Народныя вераванні, звязаныя з вобразамі ніжэйшай міфалогіі, складаюць значны пласт традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў. У розных раёнах Гомельскай вобласці яшчэ і сёння ўстойліва захоўваюцца ў народнай памяці звесткі пра дамавіка і хлеўніка, ведзьму і ваўкалака, лесуна, русалку, чорта і іншых. Пры вывучэнні народнай дэманалогіі яскрава абазначаецца праблема рэгіянальна-лакальнай разнастайнасці сюжэтаў прымхліц. Пра гэта сведчаць шматлікія варыянты міфалагічных апавяданняў, галоўнымі вобразамі якіх з’яўляюцца персанажы ніжэйшага міфалагічнага ўзроўню: «Кожнаму фальклорна-этнаграфічнаму рэгіёну ўласцівы адметныя лакальныя парадыгмы. Яны выразна паўстаюць на фоне агульнанацыянальнай фальклорнай традыцыі, якая ахоплівае дадзены рэгіён» [1, с. 3]. Мэтай прапанаванага артыкула з’яўляецца характарыстыка вобразаў народнай дэманалогіі на матэрыяле фальклору Акцябрскага раёна Гомельскай вобласці. Пры іх апісанні традыцыйна ўвага будзе засяроджана на такіх момантах, як знешні выгляд персанажаў, іх месца знаходжання, функцыянальнасць, спосабы засцярогі і іншае. Звернемся да характарыстыкі вобразаў дамавіка, ведзьмы, русалкі, звесткі пра якія больш шырока прадстаўлены ў народных вераваннях жыхароў Акцябрскага раёна.
Адной з найбольш папулярных міфалагічных істот у сістэме народных вераванняў жыхароў вышэйназванага раёна з’яўляецца дамавік, які выступае ў пераважнай колькасці запісаў у антрапаморфным выглядзе: «Дамавік — гэта маленькі дзядок з своеасаблівым харакцерам»1 (зап. ад Валянціны Аляксееўны Дайнекі, 1949 г. н., у в. Гарохавішчы); «Па знешняму ён стары сівы дзядок у белай адзежы, з доўгімі валасамі, усё цела пакрыта валасамі» (зап. ад Надзеі Макараўны Кароль, 1938 г. н., у в. Гаць); «Звычайна дамавіка ўяўлялі ў выглядзе старэнькага дзядка нізкага росту. У яго абавязкова была барада» (зап. ад Ніны Антонаўны Будкоўскай, 1936 г. н., у в. Гаць). Паводле сведчанняў жыхароў, месцам пражывання дамавіка з’яўляюцца або падпечак («Болей за ўсё дамавік жыве пад печчу» — зап. ад Матроны Гаўрылаўны Шуст, 1938 г. н., у в. Гарохавішчы), або кут у хаце («Дамавы, ці хатнік, як яго маці называла, жывець у куце, дзе стаяць должэн венік» — зап. ад Праскоўі Міхайлаўны Дайнекі, 1938 г. н., у в. Пружынішчы).
Як слушна адзначыла А.Я. Леўкіеўская, «дваякія адносіны да дамавіка — як да духа продка і як да прадстаўніка нячыстай сілы — выяўляюцца ва ўсіх павер’ях аб ім і, перш за ўсё, у апавяданнях аб тым, хто ён, па сутнасці, такі» [2, с. 280]. У сюжэтах былічак пра дамавіка, запісаных у вёсках Акцябрскага раёна, знайшлі адлюстраванне два матывы: па-першае, дамавік – дух памерлага бацькі («У нашай хаце, кагда я яшчэ была маленькай, жыў маленькі чалавек, якога я нікагда не бачыла, але чула, як ён шкодзіў і хадзіў па доме. Маці яму дажа імя дала — Піліп. Гаварыла, што ён дух нашага памёршага бацькі» — зап. ад Матроны Гаўрылаўны Шуст, 1938 г. н., у в. Гарохавішчы); па-другое, «дамавік — эта нячысцік» (зап. ад Кацярыны Міхайлаўны Курачай, 1940 г. н., у в. Пружынішчы).
Функцыянальнасць гэтай міфалагічнай істоты ў народных павер’ях выяўляецца ў двух напрамках: дамавік дапамагае і дамавік шкодзіць. Такі амбівалентны характар дзеянняў міфалагічнага персанажа пацвярджаецца канкрэтнымі запісамі: «Дамавік — хатняя жывёла: і добрая можа быць, і злая» (зап. ад Вольгі Мікалаеўны Будкоўскай, 1945 г. н., у в. Гаць). Што да станоўчых дзеянняў дамавіка, то адзначаецца іншы раз у былічках факт сувязі іх з паводзінамі гаспадара, яго характарам: «Дамавік можа быць злым і добрым. Навернае, завісіць гэта ад хазяйкі» (зап. ад Валянціны Аляксееўны Дайнекі, 1949 г. н., у в. Гарохавішчы). Згодна з народнымі вераваннямі, да дамавіка трэба адносіцца з павагай, нават звяртацца да яго з просьбай, каб ён глядзеў за парадкам у хаце: «От, як расказуюць людзі, як ідзеш з хаты, дык кажаш: “Ты глядзі мне, дома штоб було ўсё ў парадку, штоб добрэ ўсё було, хадзяйнуй, глядзі ”. А як прыдзеш у хату, трэба сказаць: “Дзень добры, як ты тут буў, як хадзяйноваў без мяне?”» (зап. ад Ганны Пятроўны Анацка, 1939 г. н., у в. Гаць). Звычайна, як вынікае з тэкстаў міфалагічных апавяданняў, спектр станоўчых дзеянняў дамавіка даволі разнастайны: «Дамавік спрыяе тым хазяевам, дзе ён жыве, нябачна дапамагае ва ўсім: па начах ён мые ў хаце падлогу, сцены, мебель, шые, прадзе, то было калісь, любіць завіхацца каля хатняй жывёлы» (зап. ад Надзеі Макараўны Кароль, 1938 г. н., у в. Гаць); «Былі выпадкі, калі дамавік мог спасці дзіця і нават затушыць пажар» (зап. ад Ніны Антонаўны Будкоўскай, 1936 г. н., у в. Гаць); дамавік «сцеражэ дом, гаспадарку» (зап. ад Таццяны Іванаўны Хурсевіч, 1924 г. н., у г. п. Акцябрскі). У многіх тэкстах міфалагічных апавяданняў выразна гучыць матыў аб тым, што дамавіка нельга злаваць: «Бывае, раззлаваюць яго, дык ён пакасціць пачынае. Тады ў хляве непарадак робіцца: жывёлу бударажыць, дзверы адчыніць можа, павыпускае ўсё з хлява. А ў хаце міскамі бразгае, заснуць не дае» (зап. ад Т. І. Хурсевіч, 1924 г. н.). Прыведзены прыклад з’яўляецца доказам таго, што ў народных вераваннях іншы раз суіснуюць нібы дзве іпастасі дамавіка, у дадзеным выпадку функцыі хлеўніка як апекуна хлява сумяшчаюцца з функцыямі дамавіка. У гэтых адносінах слушнае меркаванне А. Я. Леўкіеўскай, якая вылучае некалькі асаблівасцей, характэрных для бытавання былічак пра дамавіка: у прыватнасці, «другая асаблівасць у тым, што ў многіх абласцях замест аднаго міфалагічнага вобраза існуюць два: дамавік, які апякуе толькі дом, і “дворовой” (у беларусаў — хлеўнік), які адказвае за двор і жывёлу. Фактычна гэта — персанажы-двайнікі, іх вобразы не ўсюды адрозніваюцца як самастойныя, і ў далейшым мы будзем апавядаць пра адзінага дамашняга духа» [2, с. 278].
У вёсцы Пружынішчы шкодныя дзеянні дамавіка былі звязаны ў асноўным з разбіваннем пасуды: «Напрымер, біў у нас у хаце всегда пасуду. Стаяла вот міска — а тут сама па сабе падала» (зап. ад Кацярыны Міхайлаўны Курачай, 1940 г. н.).
Акрамя таго, што ў народных павер’ях засведчаны паважлівыя адносіны да дамавіка, сярод спосабаў засцярогі ад яго шкодных дзеянняў інфарманты называюць асвячоную ваду і падвешванне забітай сарокі ў хляве: «Зірнулі мы, аж на конях сядзіць сівы дзед з доўгаю барадою да толькі іх паганяе. От я як крапануў свяцонаю вадою, дык ён і знік. Назаўтра павесілі мы ў хляве сароку, а больш нічога. От з тых часоў не чапае коней» (зап. ад Надзеі Макараўны Кароль, 1938 г. н., у в. Гаць).
Пра дэманічную істоту ведзьму ў вёсках Акцябрскага раёна запісаны нешматлікія звесткі. Паводле народных уяўленняў, ведзьма — гэта жанчына: «Звычайна ўяўлялася старой гарбатай жанчынай, апранутай у розны хлам» (зап. ад Ніны Антонаўны Будкоўскай, 1936 г. н., у в. Гаць). Як вынікае з сюжэтаў запісаных былічак, гэты міфалагічны персанаж адрозніваўся здольнасцю да розных метамарфоз: «Казалі, што ведзьма магла прымаць вобраз жабы, ката, свінні, клубка, кола і іншых прадметаў» (зап. ад Н. А. Будкоўскай, 1936 г. н.); «Ведзьма мажэць прэўраціцца ў любое, у клубок, у жабу» (зап. ад Надзеі Сямёнаўны Паўлюковай, 1924 г. н., у г. п. Акцябрскі) [3, с. 119]. Функцыянальнасць гэтага міфалагічнага персанажа не вылучалася амбівалентнасцю, звычайна інфарманты адзначалі толькі шкодны характар яе дзеянняў: ведзьма адбірала малако ў кароў («Ведзьма адбірае малако ў кароў на празнік Іван Купала» — зап. ад Н. С. Паўлюковай, 1924 г. н. [3, с. 119]), разлучала закаханых, рабіла заломы ў жыце, шкодзіла яго ўраджайнасці: «Ведзьма магла прынесці шмат шкоды чалавеку … Яна магларазлучыць каханых, пасварыць мужа і жонку, зрабіць так, каб чалавек захварэў смяротнай хваробай. Ведзьма магла прынесці шкоду будучаму ўраджаю» (зап. ад Ніны Антонаўны Будкоўскай, 1936 г. н., у в. Гаць). Л. М. Вінаградава падкрэсліла, што «ўсе асноўныя характарыстыкі ведзьмы выяўляюцца ў сферы яе шкаданосных функцый, сярод якіх абсалютна пераважае здольнасць адбіраць малако ў чужых кароў — гэта, безумоўна, галоўная асаблівасць “ведзьмінскіх” паводзін у палескіх вераваннях» [4, с. 37].
Засцерагаліся ад шкодных дзеянняў ведзьмы рознымі спосабамі, напрыклад, каб папярэдзіць адбіранне ёю малака ў кароў, выкарыстоўвалі крапіву, крыжы («Красты на варотах ставілі і мазалі дзёгцем» — зап. ад Надзеі Сямёнаўны Паўлюковай, 1924 г. н., у г. п. Акцябрскі [3, с. 119]), малітвы («Вось аднойчы ў суседняй вёсцы здарылася гісторыя, калі карова зусім не давала малака. І, аказалася, што гэта шкодзіць ведзьма. Тады, яны пазвалі свяшчэнніка, які прачытаў малітвы ў хляве. І потым усё стала на свае месцы» — зап. ад Ніны Антонаўны Будкоўскай, 1936 г. н., у в. Гаць).
Агульным матывам у міфалагічных апавяданнях, прысвечаных ведзьме, з’яўляецца матыў цяжкага памірання жанчыны, якая прымала гэтае аблічча. Напрыклад, паводле сведчанняў Алены Агейчык, 1969 г. н., у вёсцы Гаць меў месца выпадак, звязаны з цяжкім кананнем яе маці: «Яе састаянне было з кожным днём усё горшае, але яна не памірала, але доўга крычала і звала на помач духаў, каб тыя яе адпусцілі. Нам сказалі, шо трэба ў паталку зрабіць дырку, яна пачала сабе лепей адчуваць і памерла праз некалькі дзён, але з чыстай душою».
У персанажнай сістэме народнай дэманалогіі беларусаў адметнае месца адводзіцца русалцы, паходжанне якой звязана са светам памерлых нехрышчоных дзяцей, праклятых маці або людзей, якія памерлі на русальным тыдні: «Кажуць, русалкі — гэта душы памёршых дзетак, якія былі нехрышчонымі, душы маладых дзяўчат-тапельцаў, а таксама людзей, загінуўшых на русальным тыдні» (зап. ад Надзеі Фёдараўны Кароль, 1940 г. н., у в. Гаць); «Лічылі, што русалкі — гэта дзяўчынкі, каторыя памерлі да хрышчэння, а таксама тыя дзеці, якіх праклялі іх жа мацеркі» (зап. ад Лізаветы Нічыпараўны Гардзей, 1921 г. н., у в. Заазер’е); «Памятаю, колісь казалі, што гэта звычайна маладыя дзяўчаты няхрышчоныя, каторыя патапіліся ў вадзе, у рацэ той» (зап. ад Ганны Цімафееўны Паповай, 1941 г. н., у в. Забалацце).
У адзінкавых запісах звестак пра русалак засведчаны факт амбівалентнасці іх дзеянняў, шкодных і станоўчых: «Русалкі выходзілі на сушу пры свеце месяца, яны зрывалі рыбацкія сеці або набівалі іх цінай. Русалкі лічыліся страшэннай нечысцю ў адносінах да людзей» (зап. ад Лізаветы Нічыпараўны Гардзей, 1921 г. н., у в. Заазер’е); «Хлопцаў маладых яны заўлякалі ў рэчку і тапілі іх там. Ня толькі дрэннае рабілі. Казалі, іншы раз рыбакам дапамагалі, каб добры ўлоў быў, рыбы налавіць.Казалі, гэта русалкі дапамагалі ім» (зап. ад Ганны Цімафееўны Паповай, 1941 г. н., у в. Забалацце). Паводле народных вераванняў мясцовых жыхароў, засцерагаліся ад русалак пры дапамозе малітвы: «Людзі іх баяліся, чыталі малітвы, калі ішлі ў падвячорках каля ракі» (зап. ад Лізаветы Нічыпараўны Гардзей, 1921 г. н., у в. Заазер’е).
Прааналізаваныя матэрыялы па народных вераваннях, звязаных з асобнымі вобразамі народнай дэманалогіі, даюць падставы выказаць меркаванне аб важнасці вывучэння іх рэгіянальна-лакальных характарыстык, якія ўзбагачаюць агульнаэтнічную міфалагічную традыцыю.
Літаратура
- Лакальна-рэгіянальныя парадыгмы беларускага фальклору: вучэбна-метадычны дапаможнік: у 3 ч. / Р. М. Кавалёва [і інш.]; пад агул. рэд. Р. М. Кавалёвай. — Мінск: БДУ, 2015. — Ч. 3. Песні «Стралы». Русальныя песні. — 155 с.
- Левкиевская, Е. Мифы русского народа / Е. Левкиевская. — М.: Астрель; АСТ, 2005. — 526 с.
- Народная міфалогія Гомельшчыны: фальклорна-этнаграфічны зборнік. — Мінск: Нёман, 2003. — 320 с.
- Виноградава, Л. Н. Народная демонология Полесья: публикации тестов в записях 80 — 90-х гг. ХХ века: в 3 т. / Л. Н. Виноградова, Е. Е. Левкиевская. — М.: Языки славянских культур, 2010. — Т. 1. Люди со сверхъестественными свойствами. — 648 с.
1 У артыкуле выкарыстаны матэрыялы архіва навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі пры кафедры рускай і сусветнай літаратуры Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны, а таксама фальклорныя крыніцы ўстаноў культуры Акцябрскага раёна.
Аўтар: К.В. Паборцава
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 27 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А.І. Лакотка. — Мінск: Права і эканоміка, 2020. — С. 317-320.
