Свята Івана Купалы, або Купалле ў архаічным выглядзе захавалася і ў беларусаў. Кожны год ноччу з 6 на 7 ліпеня людзі збіраюцца цэлымі вёскамі або горадам у адным месцы, распальваюць вогнішчы і шукаюць папараць-кветку, якая ўжо даўно з‘яўляецца сімвалам купальскай ночы. Лічыцца, што сонца губляе сваю сілу над прыродай, і гэта сіла нібы перадаецца злым духам і персанажам ніжэйшай міфалогіі, таму русалка, ведзьма, вадзянік, кікімара, лясун — галоўныя госці на святкаванні Купалля.
Адразу хацелася б развеяць міф пра тое, што Купалле — гэта свята ночы, бо рыхтавацца людзі да яго пачыналі яшчэ з раніцы 6 ліпеня. Задачай хлопцаў было знайсці месца для правядзення гулянняў (трэба адзначыць, што ў Жлобінскім раёне гэта заўсёды была тэрыторыя каля ракі або возера). Яны збіралі ўсе непатрэбныя рэчы, якія людзі назапашвалі на працягу года, каб зрабіць з іх купальскае вогнішча (лічылася, што калі там спаліць адзенне нездаровага чалавека, то яго хвароба згарыць разам з вопраткай): «Хлопцы ж шукалі калёсы, старыя рэчы для вогнішча. Месца для кастра выбіралася каля ракі» (запісана ў г. Жлобін ад Казловай Эльвіры Іванаўны, 1936 г.н. (нарадзілася ў в. Саланое)) [1, c. 368].
Калі казаць пра заняткі дзяўчат у гэты дзень, то трэба адзначыць, што на досвітку яны займаліся збіраннем лекавых траў, каб потым лячыць імі хворых: «Шчэ ўдзень дзеўкі да жанчынкі ішлі збіраць зёлкі, ці разныя лечашчыя травы, бо счыталі, што ў еты дзень яны большай сілай абладаюць» (запісана ў в. Лясань ад Кудзіновіч Веры Іванаўны, 1918 г.н.) [1, c. 373]. Гэтыя травы некаторыя свяцілі
ў царкве, а потым вешалі вакол хаты і ў хляве, каб засцерагчы сям‘ю і скаціну ад шкодніцтва ведзьмы. Людзі верылі, што яе сіла ў гэты дзень неабмежаваная, таму стараліся зрабіць усё магчымае, каб пазбегнуць яе ўплыву. Існавала павер‘е, што ведзьма на Купалле магла ператварацца ў незвычайную істоту, каб зрабіць шкоду суседскім хатнім жывёлам: «І верылі, што еслі это жывотнае пабіць (ета мог быць какой-небудзь кот з сільно красівымі глазамі ілі жаба бальшая), то на следуюшчый дзень у таго калдуна будуць сінякі на ліцэ ілі на спіне» (запісана ў в. Марусенька ад Чайдаковай Аліны Ігнацьеўны, 1927 г.н., Чайдакова Івана Мяфодзьевіча, 1924 г.н.) [1, c. 376]. Таксама людзі верылі, што дым ад запальвання гэтых траў не дае кратам і пацукам лазіць у гаспадарчых пабудовах. Асобнае значэнне надавалася магічнай сіле палыну, піжмы і крапівы: «А ў хаці пад краваці, каб мышэй не было, клалі палын ды піжму, і ляжалі яны ўвесь год. Крапіва аберагала ад злых чар да здароўя надавала, дак яе і ў яду дабаўлялі» (запісана ў в. Лясань ад Кудзіновіч Веры Іванаўны, 1918 г.н.) [1, c. 373].
Па сведчаннях інфарматараў традыцыйным абрадам было купанне людзей, якое лічылася адным з этапаў ачышчэння чалавека ад адмоўнага ўздзеяння, вада ў гэты дзень змывала з чалавека ўсе ўчыненыя ім грахі: «На Ивана Купалу идёшь, а тебя обливают водой, так сказать. Иван Купала — ты должен искупаться. Стоит ведро около дома, молодёжь обычно обливает водой. Обычно это жаркий день» (запісана ў в. Мормаль ад Цюльковай Ніны Міхайлаўны, 1948 г.н.) [1, c. 376]. Стыхія вады ў гэтую ноч важнае значэнне мела для дзяўчат, бо па павер‘ях яна надавала знешняму выгляду маладосці, рабіла твар прыгожым і чыстым: «У еты дзень купаліся, мыліся купальскай расой. Лічылі, ліцо будзе чыстым, красівым» (запісана ў в. Касакоўка ад Чысловай Елізаветы Цімафееўны, 1917 г.н.) [1, c. 371].
Ачышчальнай стыхіяй таксама быў агонь, праз які скакалі ў час святкавання, каб дым абараніў чалавека ад злых духаў і з‘едлівага вока, каб быць здаровымі: «Рабілі чучала, вакруг якога тожа праводзілі розныя вясёлыя гульні. Потым гэта чучала запальвалі, а праз касцёр перапрыгівалі. Казалі, што ён ачышчае ад нячыстай сілы. Кроме чучала палілі і проста кастры» (запісана ў в. Пірэвічы ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н.) [1, c. 377]. У г. Жлобін гэта чучала называлі «баба», яго рабілі звычайна са снапа жыта, «нараджалі» ў адзенне, садзілі на доўгую палку і насілі па вуліцы, потым таксама спальвалі, а попел кідалі ў ваду. Праз вогнішча, якое ў г.п. Стрэшын называлі «цяпло», скакалі як асобна, так і парамі (хлопец з дзяўчынкай), гэта была своеасаблівая варажба на далейшы лёс іх адносін: «Дзяўчаты прыгалі праз кастры з хлопцамі, узяўшыся за рукі. Лічылі, што еслі разам перапрыгнуць, будуць у пары» (запісана ў в. Касакоўка ад Чысловай Елізаветы Цімафееўны, 1917 г.н.) [1, с. 371]. Прыгнуць праз вогнішча — абавязковая ўмова святкавання, людзі верылі, што так яны ачышчаюцца ад грахоў, а тых, хто не хацеў прыгаць, падазравалі ў сувязі з нячыстай сілай. У в. Марусенька дзяўчаты кідалі ў агонь свае вянкі, загадвалі жаданне і верылі, што яно абавязкова збудзецца. Існуюць сведчанні, калі праз купальскае вогнішча пераводзілі хатніх жывёл. Напрыклад, у в. Скепня гэта рабілі, каб абараніць кароў ад уплыву вядзьмарскіх сіл: «На Купалу сільна баяліся, каб ведзьмы не адабралі малако ў кароў. Штоб засцярэгчы кароў ад гэтага, трэба было перавесці іх праз агонь» (запісана ад Мельнікавай Алены Рыгораўны, 1923 г.н.) [1, c. 380].
Вакол вогнішча вадзілі карагоды, танцавалі, пелі, прыдумвалі розныя гульні. Пелі пра Купалу, Купалінку. У многіх песнях усхваляліся сонца, месяц, птушкі:
Сёдні Купала, а заўтра — Іван,
Зайграй, сонца, зайграй нам,
Каб у ясным небі звінела,
Каб сырая зямля стагнала
Ад дзявочага гуляння,
Ад жаночага спявання (запісана ў в. Лясань ад Кудзіновіч Веры Іванаўны, 1918 г.н.) [1, c. 373].
Акрамя таго, у песнях ёсць зварот да бацькоў, у якім дзяўчыны просяць адпусціць іх на свята да хлопцаў, каб знайсці сабе жаніха. У некаторых — апісваецца паслядоўнасць правядзення абраду Купалля: як дзяўчыны плялі вянкі, як палілі касцёр, варажылі і г.д.:
Ой, рана-рана на Івана
Выйшлі дзеўкі на луг,
Ой, ды сталі ў круг.
Выйшлі хлопцы на луг,
Распалілі касцёр
Ды гулялі да зор (запісана ў в. Дабрагошча ад Смалянчук Ганны Андрэеўны, 1929 г.н.) [1, c. 367].
Асобнае месца ў святкаванні займае купальская варажба. Яе мэтай было ўдакладненне года, калі дзяўчына выйдзе замуж, бо гэта пытанне хвалявала не адно пакаленне жанчын. Яны плятуць вянкі, з дапамогай якіх і атрымоўваюць адказ: «Калі станавілася цёмна, мы пускалі етыя вянкі па раке і глядзелі — чый першы датронецца да другога берага, тая першая і замуж выйдзе» (запісана ў г. Жлобін ад Ніканенка Валянціны Канстанцінаўны, 1937 г.н.) [1, c. 369]. Было некалькі варыянтаў такой варожбы, напрыклад, калі вянок стаіць на месцы, то ў гэтым годзе дзяўчына замуж не выйдзе (в. Касакоўка) або ў які бок паплыве, там і жаніх будзе (в. Мормаль). Вельмі дрэннай прыкметай лічыцца, калі вянок тоне ў вадзе. У в. Лясань было меркаванне, што гэта знак смерці. Былі выпадкі, калі хлопцы хацелі пажартаваць над дзяўчынамі і хадзілі збіраць па беразе іх вянкі: «А ў дванаццаць гадзін дзяўчаты спускаліся да ракі ці возера і пускалі свае вяночкі, а назаўтра кожная дзяўчына пытае ў хлопца пра вянок. Калі ў гэтага хлопца аказываецца яе вянок, гэта значыцца, што ёй за яго замуж ісці» (запісана ў в. Кірава ад Грышчанка Надзеі Піліпаўны, 1938 г.н.) [1, c. 372]. Акрамя дзяўчат на вянках маглі варажыць і хлопцы, але гэта яны рабілі звычайна разам з тымі, хто ім падабаўся: «Плялі два вяночкі: адзін таму, каго кахаеш, другі — сабе, і брасалі іх у ваду. Калі вяночкі сыйдуцца, будзе шлюб» (запісана ў г. Жлобін ад Казловай Эльвіры Іванаўны, 1936 г.н. (нарадзілася ў в. Саланое)) [1, c. 368].
Самай цікавай часткай купальскай ночы з‘яўляецца пошук кветкі-папараці, якая вырастае і свеціцца адну ноч а дванаццатай гадзіне і якую ахоўваюць ад чужога вока нячыстыя сілы (магчыма таму людзі амаль не памятаюць, каб хто-небудзь знаходзіў яе): «Ноччу, гавораць, цвіце папараць-кветка, і хто яе знойдзе, той будзе разумець галасы дрэў і звяроў, птушак» (запісана ў в. Скепня ад Мельнікавай Алены Рыгораўны, 1923 г.н.) [1, c. 380]. Акрамя вышэйназванага паліглоцтва ходзіць вераванне, што гэты чалавек будзе вельмі багаты і шчаслівы, можа знішчаць вядзьмарскія нагаворы (г. Жлобін), пражыве багата гадоў (в. Чырвоны Бераг). Але ў в. Марусенька людзі лічаць, што моладзь ходзіць ў лес, каб проста паабдымацца, а факт існавання папараць-кветкі наадрэз адвяргаецца.
Святкаванне Купалля пераважна накіравана на забеспячэнне дабрабыту людзей, тут удзельнічаюць усе жыхары сяла і горада ад малога да вялікага, бо толькі ўсеагульнае выкананне абрадаў можа садзейнічаць дасягненню пастаўленай мэты.
Важнай часткай летняга цыкла абрадавага календара з‘яўляецца жніво, якое заўсёды суправаджалася песнямі жанчын-жняярак. Зажынаць пачыналі абавязкова ў чыстым адзенні і з наступных слоў, якія з‘яўляліся своеасаблівым арганізацыйным момантам і стваралі добры настрой перад працай: «Дай жа, Божа, спор у рабоце» (запісана ў в. Чырвоны Бераг ад Гаўрыльчык Алены Іванаўны, 1906 г.н.) [1, c. 385]. Жанчыны выбіралі самую лепшую жняю, каб яна першая пачынала зажынаць і каб не паранілася, бо дрэннай прыкметай лічылася, калі тая парэжа палец — жніво будзе вельмі цяжкім.
Нягледзячы на цяжкасць выканання працы, жанчыны ладзілі паміж сабой спаборніцтвы на хуткасць, а тую, якая слаба жне, засмейвалі:
А ў балоці да касец косіць,
Кінуў косу, сеў, галосіць:
— Чаго мая да каса не косіць,
— Наверна, мая жонка скупа (запісана ў в. Ляды ад Фамянюк Анастасіі Раманаўны, 1928 г.н.) [1, c. 382].
«Завіванне барады» — абавязковы абрад, які сімвалізаваў канец жніва. «Эта быў пучок калосьеў пшаніцы, ці іншай збажыны. Эту «бараду» перавязывалі лентай — бараду запляталі» (запісана ў в. Скепня ад Мельнікавай Алены Рыгораўны, 1923 г.н.) [1, c. 386]. Пад «бараду» людзі звычайна клалі кусок хлеба і соль, каб на наступны год быў добры ўраджай. У в. Касакоўка існаваў цікавы звычай прыбіраць у платкі апошні зжаты сноп, які называлі «імяніннікам». Яго ставілі на кут пад абраз, а на Пакровы аддавалі скаціне. У гэтай жа вёсцы жнеі, каб у наступным годзе захаваць добры ўраджай, шукалі сцяблінкі, на якіх была самая вялікая колькасць калоссяў: «Еслі находзілі, то іх берагуць да наступнага пасева і первымі засяваюць. Лічылі, што ўраджай будзе добры» (запісана ад Чысловай Елізаветы Цімафееўны, 1917 г.н.) [1, c. 387].
Вывучэнне і знаёмства з мясцовай спецыфікай правядзення свята дазваляе паказаць багацце ўнутранага светаўспрымання і міфалагічнага ўяўлення беларусаў праз усяго толькі маленькую іх частку.
Спіс літаратуры
- «Святло каштоўнасцей духоўных. Жлобінскі край: мінулае і сучаснасць» / Пад аг. рэд. В. С. Новак, А. А. Станкевіч. — Гомель: ААТ «Полеспечать», 2009. — 544.
Аўтар: В.І. Глузд
Крыніца: Актуальные проблемы филологии: сборник научных статей. Вып. 11 / редкол.: А.В. Бредихина (гл. Ред.) [и др.]; Гомельский государственный университет им. Ф. Скорины. – Гомель, 2018. – С. 145-150.
