У сістэме міфалагічных уяўленняў беларусаў важнае месца адводзіцца народным вераванням, звязаным з рознымі аб’ектамі рэчыўнага свету. Засяродзім увагу на тэкстах павер’яў, запісаных, напрыклад, пра венік на тэрыторыі Гомельска-Бранскага памежжа. Як слушна адзначылі даследчыкі Л. М. Вінаградава і С. М. Талстая, «засцерагальныя ўласцівасці веніка, яго здольнасць супрацьдзейнічаць нячыстай сіле таксама звязаны з яго ўтылітарнай функцыяй ачышчэння, ліквідацыі нечысці» [1, с. 75]. Невыпадкова ў шматлікіх запісах звестак пра венік канстатуецца, што ставіць яго трэба «веццем уверх», гэта з’яўляецца выдатным сродкам пазбаўлення ад звышнатуральнага ўздзеяння нячыстай сілы: «Ставяць у дзвярах, каб адганяць нечысць, падмяталшікам уверх»1 (зап. ад Валянціны Мікалаеўны Літвіненка, 1940 г. н., у в. Мічурынская Гомельскага р-на); «Еслі падмесці венікам у сенцах, яго ставіць нада мяцёлкай угору. Так ізганяюць нячысты дух — тады ведзьма ўжо не падойдзе да парога» (зап. ад Зінаіды Аляксееўны Шчадровай, 1937 г. н., у в. Целяшы Г омельскага р-на).
Паводле сведчанняў Ніны Яўхімаўны Кацубы, 1933 г. н., з вёскі Прысно Веткаўскага раёна, семантыка гэтага прадметнага атрыбута была звязана з дабрабытам, таму «нельга пераносіць венік са старой хаты ў новую, таму што пераносіцца ўсё дрэннае, што было ў старой хаце». Забаранялася ў гэтай мясцовасці пераступаць праз венік. Лічылася, што «людзі будуць нападаць, гэта значыць, гаварыць напрасліну, адносіцца дрэнна да цябе» (зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.). Невыпадкова гэты прадметны атрыбут выкарыстоўвалі, калі першы раз выганялі карову ў поле. Зыходзячы з народных уяўленняў, гэта дапаможа засцерагчы карову ад нячыстай сілы: «При первом выгоне коровы в поле необходимо подгонять её веником из лозы и положить веник на порог, чтобы корову не сглазили и было много-много молока» (зап. ад Ніны Васільеўны Луцьковай, 1952 г. н., у п. Першамайскі Веткаўскага р-на). Верай у тое, што ў хаце мог жыць дамавік, была абумоўлена забарона трымаць каля печы два венікі: «Нельга, каб у хаце было некалью венікаў, каб не завялося некалью дамавых і яны не сварыліся паміж сабой» (зап. ад Таццяны Свірыдаўны Калошы, 1932 г. н., у в. Рудня-Марымонава Гомельскага р-на). З семантыкай умацавання сям’і былі звязаны забароны перапыняць падмятанне падлогі венікам: «Калі мяцеш у хаце, нельга паюдаць начатую працу, трэба яе завяршыць, а то муж уйдзе ад жонкі» (зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.).
Жыхары Добрушчыны пазбягалі асобных маніпуляцый з венікам: забаранялася «яго кідащ у печ, каб у доме не было ссоры» (зап. ад Марыі Міхайлаўны Брычанка, 1932 г. н., у г. Добруш), кідаць куды-небудзь у хаце («Венік нельга швыраць па хаце, а то сайдзёш з ума» — зап. ад М. М. Брычанка, 1932 г. н.), наступаць на венік («Не можна босымі нагамі наступаць на венік, а то на нагах будуць балячкі» — зап. ад М. М. Брычанка, 1932 г. н.). Паводле сведчанняў мясцовых жыхароў, каб засцерагчыся ад звышнатуральнага ўздзеяння нячыстай сілы, «ставілі на ноч да дзвярэй перавернатую ўверх мятлу, вешалі пад паталок пучок пру^еў са старога веніка, пакрывалі плачушчае дзіця старым венікам, перабрасывалі венік цераз хату, мялі з вуглоў хаты мусар і сыпалі ў калыбель» (зап. ад М. М. Брычанка).
Сярод народных вераванняў, звязаных з падлогай, важнае месца адводзіцца забаронам падмятаць яе, калі хто-небудзь у гэты дзень ад’язджае з хаты: «Калі з дома хто-небудзь уезжает у дальнюю дарогу, нельга было падмятаць пол, каб была дарога добрая, без здарэнняў» (зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.). У мясцовай міфалагічнай традыцыі з мэтай пазбаўлення ад нячыстай сілы раілі падмятаць падлогу па пэўных правілах: «Падлогу трэба падмятаць не з канца пакоя, а з пачатку, каб павымятаць усю нячыстую сілу» (зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.).
Найбольш распаўсюджаны ў міфалагічнай традыцыі Г омельска-Бранскага памежжа павер’і пра люстэрка, якое асэнсоўваецца ў народных вераваннях не толькі як сродак сувязі з іншым светам, але і як прадмет-апатрапей. Паводле сведчанняў Лізаветы Еўклідаўны Лысоўскай, 1910 г. н., «люстэрка — дзверы ў іншастаронні мір» (зап. у г. Добруш). Пацвярджэннем другой часткі тэзіса з’яўляецца наступнае выказванне інфарманта: «Для адводу ведзьмаў нада ў хлеве трымаць асколак люстэрка». Што да іншых значэнняў гэтага прадметнага атрыбута, то варта прывесці шэраг забарон, звязаных з яго выкарыстаннем:
– не дазвалялася паказваць люстэрка дзіцяці («Нельга паказваць дзіця ва ўзросце да года ў люстэрка — будзе калдун» — зап. ад Л. Е. Лысоўскай, 1910 г. н.; «Нельга маленькае дзіцятка ва ўзросце да года паказваць у люстэрка, а то будзе калдун» — зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.; «Нельга дзіця да года паказваць у люстэрка» — зап. ад Валянціны Сцяпанаўны Якімцовай, 1935 г. н., у г. п. Новае Жыццё);
– забаранялася глядзецца ў люстэрка, калі ў гэты час была навальніца
(«Нельга глядзець у яго ноччу ці ў гразу: можна ўбачы^ тое, ад чаго страціш прытомнасць» — зап. ад Л. Е. Лысоўскай, 1910 г. н.; «Трэба закрываць люстэрка, калі граза, маланка» — зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.);
– забаранялася, калі ў хаце памёр чалавек, каб люстэркі былі адкрытымі («Нельга пры памершым трымаць люстэрка непрыкрытым, бо вернецца ў мір жывых вурдалакам» — зап. ад Л. Е. Лысоўскай, 1910 г. н.; «Калі ў сям’і памірае чалавек, то трэба завесіць люстэрка, павьіліващ усю ваду з посуду, каб туды не перасялілася душа памерлага» — зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.; «Калі памірае чалавек, то ў хаце завешваюць усе люстэркі, каб ніхто не мог убачыць яго, бо хутка яны сустрэнуцца на тым свеце» — зап. ад В. С. Якімцовай, 1935 г. н.).
Вылучаюцца і іншыя семантычныя групы павер’яў, звязаных з забаронай:
– доўга глядзецца ў люстэрка («Нельзя долго смотреться в зеркало, так как оно забирает силу человека, а у девушки красоту» — зап. ад Т. В. Дубяшнай, 1949 г. н., у в. Церахоўка Добрушскага р-на);
– глядзецца ў люстэрка падчас ежы і ў іншых сітуацыях («Нельга глядзецца ў люстэрка ў час ежы, калі расчэсваеш валасы, перад сном» — зап. ад М. М. Брычанка, 1932 г. н.).
Звернемся да зместу павер’яў, звязаных з нажом. У традыцыйнай культуры беларусаў такія якасці прадметных аб’ектаў, як вастрыня і выраб з металу, паўплывалі на фарміраванне іх семантыкі як абярэгаў: «Вострая, металёвая прырода нажа абумовіла функцыянаванне яго ў якасці абярэга і сродка супрацьстаяння нячыстай сіле, як ахоўнай мяжы супраць пранікнення смерці» [2, с. 343]. Звернем непасрэдную ўвагу на фактычны матэрыял, які дазваляе правесці адпаведную класіфікацыю павер’яў, звязаных:
– з дакладна вызначаным месцам прадмета, каб пазбегнуць шкоднага ўздзеяння («Нож абязацельно дзе-то должэн на сваём месце ляжаць. Нож не нада юдаць дзе папала. Нож — эта злосць» — зап. ад Міхаіла Іванавіча Атрошкіна, 1950 г. н., у г. Ветка; «Нельга астаўля^ нож на стале, будзе сварка» — зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.);
– са становішчам нажа («Нельзя класці нож уверх астрыём, а то здарыцца няшчасце» — зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.; «Нельзя ложить нож вверх остриём, будут неприятности» — зап. ад Таццяны Якаўлеўны Пронінай, 1927 г. н., у в. Рагі-Ілецкі Гомельскага р-на).
Існуе шэраг павер’яў, што адлюстроўваюць забароны:
– «есці з нажа» («Нельга есці з нажа, бо злым будзеш» — зап. ад Т. Я. Пронінай, 1927 г. н.);
– выкарыстоўваць нож у якасці падарунка («Нажы не дараць, бо могуць паслужыць у плахіх цэлях. Гэта плахая прымета, калі падарылі нож, то трэба даць за гэта манету» — зап. ад Т. Я. Пронінай, 1927 г. н.);
– прыносіць дадому («Не прыносяць дамоў з другіх мест лыжкі, вілкі і нажы, бо прыносіш у хату ссору і лайку» — зап. ад Т. Я. Пронінай, 1927 г. н.).
Як адзначыла жыхарка вёскі Аздзеліна Гомельскага раёна, нож як прадметны атрыбут выкарыстоўвалі, калі шапталі малітву: «Кто сам сабе шаптаў малітву, нада было браць нож пад паху» (зап. ад Аксінні Іванаўны Зарэцкай, 1927 г. н.). Нож выкарыстоўвалі і з мэтай засцярогі ад чаго-небудзь нядобрага: «Калі нядобрае што чыніцца ў хаце, то трэба над дзвярамі ў сенцах павесіць на ноч нож» (зап. ад Т. А. Грамадцовай, 1948 г. н., у в. Стаўбун Веткаўскага р-на). Паводле сведчанняў Г. У.Чуяшовай, 1941 г. н., калі «на свадзьбе маладая да нажа кранецца, то дзяцей у яе не будзе» (зап. у в. Стаўбун Веткаўскага р-на).
Сціплыя звесткі былі запісаны пра павер’і, звязаныя з іголкай. У пераважнай большасці, паводле народных вераванняў, нельга штосьці зашываць на сабе: «Нельга шыць на сабе, а то розум зашыеш. Трэба абавязкова здзяваць адзежду. Ну, а калі ўжо шыеш на сабе, трэба браць у рот невялічкую нітачку» (зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.); «Нельга шыць на сабе — розум зашыеш. Трэба або сюдаць адзёжу, або браць у рот нітку» (зап. ад В. С. Якімцовай, 1935 г. н.). З прыведзеных прыкладаў вынікае, што семантыка іголкі, звязаная з захаваннем розуму чалавека, выяўляецца ў кантэксце забарон выкарыстоўваць гэты прадмет у дзеяннях, звязаных з маніпуляцыямі з ім у становішчы «на сабе».
Шэраг забарон і прадпісанняў звязаны з валасамі, якія «ў народных уяўленнях — канцэнтрацыя жыццёвых сіл чалавека. У магіі адрэзаныя валасы, як і пазногці, пот, сліна і інш.) успрымаліся як заменнік чалавека» [1, с. 105]. У павер’ях пра валасы знайшоў адлюстраванне матыў забароны выкідваць іх, бо з гэтым звязвалі і фізічны стан чалавека, і магчымасць нашкодзіць яму: «Пастрыжаныя валасы нельга было выкідваць, каб птушкі не збіралі гэтыя валасы для сваіх гнёзд і каб потым не балела галава. Трэба абавязкова спальваць астрыжаныя валасы» (зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.); «Нельга выюдваць валасы, іх трэба спальваць, каб не балела галава» (зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.). Рэгламентацыя семантыкі дзеянняў, звязаных з валасамі, у асноўным зводзіцца, як сведчаць фактычныя матэрыялы, да забароны іх выкідваць на падлогу («Нельга, каб выпаўшыя валасы пэўнага чалавека валяліся на палу, каб іх не падабралі чужыя людзі і не накалдавалі, не нашкодзілі таму чалавеку, у якога выпалі валасы» — зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.), на двор («Валасы нельга выюдваць на двор. Падбярэ варона і будзе віць гняздо — будуць стьныя галаўныя болі» — зап. ад В. С. Якімцовай, 1935 г. н.).
Матыў забароны падразаць валасы для цяжарнай жанчыны даволі распаўсюджаны ў павер’ях, запісаных на Гомельшчыне: «Нельга падразаць валасы цяжарнай жанчыне, каб не ўкарацц розум дзіцяці» (зап. ад Т. С. Калошы, 1932 г. н.).
Народныя ўяўленні пра хлеб адлюстраваны ў павер’ях, звязаных з:
– яго спажываннем («Хлеб нада есці да апошняга кусочка. Хто хлеб не з’есць, у таго сілы прападаюць» — зап. ад Аксінні Іванаўны Зарэцкай, 1927 г. н., у в. Аздзеліна Г омельскага р-на);
– выпечкай хлеба («Хлебучыняе тая, хто чыстая жанчына. Да печы яна падходзіць, вымесіць, разгладзіць — тады роўнетка лажылі на капусны ліст. Іў печ» — зап. ад Галіны Раманаўны Дамадзелавай, 1935 г. н., у в. Прыбар Гомельскага р-на);
– з тым, як трэба класці хлеб («Нельга нікагда тыркаць хлеб і дагары нельга лажыць. Ісус хлебам усіх накарміў» — зап. ад Г. Р. Дамадзелавай, 1935 г. н.).
У сістэме ўяўленняў пра рэчыўны свет асобнае месца займаюць павер’і, звязаныя з соллю, асноўным матывам якіх была забарона яе рассыпаць. Атаясамлівалі гэта са сваркамі, няшчасцем: «Соль нельга рассыпаць, бо будзе сварка» (зап. ад Н. Я. Кацубы, 1933 г. н.); «Соль нельзя рассыпать — будет несчастье» (зап. ад Н. В. Луцьковай, 1952 г. н.). У некаторых павер’ях мае месца матыў забароны пазычаць соль: «Нельга даваць соль з дому саседзям, бо ў хаце будзе недастатак» (зап. ад Т. Я. Пронінай, 1927 г. н.).
Прыведзеныя матэрыялы па міфалогіі рэчыўнага свету — яскравае пацвярджэнне па-мясцоваму адметных лакальных і мікралакальных элементаў, вывучэнне якіх надзвычай важна для глыбокага асэнсавання духоўнай традыцыйнай культуры беларусаў Гомельска-Бранскага памежжа.
Літаратура
- Славянская мифология: энциклопедический словарь. — М.: Эллис Лак, 1995.
- Беларуская міфалогія: энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. — 2-е выд., дап. — Мінск: Беларусь, 2006. — 599 с.
Аўтары: А.А. Кастрыца, В.С. Новак
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 25 / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі ; навук. рэд. А.І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2018. — С. 159-163.
1 У артыкуле выкарыстаны матэрыялы архіва вучэбна-навуковай фальклорнай лабараторыі філалагічнага факультэта Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны.
