Іменаслоўная сістэма горада Гомеля перыяду 1981-1990 гадоў

Артыкул прысвечаны разгляду асноўных пазіцый гомельскага іменаслову 1981-1990 гадоў. Аналіз антрапанімікону праводзіцца згодна з распрацаванай схемай, у якой улічваюцца асноўныя статычныя і дынамічныя паказчыкі іменаслоўнай сістэмы. Разглядаюцца змены антрапанімікону па асноўных пазіцыях у параўнанні з папярэднім дзесяцігоддзем. Тэарэтычныя распрацоўкі дапаўняюцца паказчыкамі, якія атрыманы ў выніку аналізу суцэльнай выбаркі антрапонімнага матэрыялу. Разглядаюцца паходжанне імён, іх ужывальнасць, варыянтнасць, нацыянальны аспект, змены частотнасці. Асаблівая ўвага звяртаецца на разгляд груп папулярнасці антрапонімаў, іх састаў, змены ў групах. Прыводзяцца звесткі экстралінгвістычнага характару (частотнасць, дынаміка змянення колькасці імён, нацыянальны фактар). Апрацаваны фактычны матэрыял змешчаны ў табліцах. У тэарэтычным плане вызначаецца спецыфіка антрапоніма як сацыялінгвістычнай адзінкі.

Іменаслоўная сістэма па сваёй сутнасці з’яўляецца неад’емнай часткай агульнай лексічнай сістэмы мовы кожнай краіны. Прырода іменаслоўнай сістэмы дуалістычная, і ў гэтым яе адметнасць у параўнанні з апелятыўнай лексікай. Такое становішча склалася па дзвюх прычынах. Па-першае, антрапанімікон як частка лексічнай сістэмы дадзенай мовы пачынае адаптавацца да існуючай моўнай сістэмы (асабліва ярка тэта праяўляецца пры запазычванні іншамоўных онімаў) і ў якасці звычайнай лексічнай адзінкі падпарадкоўваецца граматычным правілам дадзенай мовы. Па-другое, іменаслоўная сістэма любой мовы звычайна адлюстроўвае не толькі лінгвістычныя, але і агульнаграмадскія змены і працэсы (у гэтым і заключаецца специфічная функция онімаў), таму і змяняецца яшчэ і па сацыялагічных законах, шматлікія аспекты якіх утрымліваюць у сабе звесткі па сацыялогіі, культуралогіі, эстэтыцы, псіхалогіі, фальклору, этнаграфіі і інш.

Уласнае імя з’яўляецца не толькі лінгвістычнай адзінкай. Спецыфічнае становішча гэтай адзінкі патрабуе больш глыбокіх і рознабаковых даследаванняў. Імя – выразнік мноства сацыяльных, палітычных, гістарычных, культурных працэсаў, якія адбываліся на пэўнай тэрыторыі. Правядзенне статыстычных даследаванняў у галіне антрапаніміі дае магчымасць вызначыць асноўныя тэндэнцыі развіцця іменаслову і пэўным чынам суаднесці іх з адпаведнымі працэсамі ў грамадстве. Так, у апошнія дзесяцігоддзі XX стагоддзя ў гомельскім іменаслове назіраецца значнае павелічэнне іншамоўных онімаў, якія з’яўляюцца характэрнымі ў асноўным для антрапаніміконаў краін Заходняй Еўропы і Бліжняга У сходу. Такое становішча склалася таму, што павялічваюцца культурныя, эканамічныя сувязі (вучоба, праца) паміж краінамі, ідзе інтэрнацыяналізацыя антрапанімікону.

Мэтай работы з’яўляецца выяўленне асноўных параметраў функцыянавання іменаслову горада Гомеля 80-х гадоў XX стагоддзя з пункту погляду якаснага складу імён і колькасных змяненняў. Даследаванне праводзіцца на аснове вынікаў статыстычнага аналізу суцэльнай выбаркі матэрыялу.

Аб’ектам даследавання з’яўляецца іменаслоўная сістэма Чыгуначнага раёна горада Гомеля (уласныя імёны) за перыяд з 1981 па 1990 гады.

Пры аналізе гомельскага іменаслову 1981-1990 гадоў намі былі ўлічаны такія пазіцыі, як колькасць ужытых за дзесяцігоддзе жаночых і мужчынскіх імен паасобку, а таксама колькасць носьбітаў дадзеных антрапонімаў кожнага полу. На аснове атрыманых дадзеных вылічаўся сярэдні каэфіцыент аднайменнасці, які вызначаецца дзяленнем колькасці зарэгістраваных носьбітаў на колькасць імён [1, с. 80]. Былі вызначаны таксама дзесяткі самых папулярных антрапонімаў дзесяцігоддзя, а ў дачыненні да іх ступень папулярнасці – колькасць носьбітаў самых папулярных імён у адносінах да ўсіх намінантаў у працэнтах. Асобна былі адзначаны папулярныя антрапонімы дзесяцігоддзя – тыя, што маюць значэнне, вышэйшае за каэфіцыент аднайменнасці. Асаблівая ўвага была звернута на вызначэнне пагадовай колькасці ўжытых імён. Так як антрапанімікон – дынамічная з’ява, то разглядаліся змены папулярнасці імён на працягу дзесяцігоддзя, пры гэтым звярталася ўвага на павелічэнне і паніжэнне ўжывальнасці асобных, найбольш папулярных адзінак. Асобна разглядалася такая група, як адзінкавыя антрапонімы, а таксама іх месца ў іменаслове. Пэўная ўвага надаецца нетрадыцыйным для нашага іменаслову онімам, якія складаюць адну з адметнасцей любой іменаслоўнай сістэмы. Зыходзячы з сацыяльных складнікаў, вызначаецца нацыянальны аспект антрапанімікону. Прыведзены варыянтныя рады імён паводле паходжання. Варыянтамі ў дадзеным выпадку лічацца ўсе тыя онімы, якія могуць быць зведзены да аднаго першапачатковага оніма, незалежна ад мовы сучаснага існавання варыянта і версіі паходжання кожнага з варыянтаў па апошніх этымалагічных дадзеных.

Для рэалізацыі пастаўленых задач намі быў прыменены метад аналізу суцэльнай выбаркі онімнага матэрыялу. Пры гэтым былі ўлічаны асноўныя палажэнні распрацовак У.А. Ніканава і В.Д. Бандалетава [1, 2, 3]. Абавязковым з’яўляецца выклад лінгвістычных (паходжанне імён, іх варыянтнасць) і сацыялагічных (частотнасць онімаў, змены ўжывальнасці) складнікаў. Гэтага патрабуе спецыфіка імя як сацыялінгвістычнай адзінкі [4, с. 123]. Асноўныя распрацоўкі расійскіх лінгвістаў былі дапоўнены практычнымі вынікамі аналізу Г.М. Мезенка, якія яна прымяняла пры разглядзе іменасловаў Віцебска і Полацка [5].

Разгляд іменаслову Гомеля (Чыгуначны раён) 1981-1990 гадоў даў наступныя вынікі.

У перыяд з 1981 па 1990 гады было ўжыта 121 мужчынскае і 163 жаночыя імёны. Колькасць носьбітаў складає 12767 асоб мужчынскага і 12190 асоб жаночага полу. Адпаведна каэфіцыент аднайменнасці ў мужчынскім іменаслове роўны 106, у жаночым 75. Дзесяткі самых папулярных імён і іх колькасныя значэнні змешчаны ў табліцы 1.

Табліца 1

Самыя папулярныя імёны антрапанімікону Гомеля 80-х гадоў XX стагоддзя

Як вынікае з табліцы 1, дзесяццю самымі папулярнымі імёнамі было ахоплена 7795 асоб мужчынскага і 8234 асобы жаночага полу. Ступень традыцыйнасці складає 61,06 % у мужчынскім антрапаніміконе. У жаночым тэты паказчык роўны 67,55 %. Гэта прыкладна 3/5 ад усяго іменаслову.

Вышэй каэфіцыента папулярнасці ў мужчынскім іменаслове знаходзяцца 26 імён. Акрамя вышэйазначаных, да гэтай трупы адносяцца антрапонімы Павел, Ігар, Уладзімір, Мікалай, Арцём, Віктар, Міхаіл, Антон, Іван, Вячаслаў, Алег, Раман, Вадзім, Канстанцін, Станіслаў, Кірыла. У жаночай частцы антрапанімікону вышэй каэфіцыента папулярнасці знаходзяцца 28 імён. Ужывальнымі, акрамя першай дзесяткі, былі онімы Вікторыя, Настасся, Аксана, Марыя, [Олеся], Людміла, Галіна, Крысціна, Вераніка, Яўгенія, Аляксандра, Іна, Яніна, Надзея, Аліна, Дар’я, Валянціна, Ала.

Што тычыцца паходжання імён разглядаемага дзесяцігоддзя, то трэба адзначыць, што ў актыўным іменаслове, акрамя традыцыйных старажытнагрэчаскіх, лацінскіх, старажытнаяўрэйскіх і славянскіх імён, ужываюцца адзінкі арабскага (Карым, Самір, Сатар, Шэрхан), цюркскага (Аскер), літоўскага (Андрус, Арвідас) паходжання. Адзначаюцца два новыя онімы – Кім, Уладлен. Адно імя мае падвойную форму – Жасе Марыяна. Адзін онім ужываецца ў скарочанай форме – Стас. У жаночым іменаслове з’яўляюцца імёны арабскага (Айна, Зейнаб, Лейла, Саіда), цюркскага (Ipада) паходжання. Адзначаюцца адзінкавыя казахскія (Жумагул), узбекскія (Нігіна), літоўскія (Сваюнэ) антрапонімы. Сярод разглядаемых онімаў ужываецца новае імя Уладлена.

У мужчынскім іменаслове пік колькасці імён прыходзіцца на 1989 год – 65 адзінак, а мінімум на 1981 год – 56. У жаночым антрапаніміконе пік колькасці імён прыходзіцца на 1989 год – 85 адзінак, а мінімум на 1981 год – 55 адзінак. Колькасць імён у актыўным іменаслове за гэтыя 10 гадоў узрастае больш чым на 50 %. Дынаміка змяненняў іменаслову 80-х гадоў змешчана ў табліцах 2, 3.

Табліца 2

Пагадовыя паказчыкі мужчынскага іменаслову 80-х гадоў

Табліца 3

Пагадовыя паказчыкі жаночага іменаслову 80-х гадоў

На працягу дзесяцігоддзя ўзрастае ўжывальнасць онімаў Алег, Антон, Артур, Арцём, Ілья, Кірыла, Раман, Руслан, Станіслаў. Адначасова зніжаецца папулярнасць такіх онімаў, як Васілій, Ігар, Сяргей, Уладзімір, Юрый. У жаночым іменаслове становяцца болын ужывальнымі адзінкі Аліна, Дар’я, Кацярына, Крысціна, Настасся. У той жа час назіраецца спад папулярнасці такіх онімаў, як Аксана, Алена, Алеся, Вера, Вольга, Галіна, Людміла, Наталля, [Олеся], Святлана.

Колькасць адзінкавых імён складае 47. Самыя цікавыя онімы – Генрых, Дан, Даніэль, Клімент, Рафаіл, Стас, Хрысціян, Эдвард, Эміль. Колькасць адпаведных жаночых онімаў складае 66 адзінак. Адзначым наступныя нетрадыцыйныя адзінкі: Венера, Веста, Габрыэла, Іаанна, Ільяна, Каміла, Ляна, Мальвіна, Сандра, Сюзанна.

Нацыянальны склад імён гэтага дзесяцігоддзя становіцца значна болын разнастайным у параўнанні з папярэднімі перыядамі. Узрастае колькасць імён, нададзеных у неславянскіх і змешаных сем’ях. Прычым, змяняюцца такія імёны не толькі колькасна (узрастае іх ужывальнасць), але і якасна (павялічваецца колькасць нацыянальнасцей, адпаведна з’яўляюцца новыя онімы, многія з якіх былі раней невядомымі для славянскага іменаслову). Змяняюцца і прынцыпы называния ў такіх сітуацыях.

У мужчынскім іменаслове адзначаецца 32 выпадкі намінацыі ў неславянскіх і змешаных сем’ях. У жаночым – 36 выпадкаў падобнага іменавання. Адпаведныя звесткі змешчаны ў табліцах 4, 5.

Табліца 4

Імёны, дадзеныя хлопчыкам у неславянскіх і змешаных сем’ях у 80-х гадах

Табліца 5

Імёны, дадзеныя дзяўчынкам у неславянскіх і змешаных сем’ях у 80-х гадах

У мужчынскім іменаслове дзесяцігоддзя можна адзначыць наступныя этымалагічна варыянтныя рады: Аляксандр – Алесь, Іван – Ян – Жан, Георгій – Юрый, Данііл – Даніла – Даніэль, Арцемій – Арцём, Андрэй – Андрус, Станіслаў – Стас, Герман – Арман, Арсеній – Арсен, Хрысціян – Крысціян, Юлій – Юльян. У жаночым антрапаніміконе сітуацыя наступная: Аляксандра – Сандра – Алеся – [Олеся] – Леся, Ксенія – Аксана, Іаанна – Жанна – Жанета – Яна – Яніна, Наталія – Наталля, Хрысціна – Крысціна, [Елена] – Алена – Алёна – Гелена, Ангеліна – Анжаліка – Анжэла, Сафія – Соф’я, Віталія – Віталіна, Васіліна – Васіліса, Дарыя – Дар’я, Лілія – Ліліяна – Ліяна, Валянціна – Аляўціна, Ганна – Аніта, Ірына – Арына, Сусанна – Сюзанна, Юлія – Юльяна – Ульяна, Тамара – Тамрыко.

Асноўнымі зменамі ў іменаслове дадзенага перыяду ў параўнанні з папярэднім дзесяцігоддзем (1971-1980 гады) сталі наступныя:

Колькасць імён актыўнага іменаслову працягвае павялічвацца, хоць ужо не такімі хуткімі тэмпамі. Так, у мужчынскім іменаслове колькасць афіцыйна зарэгістраваных імён павялічылася з 95 да 121 адзінкі. Аналагічнымі тэмпамі змяняецца і жаночы іменаслоў. Колькасць імён у ім узрасла са 125 да 163 адзінак. Адначасова крыху зніжаецца каэфіцыент аднайменнасці. У мужчынскім іменаслове ён апускаецца са 110 да 106. У жаночым гэты паказчык знізіўся з 78 да 75. Такая невялікая велічыня змянення дазваляе гаварыць аб тым, што стабільнасць іменаслову застаецца на дасягнутым узроўні.

Паступовае зніжэнне розніцы паміж паказчыкамі ўжывальных онімаў прыводзіць да аналагічнага працэсу руху ступені традыцыйнасці. У мужчынскім іменаслове такі паказчык знізіўся з 67,78% да 61,06%. У жаночым ступень традыцыйнасці знізілася на такую ж колькасць — з 74,92% да 67,55%.

Нацыянальны аспект іменаслову становіцца больш разнастайным. Колькасць выпадкаў іменавання ў неславянскіх і змешаных сем’ях узрастае ўдвая. Геаграфія паходжання запазычаных антрапонімаў значна пашыраецца. Адзначаюцца антрапонімы наступных рэгіёнаў: Каўказа (азербайджанцы, армяне, лезгіны, адыгейцы, грузіны), Сярэдняй Азіі (казахі, узбекі, туркмены, таджыкі), Прыбалтыкі (літоўцы, латышы), Заходняй Еўропы (палякі, італьянцы, балгары), Бліжняга Усходу (афганцы), сустракаецца нават антрапонім прадстаўніка Афрыкі – імя дзіцяці гвінейкі і бенінца. Павышаецца колькасць імён прадстаўнікоў цыганскай дыяспары, якія пачынаюць рэгістраваць сваіх дзяцей у органах загса. Пачынаецца працэс інтэрнацыяналізацыі. Болынасць міжнародных кантактаў ідзе па лініі вучоба – работа – адпачынак. Гэты працэс і становіцца галоўнай прычынай узнікнення новых запазычаных антрапонімаў.

Колькасць адзінкавых імён у разглядаемы перыяд значна ўзрастае.

У мужчынскім іменаслове колькасць такіх онімаў узрастае толькі на трэць (з 34 да 47 адзінак). Галоўную ролю пры гэтым адыгрываюць онімы краін Бліжняга Усходу (Азім, Аскер, Aмap, Джамал, Жумабай, Карим, Мурат, Мухамада, Рынат, Самір, Сатар, Шэрхан). Пэўную групу складаюць онімы заходніх краін (Андрус, Арвідас, Арман, Генрих, Даніэль, Жан, Крысціян, Эміль, Эрык). Трэцюю групу адзінкавых онімаў складаюць т. зв. “старыя” імёны, якія былі ва ўжытку да рэвалюцыі, а пасля яе альбо былі поўнасцю забыты, альбо адзначаліся вельмі рэдка (Клімент, Кузьма, Макар, Фрол).

У жаночым іменаслове паказчык аднайменнасці павялічваецца ў 2 разы (з 34 да 66 адзінак). Асноўнымі прычынамі з’яўлення адзінкавых імён з’яўляюцца: актыўнае ўвядзенне заходніх імён і іх варыянтаў (Габрыэла, Гелена, Іаанна, Лаура, Леана, Луана, Саманта, Сандра, Сваюнэ, Сімона, Сюзанна, Эвяліна), з’яўленне вялікай

колькасці імён народаў Бліжняга Усходу (Айна, Аннман, Гульнар, Жумагул, Зейнаб, Земфіра, Ірада, Нігіна, Саіда, Тамрыко), а таксама папаўненне гэтай катэгорыі запазычаннямі з іменасловаў заходніх і паўднёвых славянскіх краін (Ванда, Весціслава, Гражына, Ружэна, Сіяна, Славяна, Цвятана).

Поўныя спіс мужчынскіх імён, ужытых у разглядаемае дзесяцігоддзе, прыведзены ў табліцы 6. Аналагічныя паказчыкі жаночага іменаслову разглядаюцца ў табліцы 7.

Табліца 6

Частотныя паказчыкі мужчынскага іменаслову 80-х гадоў XX стагоддзя

Табліца 7

Частотныя паказчыкі жаночага іменаслову 80-х гадоў XX стагоддзя

Такім чынам, антрапанімікон разглядаемага дзесяцігоддзя вызначаецца наступнымі асаблівасцямі:

1. Працягваецца павелічэнне колькасці онімаў наяўнага іменаслову. У першую чаргу папаўненне адбываецца за кошт увядзення ў актыўны іменаслоў шматлікіх заходніх варыянтаў вядомых імён, а таксама ўключэння ў склад нашага іменаслову новых замежных онімаў.
2. Зніжаецца каэфіцыент аднайменнасці і ступень традыцыйнасці, што прыводзіць да болып раўнамернай нагрузкі на асноўную частку онімнай сістэмы. Колькасная розніца паміж онімамі становіцца менш выражанай.

Список литературы

1. Бондалетов, В.Д. Русская ономастика / В.Д. Бондалетов. – М. : Просвещение, 1983,-223 с.
2. Бондалетов, В.Д. Женские личные имена в конце XIX века / В.Д. Бондалетов // Ономастика Поволжья 3 : сб. науч. тр. – Уфа, 1973. – С. 118-125.
3. Никонов, В.А. Женские имена в России XVIII века / В.А. Никонов // Этно­графия имён. – М. : Наука, 1971. – С. 120-141.
4. Карніеўская, Т.А. Лінгвістычныя і сацыяльныя аспекты ў антрапаніміцы // IX Республиканская научная конференция студентов и аспирантов Республики Беларусь “НИРС-2004” : тезисы докладов. В 8 ч. Ч. 4 / Под ред. А.И. Жука. – Гродно : ГрГУ, 2004.-С. 123-125.
5. Мезенка, Г.М. Беларуская анамастыка / Г.М. Мезенка. – Мінск : Вышэйшая школа, 1997. – 119 с.

Аўтар: Т.А. Карніеўская
Крыніца: Веснік Брэсцкага універсітэта. Серыя філалагічных навук = Vesnik of Brest University. Senes of ohiloloqical sciences : літаратуразнауства. мовазнауства : навукова-тэаоэтычны чзсопіс / заснавальнік – Установа адукачыі “Брэсцкі дзяожаўны універсітэт ім. А. С. Пушкіна”. 2009. № 1. – С. 172-181.

Karniyeuskaya Т.А.

System of Personal Names of the City Gomel in the 1981s – 1990s

The main linguistical and sociological system factors of the personal names of the city Gomel dur­ing the period of the 1981s – 1990s are considered in the article.