Асноўныя тэарэтычныя распрацоўкі ў галіне славянскай дэманалогіі былі зроблены ў XX ст. Вельмі значны ўклад унеслі працы рускіх навукоўцаў С. А. Токарава і Э.В. Памеранцавай. У сваёй манаграфіі «Міфалагічныя персанажы ў рускім фальклоры» [3] Эрна Памеранцава ўпершыню закранула шэраг прынцыпова важных пытанняў аб суадносінах дэманалагічныя павер’яў з фальклорным тэкстам (яна пісала, што трэба ўлічваць, што мы запісваем сказ ці гістарычную легенду, замову, прымаўку тапанімічныя паданні, або — казку, аповед, былічкі, або — міфалагічнае вераванне і т.п). Па славянскай дэманалогіі актыўна друкаваліся: зборнікі былінаў і забабонных апавяданняў (В. П. Зіноўеў, О. А. Чарапанава, Н. А. Крьшічная, К. Э. Шумоў). На мой погляд, вельмі добрай ступенню вывучанасці на сённяшні час харакгарызуепца народная дэманалогія Палесся (работы Н. І. Талстога, Л. Н. Вінаградавай, А. А. Плотнікавай, Г. І. Кабакова, Э. Г. Азімава, М. Р. Паўлавай, Е. Е. Леўкіеўскай і інш.). Выпуск серыйнага выдання «Славянскі і балканскі фальклор» [5] цалкам прысвечаны «ніжэйшай» міфалогіі славян, у гэтых артикулах разглядаецца шмат пытанняў, таксама многа распавядаецца пра факты міфалагічнага асэнсавання розных з’яў прыроды і грамадскага жыцця чалавека і інш. Прагледзеўшы і прачытаўшы гэтыя даследаванні, можна сцвярджаць, гпто на сённяшні час у галіне вывучэння «ніжэйшай» міфалогіі сабрана вельмі многа матэрыялу, і менавіта гэтыя працы ў вывучэнні этнакультурных дэманалагічныях сістэм, асабліва праца «Народная дэманалогія Палесся» [2] падрыхтавалі і заахвоцілі мяне да новых даследаванняў на Гомельскім Падняпроўі.
Як піша Мікіта Талстой: «Былічкі — кароткія народныя апавяданні аб сустрэчы чалавека з нячыстай сілай, якія маюць устаноўку на дакладнасць. Гэтым былічкі адрозніваюцца ад казак, дзе выдумка і фантастычнасць нярэдка пастулююпца апавядальнікам. Тэрмін былічка ўжываецца пераважна ў рускай фалькларыстыцы; уведзены Б.М. і Ю.М. Сакаловымі» [4, с. 278].
Калі мы паглядзім карту нашай краіны, то па правы бок заўважым гісторыка-этнаграфічны рэгіён Беларусі Падняпроўе, які займає тэрыторыю басейна Дняпра і яго прытокаў. Акрамя раёнаў Магілёўскай вобласці, у рэгіён уваходзяць Аршанскі і Дубровенскі раёны Віцебскай вобласці і раёны Гомельскай вобласці ўздоўж рэк Днепр і Сож. У Гомельскае Падняпроўе таксама ўваходзяць: Веткаўскі раён, які захоўвае вельмі архаічныя з’явы, такія, напрыклад, як абрад Ваджэння і пахавання Стралы. Таксама ў Гомельскае Падняпроўе ўваходзіць г. Добруш. Менавіта там я запісвала былічкі ад інфарматараў: Калашнікавай Соф’і Агафанаўны (1939 г.н. нарадзілася ў Добрушскім p-не, в.Агародня-Гомельская), Ерамейчык Маіны Андрэеўны (1964 г.н. нарадзілася ў Добрушскім p-не, в.Агародня-Гомельская), Мухінай Марфы Рыгораўны (191 Зг.н. нарадзілася ў Добрушскім раёне ў былой вёсцы Лагуны, а потым жыла ў пасёлку Зябраўка 12 км. ад г. Добруша).
Дэманалагічныя пераўтварэнні чалавека. Самыя цікавыя для даследавання былічкі я прывяду ў гэтым артыкуле; а менавіта пра: дэманалагічныя пераўтварэнні чалавека ў жывёлу (свінню і кошку), мерцвяка, які ходзіць. У запісах я арыентавалася на моўныя густы інфарматараў, некаторыя з іх гутарылі на мясцовых дыялектах беларускай мовы, некаторыя, наадварот, — амаль на літаратурнай рускай мове.
Інфарматар: Ерамейчык Маіна Андрэеўна (нарадзілася ў 1964 г. в. Агародня Гомельская, Добрушскага р-на).
Кошка. И были ведьмаки и ведьмы, и оборотни, и Бог раньше видения давал, это сейчас бардак, поменялось время. Что у людей, что у природе. Ну вот, дружил мальчик с девочкой. Как проводит девочку домой, на его кошка сзади бросается, на плечи, шкрябает его и шкрябает, но, он же домой приходит, говорит: — Мам, какая-то кошка не дает мне проходу, на мине и поймать ее не могу. Ну вот, матка ж молчит, ничога ж не говорит, а потом он к бабкам на улице. «Ой, а что ж ты сыночек, а что ж ты вышел, да пошкрябанный?» А он говорит: Ой, как провожу, тую Анечку домой, так кошка прыгает на плечи.
А бабули ему говорят: А ты ж, эту кошку, за лапки поймай и держи ее крепко, а домой приди и топориком ногти ёй отсеки. Ну он же пришел, поймал эту кошку, топориком ногти отсек, ну и лег же спать, проснулся, печка не топлена, есть не готовлено, говорит: Мамка, а чего ж ты лежишь, печку не топишь? А она ему говорит: Ах, сукин ты сын, а ты ж мине ногти отсек, пальчики отрубил, как я тебе буду печку топить?
– Вот, пожалуйста, раньше какие были времена, не хотела мать — значит, она кто была? — Ведьмой была! — Это мне рассказывала моя бабушка [1].
Ходячий мертвец. А утопленикау раньше не хоронили, с батюшкой, кто вешался сам, тоже не хоронили, и вот, это уже мамка мне моя рассказывала. Она была молодая. Родилась я и Валерочка. Это ей, наверное, гадоу 25 было, она нас дома оставила, а там такая деревня, и разлив такой у нас: гора и низина.
И мамка бегала за молочком. Потом мне рассказывала: «Этот ручей как бы надо перебежать, я бегу, а за мной столб, но она видит, столб как человек, я останавлюсь и он за мной останавливается, я бегу и она за мной бегит по этой воде» А то ж душа утопленика, она искала пожертвования, чтоб как бы на место свое найти другую душу [1].
Інфарматар: Калашнікава Соф’я Агафанаўна (1939 г.н.).
Нячыстая сіла. Значит, бабушка Мотя наша жила у Агородне, Гомельской, Сибирь район назывался, и рядом метров, ну метров 100, другой дом стоял. Там жила женщина, которая всю жизнь в церкви служила. Ну, она дом свой оставила и в доме были иконы, и у дочке она жила в Гомеле. Вот и, когда она домой приезжала утром, она в своем доме никогда не оставалась ночевать, она всю жизнь прожила в Огородце, она ходила ночевать всю жизнь к своим соседям, а здесь, ну, как бы лето, они приезжали все дети, унуки, на лето отдыхать, к бабушкам. И она решила остаться, дома ночевать. Ночечку переночевала, а на вторую ночь пришла к моей бабушке, и говорит: «Мотя, пойдем ка ты ко мне ночевать, что-то одной мне плохо спится». Ну и Мотя же пошла! Передняя хата и задняя ж у деревне считались. На передней хате: кровать стоит, а сзади печка. Ну, Верочка легла на кровати, а Мотя залезла на печку. Мотя спит на печке. (И покрестилися ж Богу, «лестаука» у них была — это как бы треугольничек, 10 см и дальше см 25 лента идет, а на той ленте, узелки, они читают молитву, там по сто поклонов надо и на этой «леставке» отсчитывают).
Ну, они ж Молитву почитали и легли спать. Ну и Мотя спит и чувствует, что на нее кто-то мохнатый повалился. Она левша была. Она хочет руку поднять и помолиться не может, чувствует шерсть. И хочет прокречать: — «О, Господи!». И не может, Бог ей не дает этого голоса. А потом, она прокречала: — «Господи». И руке стало легко. Она говорит: — «Верочка! На что ж ты мяне позвала у свой дом!» Она говорит: — «Мотя, а ты думаешь, мне легко ночевать, тебе там давят, а я лежу на кровати, а они возле мяне, нечистая сила, прыгает и плюет, так мне ж люди сказали: «Ты лежишь на кровати, кровать обложи иконами, они будут плевать на тебя, а плевки не будет долетать».
Да, она приезжала, никогда не ночевала и с тех пор бабушка сказала: — Я к тебе больше никогда ночевать не пойду! Что я за ночь пережила, больше, чем пол — жизни потеряла! [1].
Інфарматар: Мухіна Марфа Рыгораўна (191 Зг.н. нарадзілася ў Добрушскім раёне ў былой вёсцы Лагуны).
Ведзьма. — Марфа Рыгораўна, ці былі ведзьмы раней? / — Вот былі яны і цяпер ё. / — А што дзелалі? / — Не паладзіш яна табе падкалдуе што хварэеш во. Калісь мая мамка рассказвала: банька мой сцярог мельніцу (я без бацькі расла, ён рана памер). Дык ведзьма уладзілася за ём, а ён мельніцу сцірог, а такі, гэтаж ж цяпер аружыя да ўсё, а тады добрую палку бярэ з сабой. I вот ідзе дамоў, дык яна (ведзьма) свіннёй делалась. Бягіць за ім ды на плечы. Раз, потым другой раз. Дык раз бліснуў так, што з тых пор ня бегала. I паглядзеў як та раз ды ўгадаў тую цётку “свінняя морда”. Во што гэта там недалека ад другога сяла. / — А ў каком вы селе жылі? / — Раньше жылі мы ў Лагунах. Мамка і папка, а потом як Ленін стаў у 24 гаду, стаў пасёлак дык нам далі землю на станцыя Зябраўка, можа чула? Гэта 12 кілометраў да Добрушу [1].
Прааналізаваўшы гэтыя былічкі, трэба сказань, што на Гомельскім Падняпроўі яшчэ засталіся вераванні пра «ніжэйшых» дэманаў, пра ператварэнне чалавека ў жывёлу, пра нябожчыка, які ходзіць, і ператварэнне яго душы ў стоўб. Трэба адзначыць, чым старэшы наш інфарматар, тым болып у яго вераванняў у галіне дэманалогіі і тым верагодней ён карыстаецца мясцовым дыялектам. Былічка пра нячыстую сілу практична зводзіцца да павер’яў пра рознага кшталту чарцей, а жаночая сістэма прадстаўлена малітвамі.
Спіс літаратуры:
- Архіў фальклорнага гурта «Страла». — Сш. 2. — Ар. 3-10., зап. Кацярына Асадчая ў 2015 г.
- Народная демонология Полесья: Публикации текстов в записях 80 — 90-х гг. XX века. — М.: Рукописные памятники Древней Руси, 2012. — 800 с.
- Померанцева, Э. В. Мифологические персонажи в русском фольклоре / Э. В. Померанцева / Акад, наук СССР, Ин-т этнографии им. Н. И. Миклухо-Маклая. -М.: Наука, 1975. — 191 с.: ил.
- Славянские древности: Этнолингвистический словарь / под общей ред. Н. И. Толстого. — М.: Международные отношения, 1995. — Т. 1. — 736 с.
- Славянский и балканский фольклор: Народная демонология: сборник статей; отв. ред. С. М. Толстая [и др.]. — М.: Индрик, 2000. — 400 с.
Аўтар: Кацярына Асадчая
Крыніца: Аўтэнтычны фальклор: праблемы захавання, вывучэння, успрымання (памяці антраполага Зінаіды Мажэйкі): зб. навук. прац /М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт культуры і мастацтваў; рэдкал.: Языковіч В. Р. (старш.) [і інш.]. – Мінск: БДУКМ, 2017. – С. 84-86.
