У паўсядзённым жыцці беларусаў было прынята ўшаноўваць парог, які ў славянскай міфалогіі асэнсоўваецца як «сімвалічная мяжа паміж домам і знешнім светам» [1, с. 318]. Звернемся да сучасных палявых экспедыцыйных матэрыялаў, звязаных з міфалагічнымі ўяўленнямі пра парог. Паводле народных вераванняў, спатыканне сватоў на парозе азначала іх няўдачу ў вырашэнні пытання аб згодзе маладой на шлюб. Жаніх абавязкова пераносіў маладую праз парог або яна пераступала сама. У некаторых мясцовасцях звычай пераносіць нявесту цераз парог сімвалічна асэнсоўваецца як ідэя прыняцця яе ў новую сям’ю, пры гэтым нібы заручаліся згодай памерлых продкаў: «У дзень свадзьбы малады доўжан маладую перанесці праз парог, штоб яго памерлыя продкі прынялі яе ў сваю сям’ю» (у артыкуле выкарыстаны архіўныя матэрыялы навукова-вучэбнай фальклорнай лабараторыі кафедры беларускай культуры і фалькларыстыкі Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Ф. Скарыны) (зап. у в. Крынкі Рэчыцкага р-на ад Н. Р. Краўчанкі, 1940 г.н.). Як паведаміла Кацярына Іванаўна Пінчук, 1951 г.н., з вёскі Дарашэвічы Петрыкаўскага раёна, «як у хату прыводзяць нявестку, то перад парогам трэба сказаць, што гэто новы член сем’і, бо коло порога жывуць умершыя і оны могуць наврадзіць таму чалавеку». «Да XIX стагоддзя дзесьці на Украіне захоўваўся звычай закопваць пад парогам памерлых нехрышчонымі дзяцей; гэта адпавядала асэнсаванню парога як месца, дзе знаходзяцца душы памерлых, і як мяжы паміж светам жывых і светам мёртвых» [1, с. 319].
У народнай свядомасці ўстойлівымі з’яўляюцца міфалагічныя ўяўленні, звязаныя з забаронамі перадаваць што-небудзь праз парог, а таксама вітацца, бо інакш сям’ю чакаюць непрыемнасці, сваркі, страта дабрабыту: «Праз парог нічога нельга перадаваць, бо не вернуць і сам не забярэш. Здаровацца нельга, бо пасварышся» (зап. у в. Пятровічы Светлагорскага р-на ад Т. П. Пузына, 1925 г.н). Як адзначыла гэтая ж інфарматар, «месці смеццё праз парог нельга, бо так як бы са смяццём і ўсё з хаты вымятаеш»; «На парозе няльзя стаяць, няльзя перадаваць цераз парог нічого, бо будзе плоха» (зап. у в. Заспа Рэчыцкага р-на ад Н. І. Максіменкі, 1937 г.н.); «Через порог нельзя передавать деньги, здороваться» (зап. у в. Урыцкае Гомельскага р-на ад П. П. Гатальскага, 1952 г.н.). Паводле сведчанняў жыхароў вёскі Скепня Жлобінскага раёна, «праз парог нельга здаровацца, передаваць што-небудзь, месці смецце праз парог, доўга стаяць у парозе, не праходзячы ў хату, усё гэта да непрыемнасцей, няшчасця» [3, с. 232].
У становішчы на парозе забаранялася есці, інакш «будзе няшчасце ў хаце» (зап. у в. Вышамір Рэчыцкага р-на ад Т. А. Склімянок, 1933 г.н.). Зыходзячы з народных вераванняў, «нельга, пераступаючы парог, есці – нячыстая сіла ўселіцца» (зап. у в. Судавіца Светлагорскага р-на ад В. Д. Шахлана, 1962 г.н.).
Пра важнае значэнне парога гаворыцца і ў міфалагічных апавяданнях, запісаных у вёсцы Ямпаль Рэчыцкага раёна: «Нельзя даваць што-небудзь праз парог, нельзя вітацца з людзьмі праз парог» (зап. ад А. І. Ярашкі, 1932 г.н.). Гэта было звязана з тым, што парог з’яўляўся той мяжой, якая аддзяляла свет жывых ад свету памерлых продкаў, што знаходзіць пацвярджэнне ў звестках, запісаных ад Сцепаніды Несцераўны Баўкуновіч, 1938 г.н., жыхаркі вёскі Купаўцы Лунінецкага раёна Брэсцкай вобласці: «Парог – гэто месцо поміж тым і гэтым светом». У народных вераваннях жыхароў Рэчыцкага Палесся, парог – гэта тое месца, дзе «знаходзяцца душы памершых» (зап. у в. Крынкі Рэчыцкага р-на ад Н. Р. Краўчанкі, 1940 г.н.).
У мясцовай традыцыі жыхароў вёскі Бабічы Чачэрскага раёна «не дазвалялася гасцям стаяць на парозе, лічылася, што калі ў хаце ёсць незамужняя дзяўчына, то яна не выйдзе замуж» (зап. ад Т. І. Селюковай, 1954 г.н.). Звесткі з падобнай семантыкай пра забарону стаяць каля парога або станавіцца на парог запісаны і ў іншых мясцовасцях Гомельскай вобласці: «Не трэба стояць у порозі, а проходзіць у хату, бо як е ў хаці незамужняя дзеўка, то не выйдзе замуж» (зап. у в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на ад Г. І. Швед, 1938 г.н.); «На парозе няльзя стаяць… бо будзе плоха» (зап. у в. Заспа Рэчыцкага р-на ад Н. І. Максіменкі, 1937 г.н.).
На пытанне, чаму нельга размаўляць, стоячы на парозе, жыхары з вёскі Рагі-Ілецкі Гомельскага раёна патлумачылі, што «ссора будзе» (зап. ад Т. Я. Пронінай, 1921 г.н.). Сварку маглі справакаваць і такія моманты, як сустрэча гасцей на парозе і развітанне з імі ў гэтым становішчы: «На парозе нельга было прывітаць гасцей і нельга было праводзіць гасцей, бо лічылася, што гэта к ссоре» (зап. у г. Светлагорск ад М. С. Паршнёвай). Жыхары вёскі Аносавічы Петрыкаўскага раёна былі ўпэўнены ў тым, што калі пастаяць каля парога перад тым, як адправіцца ў падарожжа або якую-небудзь паездку, то можна пазбегнуць непрыемнасцей: «Перад паездкай людзі стаялі ля парога і маўчалі, штоб паездка была добрай» (зап. ад В. А. Тарасевіч, 1940 г.н.).
Вяскоўцы імкнуліся мінімізаваць небяспечнае ўздзеянне нячыстай сілы, таму «пад парог клалі нож, каб нечысці не праходзілі» (зап. у в. Пятровічы Светлагорскага р-на). У сучасным жыцці прытрымліваюцца вызначаных у традыцыйнай культуры правіл, якія датычаць забароны для маладых людзей ступаць на парог хаты: «Муж ужэ доўжан жану ўзняць на рукі і на адной наге перапрыгнуць разам з жаною парог» (зап. у в. Пятровічы Светлагорскага р-на).
Паводле сведчанняў мясцовых жыхароў, «у час вяселля маладыя павінны былі разам пераступіць праз парог хаты, каб па жыцці ісці заўсёды разам» (зап. у в. Судавіца Светлагорскага р-на ад В. Д. Шахлана, 1962 г.н.).
У найбольшай ступені забароны ў адносінах да дзеянняў, звязаных з парогам, датычылі цяжарных жанчын: «Не трэба нічога чэраз парог перадаваць, здаровацца і наступаць бярэменным» (зап. у в. Баравое Лельчыцкага р-на ад М. І. Буцькавец, 1932 г.н.); «Бярэменным нельга праз парог выліваць ваду, бо родзіцца дзіця слюнявым» (зап. у в. Хізаў Кармянскага р-на ад Р. К. Конанавай, 1961 г.н.). «Парог, найбольш рытуалізаваны сімвал мяжы паміж хатай як максімальна засвоенай, “акультуранай” чалавекам часткай прасторы і навакольным, патэнцыйна варожым светам (іншасветам, светам памерлых).
Найбольшае значэнне парог меў у сямейнай абраднасці і ў знахарстве. У радзіннай абраднасці ў адпаведнасці з дародавым, родавым і пасляродавым этапамі парог інтэрпрэтаваўся ці то як цалкам небяспечная, ці то як дапаможная і лёсастваральная частка прасторы. Так, цяжарнай, кантакты якой з навакольным светам моцна абмяжоўваліся, забаранялася затрымлівацца і сядзець на парозе, бо будуць цяжкія роды» [2, с. 366]. «Бярэменным жанчынам нельзя ў парозе стаяць, таму, што дзіця будзе ў праходзе доўга стаяць у час родаў» (зап. ў в. Ямпаль ад А. І. Ярашкі, 1932 г.н.). Устойлівымі ў народных вераваннях з’яўляюцца забароны для цяжарнай жанчыны «сядзець і затрымлівацца ў парозе, бо цяжолыя будуць роды» (зап. у в. Залессе Рэчыцкага р-на ад Е. Загорцавай, 1941 г.н.).
З парогам было звязана выкананне рытуалаў, скіраваных на вылечванне пэўных захворванняў. Напрыклад, на парозе, паводле народных вераванняў, можна было вылечыць хваробу спіны: «Як баліць спіна, то лажыўса на парог, а хто самы ці першы, ці апошні пераступаў праз спіну гэтага чалавека на гэтам пароге» (зап. у в. Ленін Жыткавіцкага р-на ад Г. В. Стрыжэвіч, 1943 г.н.). У такім жа становішчы «вылечвалі» і тых людзей, у якіх балелі зубы. Калі маленькае дзіця было неспакойнае і ўвесь час плакала, то таксама звярталіся да магічнай сілы парога: «Калі дзіця крычыць, лажылі яго на парог, тры разы чыталі “Ойча наш” і казалі: “Чым радзіла, тым і атхадзіла”. Потым тры разы пераступіць чэраз дзіця» (зап. у в. Азершчына Рэчыцкага р-на ад С. К. Цуранковай, 1944 г.н.). У народзе дзейсным сродкам, каб не сніліся мерцвякі, з’яўляўся попел, якім трэба было пасыпаць парог: «Казалі, як сняцца мертвяцы, тожэ трэба попелам посыпаць парог, коб не сніліся. Дажа не толькі мертвяцы, а бывае і сніцца, і сніцца ўвесь час які-небудзь чалавек, то тожа надо попелам сыпаць» (зап. у в. Вялікія Сцяблевічы Жыткавіцкага р-на ад Е. А. Кушнярэвіч, 1941 г.н.).
З парогам, як адзначалася вышэй, былі звязаны народныя ўяўленні пра духаў памерлых, якія, лічылася, маглі ўплываць на жыццё сваіх родзічаў. «У Харкаўскай губерні дзіця-сірата ў дзень пахавання бацькі або маці павінна было, седзячы на парозе, з’есці кавалак хлеба з соллю, каб не сумаваць па памерламу і не адчуваць страху» [1, с. 319]. У сувязі з гэтым з’яўляюцца невыпадковымі прыкметы і павер’і, якія раскрываюць лёсавызначальную ролю парога. Разам з тым, іх можна класіфікаваць у адносінах да полаўзроставай катэгорыі: «Пасля купання дзяўчынкі ваду адмыслова вылівалі за парог, каб у свой час тая выйшла замуж. Перад тым, як везці дзіця да хросту, бацькі клалі на парог рэчы (сякеру, далато, калі хлопчык, лён, верацяно – калі дзяўчынка), якія мусілі ў будучым развіць у дзіцяці ўмельства ў пэўнай галіне» [2, с. 367]. Замаўляючы дзіця ад сурокаў ці спуду, сплёўвалі праз парог.
Разгледжаны матэрыял дае падставы зрабіць высновы аб самабытнасці міфалагічнага светапогляду нашых продкаў, у прыватнасці, аб багацці народных вераванняў, звязаных з парогам як сакральным месцам у хаце.
Літаратура
- Славянская мифология: энцикл. словарь. – М.: Эллис-Лак, 1995. – 416 с.
- Беларуская міфалогія: энцыкл. слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. – 2-е выд; дап. – Мінск: Беларусь, 2006. – 599 с.
- Славянские древности: этнолингвистический словарь: в 5 т. / под ред. Н. И. Толстого. – М.: Международные отношения, 1995. – Т. 1. А – Г. – 584 с.
Аўтар: В.С. Новак
Крыніца: Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі. Вып. 15 / навук. рэд. А.І. Лакотка; Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі. – Мінск: Права і эканоміка, 2013. – С. 355-359.
