрапаморфны выгляд, адрозніваецца амбівалентнасцю ў паводзінах да гаспадароў і іх жывёлы.
Цікавым персанажам ніжэйшай міфалогіі беларусаў з’яўляецца таксама лазнік (баннік) — «маленькі дзядок, заўсёды чысты» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад Е.С. Целяпнёвай, 1931 г.н., Валасянкінай А.І., 1921 г.н.), «чалавечак, які жыве ў лазні» (запісана ў в. Пакалюбічы Гомельскага р-на ад Тукуновай Наталлі Прохараўны, 1957 г.н. (раней пражывала ў в. Ламавічы Акцябрскага р-на), «голы стары дзед невысокага росту, з барадой, вялікімі рукамі» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.)). Жыхарка в. Новыя Грамыкі Веткаўскага р-на Грамыка Марыя Піліпаўна, 1933 г.н., апісвае яго як «невысокага дзядка. Скура ў яго чырванаватая, мабыць таму, што ён любіць парыцца». Сустракаюцца запісы, у якіх лазнік — гэта жаночы вобраз, які выконвае функцыі пакарання за нядобрыя паводзіны і непрыстойны выгляд: «Аднаго разу мой дзед пайшоў у лазні парыцца п’яным, потым сам гэтаму быў не рад. Расказваў, што як пачаў мыцца, то з’явілася нейкая жанчына з крыху зеленаватымі косамі. Яна схапіла дзеда і выкінула яго ў прыдбаннік. У дзеда аж валасы дыбам сталі» (запісана ў в. Шэйка Веткаўскага р-на ад Рослікавай Ніны Канстанцінаўны, 1930 г.н.) і інш.
Гэта таксама, як і некаторыя іншыя, амбівалентны персанаж, які надзяляецца як станоўчымі, так і адмоўнымі рысамі: «Лазнік можа быць добры і злы. Ён вельмі хутка крыўдзіцца на чалавека і можа нарабіць яму шмат гора» (запісана ў в. Пакалюбічы Гомельскага р-на ад Тукуновай Наталлі Прохараўны, 1957 г.н. (раней пражывала ў в. Ламавічы Акцябрскага р-на); «Гаварылі, што калі маленькага дзіцёнка аднаго кінеш у бані, то ён яго да сябе забярэ» (запісана ў в. Стаўбун Веткаўскага р-на ад Т.А. Грамадцовай, 1948 г.н.). Вось як распавядае пра лазніка ўраджэнка в. Грабаўка Масквіна Неаніла Аляксандраўна, 1933 г.н.): “А лазнік у мяне свой быў. У нас лазня метраў за восем ад хаты. Яна нядаўна пастроена, но лазнік там сразу быў. Пад палком. Там месца цёмнае. Ево так не відна, але я чула, і бацька чуў. Вечарам позна шалясцеў венікамі. Гавораць, он злой павінен быць, а ў мяне ні добры, ні злы. Так проста сядзіць, мыецца калі-нікалі. Бывае, вада расплёскана. І ўсё”.
Лазніка, які вельмі любіць чысціню і мыццё («Лазнік любіць парыцца і мыцца» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.)), імкнуліся задобрыць, каб ён спрыяў гаспадарам і не пакідаў іх лазню, а таму трымалі пабудову ў чысціні («Нашы суседзі ніколі за лазняй не даглядалі. Нават мыліся на брудных полках. Мабыць таму лазнік і пакінуў іх, а лазня, можа, праз год разбурылася» (запісана ў в. Новыя Грамыкі Веткаўскага р-на ад Грамыка Марыі Піліпаўны, 1933 г.н.)) і пакідалі яму ў лазні рэчы, звязаныя з працэсам мыцця («Вельмі любіць мыцца. Мы ў нашай бані заўсёды пакідаем ваду, кусок мыла і мачалку. Яму тожа памыцца нада» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад Е.С. Целяпнёвай, 1931 г.н., А.І. Валасянкінай, 1921 г.н.)).
Лазнік, паводле народных уяўленняў, можа не толькі шкодзіць неахайным гаспадарам, але і тым, хто застаецца ў лазні пасля поўначы: «Мыецца ён пасля поўначы, і таму не любіць, каб хто-небудзь заставаўся да гэтага часу ў лазні. Калі хто застанецца так доўга, то лазнік можа забіць яго камянямі з пячы» (запісана ў г. Добруш ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.); «Ён небяспечны для людзей: не любіць п’яных, калі мыюцца пасля апоўначы, можа і задушыць» (запісана ў г. Гомель ад Драбышэўскай Надзеі Іванаўны, 1928 г.н.).
Спосабаў абароны ад лазніка, акрамя забароны на наведванне лазні пасля дванаццаці гадзін ночы, інфарматары не згадвалі: «Лазнік не баіцца ні крыжа, ні малітвы» (запісана ў п. Бальшавік ад Логвінавай Марыі Мікалаеўны, 1924 г.н.).
Прааналізаваны матэрыял дае падставы сцвярджаць, што, паводле ўяўленняў жыхароў Гомельскага, Добрушскага і Веткаўскага раёнаў, лазнік — небяспечны дух, які «прымушае» людзей захоўваць чысціню ў сваёй пабудове, не пераносіць п’яных, таму карае іх, любіць мыцца і парыцца пасля апоўначы, таму ў гэты час людзей там быць не павінна, аднак пры гэтым яны павінны забяспечыць духа чысціні ўсім неабходным: вадой, венікам, мылам, мачалкай і да т. п. Адзначым, што, нягледзячы на некаторую негатыўную афарбоўку гэтага персанажа ў народных вераваннях, ён па сваіх функцыянальных характарыстыках (захаванне чысціні, барацьба з п’янствам, забарона на парушэнне рэжыму дня) персанаж хутчэй станоўчы. Напэўна, менавіта таму звестак пра спосабы барацьбы з ім не зафіксавана.
Даследчык У. А. Васілевіч, прааналізаваўшы фактычныя матэрыялы па такой міфалагічнай істоце, як кікімара, адзначае, што гэта «юныя міфічныя істоты выключна жаночага роду, што жывуць па сядзібах. Сваё паходжанне бяруць ад дзяўчатак, якія былі загубленыя да хрышчэння, або ад дачок, праклятых маткаю яшчэ ў чэраве» [1, с. 245]. Прыведзены тэзіс пацвярджаецца фактычнымі матэрыяламі, запісанымі ў г. Добруш: «Кікімары паяўляюцца ў той сям’і, дзе праізашло ўбійства дзіцяці, пракляцце ці другі цяжкі грэх» (запісана ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.).
Паводле сведчанняў адных інфармантаў, кікімара — гэта «маленькая жанчынка, смешная. Нос у яе, як пятачок, длінны, валасы гразныя, аж дыбам стаяць» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад А.І. Валасянкінай, 1921 г.н.). Зыходзячы з назіранняў іншых інфармантаў, уяўленні пра знешні выгляд гэтай істоты невыразныя: «Сяжу я неяк у суседкі ў гасцях, а тут аж раптам нешта прабегла: маленькае такое, скручанае, страшнае. Я так спужалася. А саседка сказала, што ета кікімара злыднічае» (запісана ў п. Чамярня Веткаўскага р-на ад Грамыка Марыі Піліпаўны, 1933 г.н.); «Блізка я ету кікімару не відзеў, але раз бачыў, што штосьці шуснула міма мяне. Яно было пахожа на нейкі туман. Ета мне ўжо патом сказалі, што то была кікімара» (запісана ў в. Шэйка Веткаўскага р-на ад Рослікава Івана Дзмітрыевіча, 1930 г.н.).
Зыходзячы з палявых экспедыцыйных матэрыялаў, запісаных у вёсках Веткаўскага раёна, кікімара паўстае злоснай істотай, якая «зло насміхаецца над чалавекам» (запісана ў в. Тарасаўка Веткаўскага р-на ад Саўчанка Любові Іванаўны, 1934 г.н.), «дзелае абы-што» (запісана ў в. Палянаўка Веткаўскага р-на ад Е.С. Целяпнёвай, 1931 г.н.). Паводле сведчанняў жыхароў г. Добруш, «кікімары па начах стукаюць па сценах, непакояць малых дзяцей, па хаце раскідваюць рэчы, ламаюць мебель, хочуць выжыць чалавека» (запісана ад Брычанка Марыі Міхайлаўны, 1932 г.н.).
У розных варыянтах міфалагічных апавяданняў знайшлі адлюстраванне самыя розныя спосабы засцярогі ад звышнатуральнага ўздзеяння кікімары: выкарыстоўвалі «загавораны хлеб» («Трэба ўзяці хлеба мякіш, пашаптаць над ім ды палажыць пад печ, дзе жыве кікімара, а потым сказаць: “Я — табе хлеб, а ты мне — супакой, я — табе ежу, а ты — мне пакой”» — запісана ў в. Глыбаўка Веткаўскага р-на ад Яфрэмавай Таццяны Антонаўны, 1938 г.н.); чыталі малітвы («Каб засцярэгчыся ад кікімары, трэба было чытаць малітвы, іспользаваць абярэгі» — запісана ў в. Насовічы Добрушскага р-на ад Фамічовай Аляксандры Яфімаўны, 1939 г.н.).
Прааналізаваныя аўтэнтычныя матэрыялы па персанажах ніжэйшай міфалогіі раскрываюць светапогляд жыхароў Гомельска-Бранскага памежжа, сведчаць аб паэтычнасці мыслення беларусаў, пацвярджаюць факт добрай захаванасці ў народнай памяці вераванняў, звязаных з вобразамі народнай дэманалогіі.
У артыкуле выкарыстаны фактычны матэрыял архіва навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі УА «Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Ф. Скарыны»
Літаратура
- Беларуская міфалогія: энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.] ; склад. І. Клімковіч. — 2-ое выд., дап. — Мн.: Беларусь, 2006. — 599 с.
- Левкиевская, Е. Мифы русского народа / Е. Левкиевская. — М.: Астрель: АСТ, 2005. — 526 с.
Аўтары: В.С. Новак, А.А. Кастрыца
Крыніца: Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. – 2018. – № 4 (109). – С. 125-131.
