Нараджэнне дзіцяці – важны момант у жыцці кожнага чалавека, таму з даўніх часоў беларусы вельмі сур’ёзна адносіліся да выканання рытуалаў радзінна-хрэсьбіннай абраднасці. Асноўныя структурныя кампаненты радзінна-хрэсьбіннага абрадавага комплексу: прыкметы і павер’і, звязаныя з цяжарнасцю жанчыны, выбар кума і кумы, падрыхтоўка бабкай-павітухай абрадавай стравы – кашы, абрад хрышчэння дзіцяці, хрэсьбіннае застолле, абрад разбівання гаршка з кашай, дзяльба кашы, рытуалы ўшанавання бабкі-павітухі, адорванне падарункамі бабкі і жанчыны-парадзіхі [1, с. 8]. Звернемся непасрэдна да фактычных матэрыялаў па радзінна-хрэсьбіннай абраднасці, запісаных летам 2014 г. у палявой экспедыцыі на тэрыторыі Гомельскага раёна, а таксама да архіўных матэрыялаў навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі пры кафедры беларускай культуры і фалькларыстыкі, і прааналізуем іх.
З радзінна-хрэсьбіннай абраднасцю цесна звязаны шматлікія прыкметы і павер’і, у якіх адлюстраваліся міфалагічныя ўяўленні нашых продкаў. Асаблівае месца адводзілася народным вераванням, паводле якіх здароўе і шчасце дзіцяці залежалі ад паводзін цяжарнай жанчыны, будучай маці. Нельга не пагадзіцца з трапным выказваннем даследчыка С. А. Фядосіка, што «ва ўсіх народаў свету існавалі пэўныя традыцыйныя правілы, забароны і засцярогі паводзін цяжарнай жанчыны, якія павінны былі аблегчыць роды, садзейнічаць здароўю і шчасцю нованароджанага ў будучым. Але ў розных народаў гэтыя правілы і засцярогі былі ў значнай частцы адметныя, часам нават мелі неаднолькавы семантычны сэнс пры падобных дзеяннях» [2, с. 26].
Засяродзім увагу на фактычных матэрыялах, напрыклад, паводле ўспамінаў жыхароў Гомельскага раёна, цяжарнай жанчыне забаранялася што-небудзь рэзаць або секчы: «Цяжарнай іменна нельзя было ў празнік ні секць нічога, ні рэзаць нічога. Нічаво! Самае глаўнае, ежалі беременная жэншчына, вот слухайце, не дай Бог, абыйдзіся ў празнік: не адсякай, не рэж нічаво» (запісана ў в. Старыя Дзятлавічы ад Ткачовай Алены Варфаламееўны, 1929 г. н.). Цяжарныя жанчыны пазбягалі красці, здзіўляцца з людзей з фізічнымі недахопамі: «Нельзя было тежарной воровать, потому что у ребенка родимое пятно будет.
Когда испугаешься, не дай Бог ухватиться за лицо, потому что как схватишься, так и останется на ребенке такое пятно. Еще нельзя на людей смотреть некрасивых, потому что ребенок будет некрасивый» (запісана ў в. Грабаўка ад Белавус Ларысы Рыгораўны, 1936 г. н., перасяленкі з в. Пагоннае Хойніцкага р-на).
Галоўнымі персанажамі ў выкананні рытуалаў радзінна-хрэсьбіннай абраднасці з’яўляліся бабка-павітуха, кум і кума. Асаблівая роля адводзілася бабцы-павітусе, якая, лічылі, павінна была прысутнічаць падчас родаў жанчыны і дапамагаць ёй. Інфарманты з в. Рудня-Марымонава пацвердзілі важнасць прысутнасці бабкі-павітухі менавіта ў момант нараджэння дзіцяці: «Ражалі дома, таму што бальніц не было. Але былі такія бабкі, называліся яны “бабкі-спаветушкі”. Ну ўжэ калі схваткі начынаюцца, у нас на дзярэўні тут была бабка-спаветушка. У мяне, калі мама ражала, так тады пасылалі тую бабку, і яна прыбягала, нада ж малітву прачытаць і знаць, як пупавіну завязаць. Но яны вот этыя бабкі самі па сабе ўжэ знаюць, як абрэзаць пупавіну і завязаць яе, штоб жа грыжа не была. Ну, а тады ж ужэ ўсё этая бабка здзелае, а потым бралі старыя трапкі палатняныя і дзіцёнку і рукі, і ногі пазвязываюць, а яно ляжыць, як паленца» (запісана ад Марымонавай Таісіі Дзямідаўны, 1941 г. н.).
Паводле ўспамінаў мясцовых жыхароў, бабка-павітуха спавівала дзіця або ў матчыну сарочку, або ў бацькавы штаны: «Была і бабка-павітуха. Дак гэта ж бабка ужэ ж тая, што бабіла ўжэ ж баба тады ж. Эта ж цяпер ужо ў бальніцы, а тады ж бабка спавівала. А пялёнак жа не было, то сарочку палатняную раздзяром, то штаны яго – да ўжэ ўверцім» (запісана ў в. Старыя Дзятлавічы ад Ткачовай Алены Варфаламееўны, 1929 г. н.).
Важнае значэнне надавалі рытуалу хрышчэння дзіцяці: «Ой, дзеткі мае! Хрысцілі. Пайшлі пахрысцілі кум і кума» (запісана ў в. Старыя Дзятлавічы ад Ткачовай Алены Варфаламееўны, 1929 г. н.).
Звычайна хадзілі хрысціць кум і кума: «У цэркву прыйшлі ўсе, кум і кума. Раздзелі дзіця, от так голенькае. Бацюшка ўзяў яе і тры разы абдаў яго, а тады ў палаценца, выцерлі, адзелі, а тады малітву і крэсцечак сразу павесіў. Бацюшку – палаценца, грошы плоцім. Маць хрэсная і ацец глаўнее сваіх родных. Аны далжны ўжэ васпітываць, усё врэмя ім падсказваць, вучыць, усё. Тады ўжо рабёнак прабудзе месяцаў пяць, тады нада несці зноў у цэркву. Узяць малітву. Тады бацюшка малітву чытае і моліцца. Эта абязацельна» (запісана ў в. Церуха ад Майсеевай Ніны Аляксандраўны, 1935 г. н.).
Як сведчаць экспедыцыйныя матэрыялы, важнае месца ў сістэме радзінна-хрэсьбіннай абраднасці меў абрад разбівання гаршка з кашай. Звычайна яго выконваў кум, паводле іншых звестак – хто-небудзь з гасцей або бабка-павітуха: «Ужэ бралі гаршок троху біты, а ўнутры гасцінцаў наложаць, а еслі ўжэ і баба такая, што ізварыць харошую кашу, укусную, дак яна і дзействіцельна кашу наварыць, абмотвалі яе, і хто болей грошай дасць, той бярэ палачку да й б’е. Той, хто ўжэ разаб’е, таго і каша. Разбіваў не толькі кум, а када хто» (запісана в. Старыя Дзятлавічы ад Максіменка Вольгі Рыгораўны, 1934 г. н.); «Баба кашу з рыса варыць, б’е. Асколачак нада хаваць. Баба к каждаму прыходзіць і гавора: “Папробуйце маей кашы. І лажыце на кашу!” І шчэ раз круг і трэцці. Кумоў нада браць родственікаў.
Кума не далжна быць цяжарная» (запісана ў в. Церуха ад Майсеевай Ніны Аляксандраўны, 1935 г. н.). Зыходзячы з успамінаў Алены Варфаламееўны Ткачовай, 1929 г. н., «бабу на баране не каталі. Баба кашу біла. Тады ж капейкі, мае дзеткі, былі. Кашу паставяць у гаршку, ды туды пячэння ўжэ ўсыпле, а так ужэ стаіць, кажа: “Мая каша, я болей дам”. Баба зноў дваццаць капеек кіне – бабіна каша. Тады зноў таргуюцца: “Чыя каша?” Эта кіне трыццаць капеек – яе каша. “Нет!” – кажа, а баба зноў капейку – бабіна каша» (запісана ў в. Старыя Дзятлавічы).
Магічнае значэнне надавалі чарапкам ад разбітага гаршка з кашай: «Кашу дзелалі, а патом кум кашу разбівае, а тады гэтыя чарапкі бралі і лажылі і куму, і куме на голавы, штоб яшчэ ў іх былі дзеці» (запісана ў в. Рудня-Марымонава ад Марымонавай Таісіі Дзямідаўны, 1941 г. н.); «Гліняныя чарапкі кладуць незамужнім на галаву, каб нарадзілі дзіця. Гліняныя чарапкі бралі дамой і клалі на акно. Верылі, што гэта засцярога ад грома» (в. Макаўе) [1, с. 178].
У в. Даўгалессе гэтыя чарапкі захоўвалі кум і кума, «пакуль жылі хрэснікі» [1, с. 174]. Паводле сведчанняў жыхаркі в. Краўцоўка, «чарапочкі чаго-та шыбалі, у каго пападзе. А чаго – я ўжэ не скажу. А так іх выкідалі туда, дзе ніхто не ходзіць» [1, с. 177].
У п. Мірны, «калі не было доўга дзяцей, гэтыя чарапкі бралі з сабой, а хто первы раз гуляе, тыя бралі і грызлі чарапок зубамі, каб зубы крэпкія былі» [1, с. 179].
Прыведзеныя фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы дазваляюць зрабіць высновы, што радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі Гомельскага раёна адрозніваюцца непаўторным багаццем прыкмет і павер’яў, а таксама вылучаюцца адметнымі рытуаламі.
Спіс літаратуры
- Радзінна-хрэсьбінныя абрады і звычаі беларусаў (на матэрыяле фальклору Гомельскай вобласці) / аўтары-ўкладальнікі Новак В. С., Шынкарэнка В. К., Кастрыца А. А., Воінава А. М., Вяргеенка С. А., Палуян А. М., Партнова-Шахоўская А. У. – Гомель: Барк, 2013. – 380 с.
- Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр / А. С. Фядосік, А. С. Емяльянаў, У. М. Сысоў, М. А. Каладзінскі; Навук. рэд. К. П. Кабашнікаў. – Мн.: Бел. навука, 2001. – 422 с.
- Фядосік, А. С. Беларуская сямейна-абрадавая паэзія / А. С. Фядосік / Навук. рэд. А. С. Ліс. – Мн.: Беларускі кнігазбор, 1997. – 126 с.
Аўтар: А.М. Рэшанок
Крыніца: Актуальные проблемы филологии: сборник научных статей. Вып 8 / ред. кол.: А.В. Бредихина [и др.]; М-во образования РБ, Гомельский го. ун-т им. Ф.Скорины. — Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины, 2015. — С. 193-196.
