Генезіс замоўнага жанра адносіцца да спаконвечных, яшчэ язычніцкіх часоў. Але ўважліва прыглядаючыся да некаторых замоўных тэкстаў, мы заўважаем, што нават у адным і тым жа творы сустракаюцца і зусім натуральна суіснуюць і язычніцкія вобразы-архетыпы (дамавы, лесавік, зоры, сонца, Пярун, баба Яга і інш.), і вобразы, якія былі прыўнесены ў гэты архаічны жанр хрысціянствам (Бог, Ісус Хрыстос, Прасвятая Багародзіца, рака Іардан). Цікава, што ў замове, напрыклад, “Калі целіцца карова”, запісанай у в. Пракопаўка Гомельскага раёна ад Баранавай Тамары Дзмітрыеўны, 1963 г.н., замаўляючы адначасова моліцца Госпаду Богу, сонцу, месяцу, Ісусу Хрысту і святому Ражаству: “… Госпаду Богу помолюся, жаркому сонцу, яснаму месяцу, Іісусу Хрысту, святому Рождзеству поклонюся…”. Тут жа паралельна сустракаюцца і вобразы Госпада Бога з дванаццаццю апосталамі, і язычніцкая ведзьма: “Сайдзі, Господзь Бог і 12 апосталаў, з неба і от моей коровкі (масць) ведзьму отгоняй…”. Узнікае пытанне: наколькі арганічны такі сімбіёз, ці не выключаюць адзін аднаго гэтыя неадпаведнасці, ці не парушаюць яны цэласнага ўспрыняцця тэксту, ці не з’яўляюцца яны нечым несумяшчальным, што разбурае агульны малюнак. І наогул, як магло такое надарыцца, бо ў нашым сучасным уяўленні хрысціянства, калі стала пануючай рэлігіяй, усімі магчымымі сродкамі змагалася з язычнікамі, як, дарэчы, і язычнікі з хрысціянствам. Паспрабуем (з пэўнай доляй перасцярогі і аглядкі на традыцыю) выказаць меркаванне, якое дапаможа прыадчыніць заслону над гэтай таямніцай, – можа, тут адлюстравалася рэлігійная талерантнасць нашых продкаў, жаданне жыць мірна з іншымі народамі і прадстаўнікамі розных канфесій. Зразумела адно, што народная творчасць як від мастацтва развіваецца з пакалення ў пакаленне. Вусныя паданні, казкі, песні, замовы перадаюцца ад бацькоў дзецям, дзеці дапаўняюць і прыўносяць у іх сваю гістарычную практыку, свой вопыт, гэтаксама, як з цягам часу зробяць дзеці іх дзяцей. Храналогія вуснай народнай творчасці не мае нічога агульнага са сціплымі рамкамі жыцця аднаго пакалення (нават Біблія абмежавала 40-гадовы тэрмін жыцця аднаго пакалення), якое налічвае сотні, тысячы гадоў, і мы заўсёды адчуваем гэтую працягласць у часе ў народным эпасе. У замовах (у іх сюжэт, у іх вобразную сістэму, у іх мову увайшло многа новага, што ўлівалася ў старажытныя формы), аксесуары новага часу не пахіснулі адзінства і цэласнасці замовы як дасканалага жанра, які выкрышталізаваўся на працягу стагоддзяў.
Аналіз замоўных формул дае падставы канстатаваць бясспрэчнае майстэрства мастака-стваральніка і ў падыходзе да падбору сюжэтнага матэрыялу, вобразаў і мастацкіх сродкаў, і ў падыходзе да кампазіцыйнай пабудовы.
Лагічным з’яўляецца меркаванне, што на пачатку суіснавання дзвюх ідэалагічных плыняў асобныя хрысціянскія вобразы, менавіта тыя, якія, так бы мовіць, былі “на слуху” (сабор, крыж, Сіямская гара, рака Іардан, Бог, Ісус Хрыстос, божая Маці, апосталы і інш.) пранікалі спарадычна ў мастацкія творы. З цягам часу, калі хрысціянская мараль становіцца пануючай, а Біблія – настольнай кнігай усякага праваслаўнага верніка, у мастацтве з’яўляюцца творы, дзе “абыгрываюцца” біблейскія сюжэты, выкарыстоўваюцца цытаты і г.д. Нельга не пагадзіцца з слушнай думкай І. Багдановіч: “Мастацкая свядомасць кожнага гістарычнага часу па-свойму праламляла біблейскія ідэі і вобразы, то набліжаючыся ў разуменні чалавека і свету да духоўнага вопыту хрысціянства, то аддаляючыся ад гэтага вопыту і іншы раз рэзка абвяргаючы яго на якой-небудзь чарговай хвалі абсалютызацыі рацыяналістычнага пазнання або атэізма” [1, с. 221].
Такая непарыўная повязь язычніцкіх і хрысціянскіх уяўленняў назіраецца і ў замовах. У гэтай сувязі цікава параўнаць як суадносяцца некаторыя вобразы ў народных уяўленнях і ў Бібліі. Адным з такіх вобразаў з’яўляецца вада. Паводле народных уяўленняў, яна набывала магічныя ўласцівасці ў залежнасці ад шэрагу ўмоў, якія Л.М. Вінаградава аб’ядноўвае ў шэсць груп [2, с. 34]. Адной з такіх умоў з’яўляліся дзеянні з вадой, у тым ліку і магічнае вербальнае ўздзеянне на яе. Калі замова нагаворваецца на ваду, то да яе звычайна і звяртаецца замаўляючы. Вада ў замоўных формулах называецца “матушкай”, “царыцай”, “краснай дзявіцай”, “божай памочніцай”, “божай крыніцай”, “святой вадзіцай”. “Вадзіца-царыца”, якая змывае карэнні, каменні, лічыцца універсальным сродкам, здольным змыць хваробу, і не толькі хваробу, а і ўрок, зглаз і г.д.” [3, с. 81]. Першасную ролю ў падобных замовах адыгрывае незвычайна насычаная метафара (вада “бегла”, “кацілася”, “валілася”, “цякла”, “ішла”, “вымывала”, “змывала”, “знімала”, “абчышчала” і г.д.), што надавала ім вялікую выразнасць. Як слушна сцвярджае Л.М. Вінаградава, “паколькі важнейшай агульнай адзнакай (“признаком”), якая характарызуе жыццёвую моц… у розных этнічных культурах з’яўляецца рух, – безумоўна станоўчае значэнне прыпісваецца праточнай (цякучай) вадзе” [2, с. 34-35]. Улічваючы менавіта рэлевантныя (устойлівыя) ўласцівасці вады, да яе звяртаецца лекар у замовах: “Ты, вадзіца-царыца, цякла ты з-пад яснага сонца, з-пад ніцых лоз. Вымывала каменне, краменне ў жоўтыя пяскі. Адмый ты ў нашай (імя) … урокі, прыгаворы…”, “вадзіца, красная дзевіца, божая памошніца, бяжыш па лесах, па балотах, па шырокіх барах, па жоўтых пясках, смываеш камень, крэмень, крутые берага, жоўтые песка. Ізмый із (імя) урокі, прарокі…” [4, № 430], “вадзіца-царыца, красная дзявіца, ішла ты мастамі, берагамі, жоўтымі камнямі. Камні змывала, урокі знімала…” [4, № 467], “царыца-вадзіца, красная дзявіца, кацілася, валілася з Іардана-ракі, амывала, абчышчала круты берага, бела карэнье, шэрае каменье, амый, абчысьці раба (імя)…” [5, с. 261, № 879]. Апошні з прыведзеных прыкладаў можна лічыць рэмінісцэнцыяй (“міжвольнае запазычанне аўтарам асобнага вобраза, матыва, стылістычнага прыёма” [6, с. 1114]) біблейскага матыву: “Пошёл он, и окунулся в Иордане семь раз, по слову человека Божия, и обновилось тело его, как тело малого ребенка, и очистился” [4 кн. Царств 5 14].
Мора ў замовах выступае як міфалагічны цэнтр, за якім пачынаецца іншасвет, свет мёртвых (локус, які з’яўляецца мяжой паміж светам жывых і светам мёртвых). “У народных павер’ях і фальклорных тэкстах той свет апісваецца як аддаленая прастора, якая знаходзіцца… за марамі…” [7]. У Бібліі сказана, што Гасподзь “черту провел над поверхностью воды, до границ света со тьмою” [Книга Иова 26 10].
У аснову некаторых замоў, у якіх МЦ з’яўляецца мора, пакладзены біблейскія сюжэты. Так, у в. Шарсцін Веткаўскага раёна запісаны тэкст, у якім “із сіняга мора едзе Іісус Хрыстос…” [8, с. 25] (параўн.: “В четвертую же стражу ночи пошел к ним Иисус, идя по морю…” [Евангелие от Матфея 14 25-26]). У замове, запісанай у в. Затон Жлобінскага раёна, “на сінім моры віхрава матка гуляла. Парадзіла на той бок сіняга мора дванаццаць сыноў. Пасылала на еты бок сіняга мора, штоб яны пілі, гулялі і там раба божага (…) падбівалі…”. Дванаццаць віхроў шкодзілі чалавеку да тых пор, пакуль “я (замаўляючы – С.В.) прыступіла і з словам, Бог з помаччу. Прымі мой ціхі дух” [5, с. 298, № 1008] (параўн.: “И поднялась великая буря… И, встав, Он запретил ветру и сказал морю: умолкни, перестань. И ветер утих, и сделалась великая тишина” [Евангелие от Марка 4 37-39]).
У Евангеллі ад Матфея 17 1-2 апісана ператварэнне (“преображение”) Іісуса Хрыста на гары, куды ён прыйшоў разам з Пятром, Іакавам і Іаанам: “… взял Иисус Петра, Иакова и Иоанна… и возвел на гору высокую одних. И преобразился пред ними: и просияло лице Его, как солнце, одежды сделались белыми, как свет”. У замове “ішоў сам Гасподзь з Ісусам, з апосталамі на Сіянскую гару, на ярданскую ваду. Там Ісуса абмывалі, у гасподнюю рызу адзевалі…” (Буда-Кашалёўскі раён [4, № 491]). Варта адзначыць, што “на зямлі магічны цэнтр сусвету асацыіраваўся з … вобразам святой гары (слупа, сусветнай (вселенской) калоны, сусветнай восі), які быў “сваім” у кожнага народа” [9, с. 34], таму горы і ўяўляліся як “найлепшыя месцы для выканання культа” [10, с. 73], невыпадкова ў замове замаўляючы выходзіць на “Сіянскую гару”, дзе сустракаецца з “прыстрэкам” і адсылае яго з чалавека. У якасці сведкі і памочніка выбіраецца сонца – “у хрысціянстве – сімвал Бога і слова Божага…” [10, с. 403]. У каментарыі да замовы інфарматар удакладніла, што маліцца трэба “перад сонцам, штоб яно не зайшло” (Рэчыцкі раён [11, с. 25]).
Сярод запісаных намі тэкстаў на тэрыторыі Гомельшчыны сустракаюцца таксама такія ўзоры замоўных формул, у якіх злучаны два локусы: мора і поле, мора і горы. Прывядзем для прыкладу замову, якая насычана і хрысціянскімі, і язычніцкімі персанажамі і вобразамі. Хвораму чалавеку дапамагаюць і Маць Прачыстая, якая “по сінему морю ходзіла, по чістому полю бродзіла, рабе божай здоровье носіла”, і баба Яга, якая сідзіць на камні пад вязам, што стаіць “на ціхом море, на акіяне, на остраве Буяне”. Побач з Бабай Ягой, вобраз якой, як мяркуецца, “з’яўляецца канчатковай трансфармацыяй старажытнейшага вобраза багіні-маці, уладаркі свету, якая валодала лёсам людзей” [12, с. 48], стаіць царква, “дробным макам абсеена, жэлезнымі шыпамі абгарожэна”. Да гэтай царквы прылятаў “змей-лютар” з мэтай пашкодзіць чалавеку, зламаўшы ахову царквы. Аднак “сіла апостолов не дапускала золотой крэст зняць і рабу божую (імя) укусіць”. Замаўляючы таксама звяртаецца за дапамогай і да Госпада Бога, і да ўсіх святых святаў, да ўсіх святых апосталаў, да святога Міколы (Запісана ад Мятліцкай Васілісы Васільеўны, 1939 г.н., в. Клімаўка Гомельскага р-на, раней пражывала ў г. Хойнікі).
Нягледзячы на прысутнасць хрысціянскіх персанажаў, усё ж у замовах пераважаюць язычніцкія элементы (Пярун, зоры, Сонца, баба Яга і інш). У некаторых тэкстах замоў (Акцябрскі, Гомельскі, Добрушскі, Калінкавіцкі, Мазырскі, Рэчыцкі, Хойніцкі раёны) мы сустракаем і міфалагізаваныя антрапаморфныя персанажы: “На сінім моры, на белым камні стаяла краваць. На тэй краваці паны сядзяць…” [5, № 461]; “На ціхом море, на акіяне, на востраве Буяне стаіт вяз, пад тым вязам ляжыць белы камень, на том камне сідзіт баба Яга…” (Запісана ад Мятліцкай Васілісы Васільеўны, 1939 г.н., в. Клімаўка Гомельскага р-на, раней пражывала ў г. Хойнікі); “На сінім моры, на лукаморы стаиць камень. На том камню сядзиць бабка, кужалінку прадзе, кудзельку дапрадае, з-пад яе агонь апаляе…” [13, с. 148, № 230]; “На синем море камень, на камене стаиць крэст, ля крэста стаяла хатка, а ў той хатце сидзела бабка…” [13, с. 153, № 239] (магчыма, калі б гэты тэкст з’явіўся ў час хрысціянства, хатка ля крыжа была б заменена царквой, а бабка – Багародзіцай). “На сінім морушке, на белом камушке сядзелі тры бабушкі…” (Запісана ад Еўдакавец Вольгі Іванаўны, 1938 г.н., в. Тварычаўка Мазырскага р-на) (вар. [4, № 457]); “На моры ляжаў камень, на тым камені сядзелі тры дзявіцы, тры сястрыцы…” [4, № 499]. Заўважым, што тры дзявіцы, тры родныя сястрыцы, адна з якіх “урокі ўгаварывае, другая хусты вымывае, а трэцяя прыгаворы ізымае” [4, № 459] сядзяць на сінім камені за новымі варотамі. (Магчыма, падобныя тэксты з’яўляюцца найбольш раннімі па часе ўзнікнення, калі хрысціянства ці яшчэ не аказвала, ці толькі пачало аказваць уплыў на свядомасць людзей. “Суадносімыя па колькасці ўпамінанняў у групе хрысціянскіх персанажаў вобраз Багародзіцы і жаночых вобразаў у групе язычніцкіх персанажаў можа быць паказальнікам, калі не працэсу стадыяльнай замены дзявіц і іншых Багародзіцай, то дадатковым указаннем на вялікую папулярнасць у славянскіх замоўна-заклінальных тэкстах жаночых вобразаў, што можа быць звязана са старажытнейшымі культамі жаночых багінь (бостваў?)” [14, с. 82].
Сустракаюцца і такія замоўныя тэксты, у якіх можна сустрэць і язычніцкія, і хрысціянскія элементы ў арганічнай повязі. Напрыклад, “на том камні сідзіт красная дзевіца, неўмытая, неўціраная…” (Запісана ад Касак Надзеі Рыгораўны, 1928 г.н., в. Падлядзічы Мазырскага р-на), аднак яна прыслана самім Госпадам Богам для таго, каб пазбавіць чалавека ад хваробы. Падобная замова запісана ў Брагінскім раёне: “на синем морэ камень, там стояло тэе дэрево, шо Пэрэн побил, там сидеў Петро и Павел…” [13, с. 157, № 245]. Магчыма, гэты тэкст з цягам часу ўдакладняўся і дапрацоўваўся: Пятро і Павел дапамагалі хрышчонаму чалавеку, аднак сядзелі каля дрэва, пабітага Перуном. “У замовах хрысціянскіх часоў Пярун, канешне, не ўпамінаўся…” [12, с. 22], аднак у народнай памяці захавалася атаясамліванне маланкі са стрэламі Перуна.
У шэрагу замоў на дапамогу запрашаюцца хрысціянскія святыя: да Ісуса Хрыста, сына божага, вялікай Варвары і Параскевы-мучаніцы, святых божых угодніц замаўляючы звяртаецца з просьбай стварыць вакол хворага ахову, бо хрысціянскія культавыя рэаліі – малітва, крыж, рыза, ікона і інш. адыгрывалі ролю апатрапеяў: “огради нас святыми Твоими ангелами и молитвами”, “Госпадзі, крэст, дарога, оберегі меня ад усякага злога, ад звера кусучага, ад гада паўзучага, ад чалавека злючага, ад сабакі-кусачкі” (г. Рэчыца), “спасі, Госпадзі, ад ліхога чалавека, ад ветру плячыма, ад сонца вачыма” (Брагінскі р-н), “адвярні, Госпадзі, ліхога чалавека ад сонца ачыма, ад ветра плячыма” (в. Буда Акцябрскага р-на), “пакрый, Гасподзь, святой сваей рызай рабу божую (імя) ад воку, ад уроку, ад падгою…” (в. Барсукі Кармянскага р-на), “пастаўця (назваць імя) на жалезным масту, агарадзіце жалезным тынам” [4, № 496]. У дадзеным выпадку традыцыйным жыццёвым сітуацыям і праблемам надаецца больш высокі сэнс, бо наяўнасць біблейскіх персаналій звязваецца з народнымі ўяўленнямі пра іх звышнатуральныя магчымасці і сілу.
Паводле народных уяўленняў, ранішняя і вячэрняя зара – сёстры Сонца і ўвесь час яны знаходзяцца “пры светлым бостве і прыслугоўваюць яму” [12, с. 254]. Іншы раз замаўляючы, звяртаючыся да Божай Маці, прапаноўвае ёй у дапамогу зару-зараніцу як найбольш моцную сілу: “Святая Маць Прачыстая, і ў помашч зара-зараніца, божая памашніца, памажыце кроў загаварываць…” (в. Пракопаўка Гомельскага р-на [4, № 140]). Гэтая дэталь дае падставы меркаваць, што дадзены тэкст узнік у часы станаўлення хрысціянства, калі “эвалюцыя рэлігійных уяўленнях адбывалася не шляхам поўнай іх замены, а шляхам напластоўвання новага на старое, якое яшчэ захоўвалася” [15, с. 745].
Лічыцца, што Алатыр-камень суадносіцца са святымі (гл. [12, с. 21-22]), а персанажы і культавыя збудаванні, якія знаходзяцца на гэтым камені падкрэсліваюць яго святасць і набываюць дадатковыя локусныя і атрыбутыўныя характарыстыкі: “На сінім моры, на белым камне сідзіць там Гасподзь Бог з Ісусам Хрыстом, з янгаламі… Ані сідзелі, урокі, прыстрэкі з (імя) выгаварывалі” [4, № 420] (ангелы, Бог, Ісус Хрыстос у прыведзеным тэксце выступаюць у ролі замаўляючага, выконваючы пры гэтым не звычайныя для іх функцыі); “На сінім моры, велікаморы ляжыць белы камень, белы камень Лагір. На тым камні сядзіць маць Прачыстая, дзяржыць Ісуса Хрыста ў паркалі…” [5, с. 269, № 905]; “На сінем моры ляжыць камень – адзін метр шырыня, сорак сажняў глыбіня, на ім стаяў сам Гасподзь Бог, залатым кіем апершы…” (сажэнь = 2,1336 м, 40 сажняў = 85,344 м. Гэты камень больш падобны на скалу, а “пад тым камнем ляжыць дзевяць камней” [5, с. 301, № 1015]); “На сінім моры камень плыве, на тым камені залата цэрква стаіць, а ў той цэркві залаты прыстол. На тым прыстолі… Ісус Хрыстос сідзіць…” [5, с. 299, № 1011]; “На сінем море стоить камень, на камене монастырь, в монастыре пристол, на пристоле Исус Христос сидеў и книжку чытаў, уроки выгавораў…” [13, с. 156, № 244]; “На моры ляжыць камень, на том лажары стаіць цэрква-сабор. На том саборы стаіць Апостал і прастол…” (Запісана ад Івашковай Вольгі Лявонцьеўны, в. Сычаўка Чачэрскага р-на); “… на сінім моры стаіць дуб, пад дубам ляжыць камень, на тым камені ляжыць прыстол… Над тым прыстолам стаіць поп і з жыватварашчым і з вялікім крастом…” [16, с. 45].
Такім чынам, замова дае магчымасць прасачыць эвалюцыю і трансфармацыю рэлігійных уяўленняў, калі на язычніцтва накладваліся новыя хрысціянскія элементы. Але нават у тых умовах жорсткага праследавання язычніцтва, рудыменты яго часта сустракаюцца ў мастацтве замовы, а сам жанр узбагачаецца біблейскімі рэмінісцэнцыямі.
Літаратура
- Богданович И. О христианских мотивах в белорусской литературе // Нёман, 1998, № 1.
- Признаковое пространство культуры / Отв. ред. С.М. Толстая. – М.: “Индрик”, 2002. – 432 с. (“Библиотека Института славяноведения РАН. 15”).
- Барташэвіч Г.А. Магічнае слова: Вопыт даслед. светапогляд. і маст. асновы замоў. – Мінск: Навука і тэхніка, 1990. – 128 с.
- Таямніцы замоўнага слова / Уклад., сістэм. тэкстаў, уступны арт., каментарыі і рэдаг. І.Ф.Штэйнера, В.С.Новак. – Гомель, Беларускае Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1997. – 320 с.
- Замовы / Уклад., сістэм. тэкстаў, уступ. арт. і камент. Г.А. Барташэвіч; Рэдкал.: А.С. Фядосік (гал. рэд.) і інш. – Мінск: Навука і тэхніка, 1992. – 597 с.
- Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А.М.Прохоров. – 3-е изд. – М.: Советская энциклопедия, 1985. – 1600 с., ил.
- http://www.pagan.ru/t/totsvet0.htm
- Вечнае: Фальклорна-этнаграфічная спадчына Веткаўскага раёна / Аўт.-уклад.: І.Ф. Штэйнер, В.С. Новак. – Гомель: УА “ГДУ імя Ф.Скарыны”, 2003. – 362 с.
- Домников С.Д. Мать-земля и Царь-город. Россия как традиционное общество. – М.: Алетейа, 2002. – 672 с. – (Славянские древности).
- Словарь символов и знаков / Авт.-сост. Н.Н. Рогалевич. – Мн.: Харвест, 2004. – 512 с.
- Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Рэчыцкага раёна / Укладанне, сістэматызацыя, тэксталагічная праца, уступныя артыкулы, рэдагаванне І.Ф. Штэйнера, В.С. Новак. – Мінск: ЛМФ “Нёман”, 2002. – 383 с.
- Шапарова Н.С. Краткая энциклопедия славянской мифологии: Ок. 1000 статей / Н.С. Шапарова. – М.: ООО “Издательство АСТ”: ООО “Издательство Астрель”: ООО “Русские словари”, 2003. – 624 с.
- Полесские заговоры (в записях 1970-1990 гг.) / Сост., подготовка текстов и коммент. Т.А. Агапкиной, Е.Е. Левкиевской, А.Л. Топоркова. – М.: Издательство “Индрик”, 2003. – 752 с. (Традиционная духовная культура славян. Публикация текстов).
- Кляус В.Л. Сюжетика заговорных текстов славян в сравнительном изучении. К постановке проблемы. – М.: ИМЛИ РАН, “Наследие”, 2000.
- Рыбаков Б.А. Язычество древней Руси. – М.: Наука, 1988. – 783 с.
- Крыніц кармянскіх перазвоны (абрады і песні ў сучасных запісах) / Укладанне, сістэматызацыя, тэксталагічная праца, уступны артыкул В.С. Новак; Пад рэд. І.Ф. Штэйнера. – Гомель: Гомельскі цэнтр навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 2000. – 210 с.
Аўтар: С.А. Вяргеенка
Крыніца: Десять веков христианства на Руси: Материалы Международной научно-практической и православной конференции, посвященной тысячелетию Туровской епархии (Мозырь, 13 сентября 2005 г.) / Отв. Ред. В.И. Коваль. – Гомель: УО «Гомельский государственный университет имени Франциска Скорины», 2005. − 163 с.
