Мифологическая проза Гомельщины: к проблеме разнообразия сюжетных типов мифологических рассказов о ведьме

Изучение локально-региональных парадигм мифологической прозы Гомельщины предполагает составление указателя соответствующих сюжетов и мотивов. В связи с этим значительный интерес представляет составленный В. П. Зиновьевым “Указатель сюжетов-мотивов быличек и бывальщин”, в котором важное место отводится такому ми­фологическому персонажу, как ведьма. Отметим, что этот образ особенно широко изве­стен в традиционной культуре жителей Полесья, в частности на территории Гомельской области, зафиксированы в наибольшей степени сведения о мифологических представле­ниях об этом персонаже. “Это один из самых популярных в местной традиции и широко известных персонажей. К тому же вера в его реальное существование сохраняла свою актуальность вплоть до недавнего времени.” [1: 36]

Имеющийся в нашем распоряжении фактический материал, записанный в полевых экспедициях и представленный в сборниках и архиве научно-учебной фольклорной ла­боратории кафедры белорусской культуры и фольклористики ГГУ имени Ф. Скорины, позволяет выделить определенные сюжетные типы в мифологических рассказах, цен­тральным образом которых является ведьма. По народным верованиям жителей Гомель­щины, выделение различных сюжетных типов предопределено тем характерным обли­ком, который может принимать ведьма, вредоносными ее функциями, способами защиты от ее злых демонических действий и др.

Что касается наиболее характерного для ведьмы оборотничества, то, как свидетель­ствует фактический материал, можно выделить следующие группы сюжетов: “ведьма принимает образ животных”, “ведьма выступает в образе женщины или красивой де­вушки”: “ведзьма звычайна ўяўлялася старой гарбаьай жанчынай, апранутай у розны хлам*” (в. Гаць, Акцябрскі р-н, Н. А. Будкоўская, 1936 г.н.),“ ведьма принимает образ птицы”, “ ведьма принимает образ неодушевленного предмета”.

В первой группе сюжетов наиболее распространены те, которые связаны с пре­вращением ведьмы в кота, свинью, собаку: “ведзьма магла ператварыцца ў свінню і катоў” (в. Акцябр, Буда-Кашалёўскі р-н, В. М. Лапіцкая, 1939 г.н.); “ведзьмы — гэта людзі, якія маглі прэўрашчацца ў любую жывелу: у ката, свінню, другога чалавека” (в. Акцябр. Буда-Кашалёўскі р-н, С. Б Чыжова, 1964 г.н.), “ведзьма — гэта старая жэншчына зраспушчанымі сівымі касамі, якая не глядзіцьу вочы людзям, мае вусы і амаль зрошчаныя брові. Казалі, што яны ператвараліся яшчэ катом, сабакай і свінней” (в. Бацунь, Буда-Кашалёўскі р-н, Е. А. Аношына, 1925 г.н.), “ведзьма — ета жанчына з чорнымі вачамі, дліннымі, касматымі валоссямі, з кастлявымі рукамі, у плацці з мешкавіны. Ведзьма магла ператварыцца ў чорную кошку” (в. Патапаўка, Буда-Кашалёўскі р-н, Н. І. Нікіценка, 1928 г.н.), “ведзьма — ета нячыстая сіла. У яе косы чорныя, вочы страшныя такія. Яна магла ператварыцца ў ката, сабаку, свінню” (в. Саўгаснае, Буда-Кашалёўскі р-н, К. Л. Габрусева, 1932 г.н.), “ведзьма можа пераўтварацца ў жывотных (ката, свінню)” (г.п. Уваравічы, Буда-Кашалёўскі р-н, царкоўны служачы, бацюшка).

Редкими являются варианты быличек и бывальщин, в которых ведьма принимает образ лошади “На Купалу асобенна перадзелваюцца ведзьмы ў розных жывотных. Вось яна ператвараецца ў кабылу ды ржэ пад ранне” (в. Сінічына, Буда-Кашалёўскі р-н, Л. І. Раманоўская), ужа: “ведзьма можа прыкідвацца вужом” (в. Чамярня, Веткаўскі р-н, М. П. Грамыка, 1933 г.н.), а также образ птиц: “ведзьмы маглі прыврашчацца ў чорную пціцу”(в. Зябраўка, Гомельскі р-н, А. Вострыкава, 1930), “ведзьма можэт прэвраціцца ў гуся”(г. Гомель, З. І. Бандарэнка, 1934 г.н.). В мифологических рассказах о ведьме до­вольно часто встречаются сюжеты о превращении ведьмы в такие предметы, как колесо: “было такое, што ўвідзела на дварэ я жанчыну. Гляджу — яна сідзіт і ест яйцо і хлеб. Толькі я адвярнулася, гляджу — са двара выкатываецца калясо, выкацілася і ішчэзла”(г. Ветка, Н. П. Усцюшкова, 1950 г.н.), стог сена, клубок ниток: “можа прэвраціцца ў клубок”(г. Гомель, З. І. Бандарэнка, 1934 г.н.).

Обратимся к рассмотрению сюжетных типов, классификация которых предопределе­на функциями данного персонажа, в основном вредоносными: “ведзьма магла прынесці шмат шкоды чалавеку. Пры дапамозе разнастайных замоў, загавараў яна шкодзіць людзям. Яна магла разлучыць каханых, пасварыць мужа і жонку, зрабіць так, каб чалавек захварэў смяротнай хваробай. Ведзьма магла прынесці шкоду будучаму ўраджаю” (в. Гаць, Акцябрскі р-н, Н. А. Будкоўская, 1936 г.н.), “ведзьмы робяць завіты ў жыце, каб забраць ураджай, а таксама робяць розныя порчы ў час, калі калачіцца жыта” (в. Бацунь, Буда-Кашалёўскі р-н, Е. А. Аношына, 1925 г.н.), “ведзьма шкоду дзелае людзям і скаціне, накалдуе — і тады скаціна не расце, дайжа памерці можа, у кароў малако забірае” (в. Саўгаснае, Буда-Кашалёўскі р-н, К. Л. Габрусева, 1932 г.н.).

Встречаются отдельные сюжеты, в развитии которых выявляется амбивалентность функциональности ведьмы:“ведзьма магла пашаптаць: ці порчу зняць, ці навесці на каго, ці палячыць, ці прысушыць” (г.п. Уваравічы, Буда-Кашалёўскі р-н, Н. І. Галавацкая, 1921 г.н.), “яна добрая, і злая. Можа атабраць у кароў малако ці зрабіць так, каб карова ў хлеў не шла. У мужа можа атвараціць мужа ці наадварот. Можа суседзяў пасварыць. прыручае кошак ці вялізных птушак. Ведзьму лічаць даўгажыцелем” (в. Клянок, Буда-Кашалёўскі р-н, Н. М. Зубарава, 1934 г.н.).

Систематизация сюжетов мифологических рассказов о ведьме позволила выявить основные мотивы защиты от сверхъестественных действий данного персонажа: исполь­зование объектов растительного и вещественного мира (крапива, борона, серп, осина, подкова, соль и мак), а также христианской атрибутики (молитва, свеча): “штоб ведзьма не забрала малако ў каровы, клалі крапіву на гладышкі” (в. Акцябр, Буда-Кашалёўскі р-н, Н. І. Шклярова, 1937 г.н.), “каб засцерагчы жывелу ад уздзеянняў ведзьмы, перад хлявом клалі барану, на парозе — серп, а ў хлеў ставілі пасвячоную ў цэркве свеч­ку, асінавае дрэва. Яшчэ пад варотніцу закладывалі крапіву. каб ведзьмы не адбіралі малако ад кароў” (в. Бацунь, Буда-Кашалёўскі р-н, Е. А. Аношына, 1925 г.н.), “хат­нюю жывелу можна было ад ведзьмы засцерагчы. Нада пазваць бабу-знахарку, штоб яна вакруг хлева і ў хлеве малітвы пачытала і спецыяльнай травы пакідала вакруг” (в. Патапаўка, Буда-Кашалёўскі р-н, Н. І. Нікіценка, 1928 г.н.), “каб спасці жывелу ад ведзьмінага калдаўства, людзі бралі падкову і палілі яе на вуглях, а тады кідалі яе ў малако. Я яшчэ ад ведзьмінага калдаўства клалі на вароты крапіву, таксама секлі асінавыя дровы, няслі іх на скрыжаванне дарог і палілі. А над агнем сушылі цадзілку. Вось тады прыбягала ведзьма, бо ёй было дрэнна” (в. Новыя Грамыкі, Веткаўскі р-н, Н. М. Пракопчык, 1934 г.н.), “І вось ад ведзьмы на Івана перад варотамі вешалі крапіву, каб ведзьма туда не зашлана ўсюночную людзі ад каліткі хадзілі з пасвечонай соллю і з макам паўз забор. Нада была так прайсці тры разы” (в. Новы Мір, Веткаўскі р-н, Г.Т. Хадунькова, 1914 г.н.).

Таким образом, изучение сюжетов мифологических рассказов (быличек) Гомельщи­ны является перспективным, ибо собранный фактический материал позволяет составить их указатель, сопоставление которого с аналогичными указателями в русском и украинском фольклоре, позволит выявить общие закономерности функционирования сюжетов и мотивов в восточнославянской мифологической прозе.

* В статье использован фактический материал, представленный в книге “Міфалагічныя ўяўленні беларусаў” / [уклад. Новак В. С.]. — Мінск: Права і эканоміка, 2010. — 538 с.

Литература

1. Народная демонология Полесья: публикации текстов в записях 80-90-х гг. ХХ века. Т.1: Люди со сверхъестественными свойствами. / [сост. Виноградова Л. Н., Левкиевская Е. Е.]. — М.: Языки славянских культур, 2010. — 648 с.

Автор: Е.В. Поборцева
Источник: Мова і культура. — 2012. — Вип. 15, т. 6. — С. 363-366.