Беларусізацыя праваахоўных органаў у 1920-я гг.

У 1924-1929 гг. у Савецкай Беларусі право­дзілася беларусізацыя — афіцыйная палітыка нацыянальна-дзяржаўнага і нацыянальна-культурнага будаўніцтва, пачатак якой паклала пастанова II сесіі ЦБК БССР “Аб практычных мерапрыемствах па правядзенню нацыянальнай палітыкі” (15.07.1924). Стрыжань гэтай палітыкі, якая мела лёсавызна­чальны характар для беларускай нацыі, — планамернае ўвядзенне ва ўсе сферы грамадскага жыцця беларускай мовы як мовы карэннага насельніцтва БССР, да якога належала 80% жыхароў рэспублікі [1, с. 217]. Важным напрамкам была таксама карэнізацыя кадраў — камплектаванне асобамі беларускай нацыянальнасці адказных пасад у партыйных і савецкіх органах, наркаматах і ведамствах.

Беларусізацыя пачалася ў складаных умовах існавання беларускага грамадства, якое ў 1918-1921 гг. зазнала рабаўніцкую палітыку “ваеннага камунізму” з харчразвёрсткай пасля спусташэнняў Першай сусветнай вайны і іншаземных інтэрвенцый, а такса­ма тэрытарыяльныя страты пасля Рыжскай мірнай дамовы. Да таго ж значная частка беларускага на­сельніцтва была “інфіцыравана” вялікадзяржаўным шавінізмам і нацыянальным нігілізмам.

Тым не менш, нягледзячы на ўсе адзначаныя складанасці, а галоўнае — дзякуючы падтрымцы партыйнага кіраўніцтва БССР (вядомы на той час дэвіз — “Уся КП(б)Б павінна гаварыць на бе­ларускай мове” [1, с. 218]) і стварэнню камісій па ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі пры ЦБК БССР і выканкамах акруг — удалося шырока разгарнуць працу па беларусізацыі. На тэрыторыі БССР былі прызнаны раўнапраўнымі чатыры мовы: беларуская, польская, руская і яўрэйская, але II сесія ЦБК БССР канстатавала, што “бела­руская мова выбіраецца як мова пераважная для зносін паміж дзяржаўнымі, прафесійнымі і грамадскімі ўстановамі і арганізацыямі” [1, с. 218].

У наркаматах і ведамствах спецыяльна распрацоўваліся праграмы і ствараліся курсы па беларусазнаўстве, на якіх, акрамя вывучэння беларускай мовы, даваліся і веды па беларускай літаратуры, гісторыі і геаграфіі Беларусі. Мэтай такіх курсаў была падрыхтоўка спецыялістаў, здольных весці справаводства на беларускай мове.

Асаблівую важнасць мела ўкараненне бела­рускай мовы ў справаводства праваахоўных органаў — дзяржаўных структур, якія сцвярджаюць вяршэнства закона і дзейнасць якіх ахоплівае усе сферы грамадскага жыцця.

Курсы па беларусазнаўстве дзейнічалі ў судо­вых органах, пракуратуры, міліцыі. Напрыклад, праграма для супрацоўнікаў Управы міліцыі і крымінальнага вышуку НКУС БССР на 1926/27 г. складалася з наступных раздзелаў:

А. БЕЛАРУСКАЯ МОВА*

1. Фонэтыка. Азбука, гукі і літара. Зычныя і галосныя. Склад і націск. Гукі: У, І, дз, дж. Гукі зацьвердзелыя. Аканьне. Падвойныя літары і канчаткі.
2. Часьціны мовы. Імя назоўнае. Род, лік, склон. Скланеньне іменьняў назоўных мужчынскага роду, жаночага і ніякага.

Імя прыметнае. Скланеньне іменьняў прыметных. Ступені прыраўнаньня.

* Тут і далей дакументы друкуюцца з захаваннем правапісу і пунктуацыі арыгіналаў.

Імя лічэбнае. Іменьні лічэбныя лічныя і парадкавыя. Скланеньне іменьняў лічэбных.

Займя. Паддзел займеньняў. Скланеньне займеньняў.

Дзеяслоў. Асобы, часы, лік, род і спражэньне. Спражэньне дзеясловаў. Лады. Станы.

Аддзеяслоўныя часьціны мовы: аддзеяслоўнае імя назоўнае, аддзеяслоўнае імя прыметнае, аддзеяслоўнае прыслоўе.

Прыслоўе. Паддзел прыслоўяў.

Прыймя. Злучнік і Выклічнік.

1. Сынтакс. Сказ. Дапасаваньне і кіраваньне. Сказ просты і складаны.

Знакі прыпынку.

2. Практыкаваньні.

Б. ЛІТАРАТУРА

Вусная народная паэзія /каротка/.

Старая література /каротка/.

Новая література /каротка/.

Навейшая література. Нашаніўская пара. Якуб Колас. Янка Купала.

Пралетарскія пісьменьнікі: Цішка Гартны, Міхась Чарот, Маладняк.

В. ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ

Дадзяржаўны лад славян: а/ тэрыторыя, б/ быт, в/ рэлігія, г/ заняткі, д/ плямёны, е/ кіраўніцтва.

Дзяржаўны лад славян: а/ плямёны, утварыўшыя Беларусь, б/ Полаччына, в/ Самастойнасьць Бела­русі, г/ гандаль, д/ асьвета, е/ рэлігія.

Інкорпарацыя Беларусі ў склад Літвы і ўтварэньне Літоўска-Беларускай дзя ржавы. Разьвіцьцё Бела­рускай культуры і панаваньне яе над літоўскай.

Уваход Літоўска-Беларускай дзяржавы ў склад Польшчы. Люблінская вунія. Берасьцейская вунія. Змаганьне беларускай культуры з польскай. Брацтвы. Сацыяльны ўціск. Казацтва.

Паддзел Польшчы і ўваход Беларусі ў склад Расейскай Імперыі. Адносіны расейскага ўраду да Бе­ларусі. Асьвета на Беларусі. Сялянскае пытаньне. Паўстаньне 1830-1831 гг. Русіфікацыя Беларусі.

Сялянская рэформа 1861 г. Паўстаньне 18бЗт.Узмацненьне русіфікацыі краю. Беларускі рух. Разьвітак рабочага руху і Зубатоўшчына. Рэвалюцыя 1905 г. на Беларусі. Міжрэвалюцыйныя часы /1905-1917/. Нашаніўская пара. Лютаўская рэвалюцыя.

Савецкая Беларусь. Вялікі Кастрычнік на Бела­русі. Нямецкая і Польская акупацыя. Партызаншчына. Утварэньне Савецкай Беларусі. Эканамічнае і культурнее будаўніцтва. Нацыянальнае пытаньне.

Г. ГЕОГРАФІЯ

Карта паўкуляў з адміністрацыйна-палітычнага боку.

Месца Беларусі на карце паўкуляў.

Этнографічная Беларусь.

Савецкая Беларусь, яе адміністрацыйны паддзел.

Прырода Беларусі: паверхня, рэкі, вазёры, глеба, клімат, расьлінасьць, жывёла.

Насельніцтва.

Гарады.

Фабрычна-заводзкая прамысловасьць.

Сельская гаспадарка.

Д. КУЛЬТУРНЫЯ ЎСТАНОВЫ БЕЛАРУСІ

Інстытут Беларускай культуры.

Вышэйшыя навучальныя ўстановы.

Дзяржаўны музэй і музэі мясцовыя.

Інстытуты — розныя.

Ахова помнікаў старажытнасьці і яе значэньне [2].

Праграма была разлічана на 6 месяцаў з заняткамі па 2 разы на тыдзень, працягласцю па 1,5 гадзіны кожны. Як адзначалася ў тлумачальнай запісцы да праграмы, “пры прахаджэньні беларускай мовы галоўная увага зьвяртаецца на практычны яе бок, што дасягаецца дыктоўкамі, перакладамі, чытаньнямі, пісьмовымі працамі… Культурный ўстановы Беларусі ў праграму ўводзяцца для таго, каб міліцэйска-вышукны склад азнаёміўся з імі і мог сьвядома” дапамагаць у гэтай справе [3].

Пасля заканчэння такога навучання для праверкі ўзроўню валодання службоўцамі беларус­кай мовай у наркаматах ствараліся спецыяльныя камісіі, якія прымалі ў супрацоўнікаў адпа­ведныя іспыты з выстаўленнем адзнак.

Прывядзём прыклад такой камісіі, якая 7, 8 і 12 мая 1926 г. пад старшынствам інспектара Галоўпалітасветы праводзіла праверку ведаў бела­рускай мовы ва Управе міліцыі і крымінальнага вышуку НКУС і Мінскай акруговай міліцыі. Сябрамі камісіі былі: начальнік аддзела Управы міліцыі і крымінальнага вышуку НКУС, памочнік начальніка Мінскай акруговай міліцыі, прадстаўнік мясцкама, выкладчыкі беларускай мовы. Як сведчыць акт камісіі, “праверцы падпадалі ўсе супрацоўнікі, акрамя паставых міліцыянераў. Праверка вытваралась па наступнай праграме: пісьмовая і вусная праца, пры чым усе супрацоўнікі для пісьмовай працы былі падзелены на канцылярыстых і надворных, першым было дадзена тры тэмы: загад, заява і адносіна, другім — таксама тры: пратакол, акт і пастанова, з якіх патрэбна было напісаць на адну тэму, па ўласнаму абраньню. Вусныя пытаньні заключалісь у чытаньні бе­ларускага тэксту, перакладу расейскага тэксту на беларускі й граматыцы — фанэтыка і морфолёгія, пры чым больш увагі зьвярталась на практычны бок, чым на навуковы” [4]. Паводле нацыянальнага складу экзаменаваныя супрацоўнікі размеркаваліся наступным чынам: беларусаў — 71, яўрэяў — 21, рускіх — 8, палякаў — 4, латышоў — 1.

На практычны бок звярталася увага і пры выкладанні беларускай мовы ў школе міліцыі імя Фрунзэ² з гадавым курсам навучання, дзе ў 1920-я гг. рыхтавалі малодшы склад міліцыі. Якой была праграма, відаць з “плана працы па прахаджэньню беларускай мовы” ў гэтай школе і з тлумачэння выкладчыка:

«Патрэбнасьць ізучэньня беларускай мовы на Бе­ларусі. Беларуская мова й яе разьвіцьця ў зьвязку з гістарычным жыцьцям нацыі. Погляд на разьвіцьце мовы. Мовы й говар. Сем’і моў. Сям’я моў славянскіх. Час злажэньня нацыі й мовы. Палітычны лёс Беларусі на працягу яе гістарычнага жыцьця. Агульнасьць і розьніца ў мовах беларускай, маскоўскай і польскай. Распаўсюджанасьць беларускай мовы. Значэньне беларускай мовы ў жыцьці беларускай народнасьці. Фанэтычныя й этымолёгічныя асаблівасьці беларус­кай мовы. Гукі й літары. Дзяленьне гукаў на галосныя, зычныя й паўгалосныя. Асаблівасьці гукаў галосных, зычных і паўгалосных ад падобных у маскоўскай мове. Дыфтонгі і афрыкаты. Галосныя цьвердыя й мяккія (т. і з зычнымі). Зычныя звонкія й глухія. Азбука — кірыліца або гражданка й лацінка. Вялікія й малыя літары. Правіла карыстаньня гукамі дз, дж, й, ў, і. Падвойныя літары і падвойныя гукі. Склад і націск. Зычныя зацьвярдзеўшыяр, ж, ч, ш й галосныя пасьля іх.

Гукі о, э, ё й мейсца іх у словах.

Гук е й склады не, без, цераз і перад. Правапіс іх.

Нявыразныя зычныя.

Мяккія зычныя: з, с, ц, дз.

Прадмет

Паняцьце аб прадмеце й імені назоўным.

Дзяленьне прадметаў па спосабу іх распазнаваньня.

Прадметы ажыўлённыя й неажыўлённыя.

Лік прадметаў. Род. Лікі адзіночны, множны. Ужываньне прадметаў у адным якім-небудзь ліку. Рады мужчынскі, жаноцкі й ніякі. Парадак аднясеньня таго ці іншага прадмета да рода. Склоны й скланеньня.

Прымета

Прымета як адзнака прадмета. Адноснасьць прыметы да прадмета. Род і лік прыметы ў зьвязку з родам і лікам прадмета. Розьніца ў скланеньні прадмета й прыметы.

Дзеяньне

Паняцьце аб дзеяньні. Распазнаваньне дзеяньня па пытаньнях адносных да яго. Правапіс канчаткаў е, а ў дзеяньнях.

Лічэбнік

Лічэбнік — імя лічэбнае — імя лічбаў. Віды лічэбнікаў. Правопіс канчаткаў лічэбнікаў. Простыя й складовыя лічэбнікі. їх правопіс.

Займя

Слова — замена йменяўназоўнага, прыметнага, лічэбнага. Падзел займеньняў. Правопіс. Узоры скланеньняў займеньняў.

Прыйменьне і прыстаўка

іх правопіс. Прыйменьні: ад, над, пад, пра. Корань і канчатак. Парадак пабудаваньня слова..Сло­вы простыя й складныя. Сувязь складных слов.

Сказ

Азнаямленьне са сказам. Яго часьціны. Галоўныя часьціны сказу. Дзейнік і сказьнік. Даданыя часьціны сказу. Знакі прыпынку паміж часьцінамі сказу й асобньїмі сказамі.

Тлумачэньне да пляну па ізучэньню беларускай мовы

Дзякуючы спэцыяльнаму заданьню пазнаёміць аўдыторыю з тэхнікай карыстаньня правіламі чытаньня і пісьма па беларускі і незначнаму ліку гадзін адведзенаму для гэтай мэты, мне прышлося пабудаваць плян праходзімага навучальнага прадмета не сыстэматычна, а прапэдэўтычна, г. з. што ў часе заняткаў па мове яна не будзе асьветляцца ўсебакова, а будуць высьветлены толькі самыя значныя яе асаблівасьці, як з этымолёгічнага так і сынтаксычнага боку. У часе заняткаў будзе зьвернена значная ўвага на практычную працу, як з боку чытаньня так і пісьма» [5].

Пры залічэнні ў школу міліцыі імя Фрунзэ курсантьі давалі падпіску на беларускай мове:

“Я, ніжападпісаны… даю гэтую падпіску ў тым, што ўступаючы ў шэрагі міліцыі буду стаяць на варце рэвалюцыйнага парадку і абараняць інтарэсы працоўнага клясу і селянскае беднаты.

Састая на службе ў Савецкае Рабоча Селянскае Міліцыі павінен:

1. Праслужыць у Міліцыі па сканчаньні школы міліцыі ня меней двух гадоў.
2. Безупрэчна выконваць усе загады і распараджэньні сваіх Начальнікаў, як прадстаўнікоў Савец­кае Улады.
3. Захоўваць строгую дысцыпліну і парадак.
4. Няўхільна сачыць за выкананьнем дэкрэтаў грамадзянамі, Пастаноў і Распараджэній Рабоча-Сялянскае Улады.
5. Бязьлітасна душыць усе выступленьні супроць Савецкае Улады.
6. Быць чэсным, цьвярозым, выканаўчым і уважлівым з усімі, а ў асаблівасьці з гарадской і селянскай беднатой, як на службе, так і па за службай.
7. У выпадку небясьпечнасьці пагражаючай Савецкай Уладзе ад знадворных непрыяцеляў прыду на дапамогу Чырвонай Арміі.
8. За невыкананьне з маяго боку хаця-бы аднаго з пералічаных пунктаў законаў і дэкрэтаў Рабоча-Селянскае Улады, Я як асоба сьпецыяльна пастаўляны дзеля аховы рэвалюцыйнага парадку і пільнаваньня ўсіх гэтых законаў і дэкрэтаў падлягаю кары.

У чым уласнаручна падпісваюсе”[6].

Згодна з рэзалюцыяй II сесії ЦВК БССР беларусізацыю апаратаў ЦВК, Саўнаркама, Наркамасветы і Наркамземляробства планавалася завяршыць за адзін год, а наркаматаў унутраных спраў, юстыцыі, сацыяльнага забеспячэння, пошты і тэлеграфа — за два [1, с. 218].

Са справаздачных дакументаў НКУС БССР вынікае, што Управа міліцыі і крымінальнага вышуку наркамата “цалкам перайшла на беларускую мову з 1 красавіка 1925 г.” за выключэннем “вялізных інструкцый, якія прызначаны да рукаводніцтва раённага апарату міліцыі”, а ўпраўленні акруговых міліцый “перайшлі на 75 — 80% на беларускую мову” [7]. Як адзначалася далей, “найгорш справа абстаіць з раённым апаратам. Плыўкасьць асабовага складу, перагружанасьць работай, асаблі­васьці надворнай работы, адсутнічаньне сродкаў на аплату выкладчыкаў стварае ўмовы, пры якіх беларусізацыя ідзе слаба. Пры гэтакіх умовах той процэнт (25 — 30%), які маецца ў беларусізацыі раёнаў, належыць лічыць здавальняючым” [7].

Паводле дакументаў НКЮ БССР, да 1 кастрычніка 1926 г. справаводства большасці судовых устаноў рэспублікі таксама было пераведзена на беларускую мову. Па акругах гэтыя колькасныя паказчыкі выглядалі наступным чынам: “па Менскай — з 14 участкаў нарсуда справаводства пе­раведзена ў 10; па Барысаўскай — з 10 у 8; па Магілёўскай — з 11 у 9; па Калінінскай — з 10 у 6; па Віцебскай — з 15 у 10; па Аршанскай — з 11 у 7; па Полацкай — з 10 у 6; па Бабруйскай — з 13 у 11; па Слуцкай — з 7 у 5; па Мазырскай — з 11 у 8” [8].

Дэтальны аналіз архіўных спраў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Бе­ларусь (ф. 35, воп. 1; ф. 34, воп. 1; ф. 99, воп. 2; ф. 750, воп. 1), дазваляе зрабіць выснову, што падобныя рапартаванні пра пераход на беларус­кую мову да запланаваных тэрмінаў адпаведна рэзалюцыі II сесії ЦВК БССР не надежным чы­нам адлюстроўвалі рэчаіснасць.

24 жніўня 1926 г. адбылася нарада кіраўнікоў НКУС БССР, на якой другім пытаннем разглядаўся стан беларусізацыі ў наркамаце. Пратакол нарады сведчыць, што па міліцыі ў раёнах на беларускай мове вялася толькі дробная перапіска, “апарат крымінальнага вышуку за выключэннем дазнанняў вядзецца на беларускай мове”, таксама канстатавалася, што інструктары Адміністрацыйнай управы нар­камата не валодаюць беларускай мовай, а Управа камунальнай гаспадаркі наогул перайшла на бела­рускую мову на 10%. Цікава выглядае пастанова нарады: “3 25-га жніўня перайсці на 100% у разгаворе на беларускую мову, а таксама і па пісьму” [9].

Падобная танальнасць і ў афіцыйным лісце Віцебскага акруговага суда ад 14 студзеня 1926 г., адрасаваным усім народным суддзям Віцебскай, Полацкай і Аршанскай акруг: “Супрацоўнікі і кіраўнікі ўстаноў мелі поўную магчымасьць даволі падрыхтавацца ў веданьні мовы [беларускай], як у гутарковых занятках, так і асобна. Далейшага адтэрмінаньня ня будзе, усе ўстановы ў поўным аб’ёме будуць пераведзены канчаткова і няўзваротна на гэту мову з 1 чэрвеня 1926 г.” [10].

Падсумоўваючы справаздачы акруговых судоў у 1926 г., накіраваныя ў НКЮ БССР, можна зрабіць выснову, што пратаколы судовых пасяджэнняў, прыгаворы і рашэнні ў народных су­дах рэспублікі пісаліся часткова на беларускай, часткова — на рускай мове, але прапорцыя гэтага двухмоўя ў судах была розная: у адных судовых установах пераважаў беларускі тэкст дакументаў, у другіх — рускі. Што тычыцца гутарковай мовы, то тут паказальная вытрымка са справа­здачы Магілёўскага акруговага суда ад 19 кастрычніка 1926г.: “Прыём прасіцеляў вядзецца на расейскай і беларускай мовах, у залежнасці ад таго, якой мовай уладаюць прасіцялі” [11].

У дадатак прывядзём вытрымкі з вынікаў праверкі беларусізацыі ў НКЮ і падпарадкаваных яму ўстановах у 1931 г.: “справаводзства Наркамату і яму падпарадкаваных устаноў, Мясцкому і ячэйкі цалкам пераведзена на беларускую мову”, “сходы і афіцыяльныя выступленьні ў пераважнай большасьці вядуцца на беларускай мове”, “пры здавальняючым аўладаньні бел. мовай пераважнай часткі супрацоўнікаў у ўстановах пры размовах паміж значнай часткай супрацоўнікаў ужываецца пераважна мова расейская, а таму і сама беларусізацыя носіць некалькі фармальны характар”, “у паасобных частках апарату мае мейсца прамае парушэньне прынцыпаў нацыянальнай палітыкі ураду і партыі і падпарадкаваньне сутнасьці справы чыста фармальным меркаваньнем, а менавіта у Транспартнай Пракуратуры і Лінейным судзе з прычыны неабходнасьці адсылкі матар’ялаў у Маскву на расейскай мове і самыя судовыя працэсы вядуцца ў межах БССР выключна на расейскай мове” [12].

Нягледзячы на адзначаныя недахопы, праваахоўныя органы БССР у выніку праведзеных мерапрыемстваў былі ў значнай ступені беларусізаваны. Гэтаму таксама паспрыяла навуковатэрміналагічная камісія Народнага камісарыята асветы, якая займалася распрацоўкай беларускай тэрміналогіі ў розных галінах навукі і падрыхтоўкай да друку адпаведных слоўнікаў. «Паводле дадзеных каталога Нацыянальнай бібліятэкі, за 1920-1930 гг. выйшлі тры слоўнікі юрыдычнай тэрміналогіі. Адзін з іх пад назвай “Тэрміналогія права” — дзясяты выпуск серыі “Беларуская навуковая тэрміналогія”. Укладаннем слоўніка юрыдычнай лексікі пераважна займаўся супрацоўнік Інбелкульта Мікалай Гуткоўскі» [13, с. 83].

Падкрэслім, што ўзровень беларусізаванасці праваахоўных органаў у 20-я гг. мінулага стагоддзя застаўся непераўзыдзеным і сёння, у тым лі­ку і ў параўнанні з другой хваляй беларусізацыі першай паловы 1990-х гг.

Фактычна ўся службовая дакументацыя, да­рэчы, і сакрэтная, ва ўстановах НКЮ і Управе міліцыі і крымінальнага вышуку НКУС у дру­гой палове 1920-х гг. вялася на беларускай мове. Супрацоўнікі міліцыі як у цэнтры, так і на месцах пры правядзенні неабходных аператыўнаследчых дзеянняў карысталіся бланкамі дакументаў на беларускай мове (“Пратакол обшуку і выемкі”, “Пратакол допыту сьведкі” і інш.), якія запаўнялі таксама па-беларуску.

Варта падкрэсліць, што Наркаматам унутраных спраў кіравалі прыхільнікі беларусізацыі, вядомыя нацыянальныя дзеячы Дзмітрый Чарнушэвіч (сакавік — жнівень 1924 г.), Алесь Хацкевіч (1925 — 1926) і Алесь Сташэўскі (1926 — 1928). Дарэчы, Д. Чарнушэвіч і А. Хацкевіч у свой час узначальвалі беларусізацыю ў краіне, бо стаялі на чале Нацыянальнай камісіі пры ЦВК БССР.

На беларускай мове выходзілі і спецыялізаваныя часопісы, у прыватнасці выданні Народнага камісарыята юстыцыі БССР — “Рэвалюцыйная законнасьць” і “Весьці”, дзе друкаваліся артыкулы пра стан злачыннасці ў БССР з падрабязным статыстычным аналізам, даваўся агляд найважнейшых актаў савецкага заканадаўства, уздымаліся праблемныя пытанні грамадзянскага, крымінальнага і працэсуальнага права. Напрыклад, 29 сакавіка 1928 г. у “Рэвалюцыйную законнасьць” даслаў артыкул, прысвечаны зменам у крымінальна-працэсуальным кодэксе, разам з лістом да рэдакцыі, напісаным па-беларуску, інспектар крымінальнага вышуку Адміністрацыйнага ўпраўлення НКУС БССР В. Уласаў [14].

Газета “Савецкая Беларусь” (орган ЦВК БССР) у другой палове 1920-х выходзіла з укладышам “Чырвоная варта”, прысвечаным бе­ларускай міліцэйскай дывізіі, дзе даволі шырока асвятлялася і беларусізацыя ў вайсковых падраздзяленнях. Прывядзём вытрымкі з нататкі аднаго чырвонаармейца ў нумары ад 21 чэрвеня 1925 г.: “У нашым эскадроне сувязі N коннага корпусу чырвонаармейцы складаюцца амаль з адных беларусаў (каля 80 проц.). Большасьць з Барысаўскай і Бабруйскай акругі.

Спачатку палітасьветная работа сярод чырвонаармейцаў праводзілася на расейскай мове. З цягам часу выявілася, што многія чырвонаар­мейцы, асабліва Барысаўскай акругі, маюць жаданьне вучыцца па-беларуску. Гэта прымусіла наш палітсклад выбраць беларусаў і арганізаваць беларускую групу.

…У палітычных адносінах чырвонаармейцы беларускай групы лічацца перадавымі. Работа магла-б яшчэ больш пашырацца, але ёсьць перашкоды: 1) чырвонаармейцы ў вочы ня бачылі, будучы ў часьці, беларускіх газэт, 2) няма падручнікаў для правядзеньня палітгадзіны на беларускай мове, 3) ёсьць падрыў з боку малодшага камскладу, напрыклад: ня прымаюць заяў на беларускай мове й сьмяюцца над гэтай мовай” [15].

Пачатая на мяжы 1920-1930-х гг. барацьба з “нацдэмакратызмам”, якая фактычна згарнула палітыку беларусізацыі, адбілася і на стане беларусізацыі ў праваахоўных органах. У 1930-я гг. у службовым справаводстве міліцыі ўжо цалкам пераважала руская мова. У гэтым кантэксце ці­кава прывесці вытрымку з загада Паўнамоцнага прадстаўніцтва АДПУ па БССР ад 14 ліпеня 1932 г. аб выкананні распараджэнняў па камплектаванні начскладу рабоча-сялянскай мідіцыі: «…заполнение послужных списков, анкет и ав­тобиографий производится на белорусском, а за­частую на смешанном языке, в то время, как лич­ные дела начсостава РК милиции должны оформ­ляться исключительно на русском языке» [16].

Варта таксама ўзгадаць, што ў 1927 г. на бела­рускай мове выйшла першая кніга па гісторыі бе­ларускай міліцыі — “Кароткі нарыс гісторыі міліцыі Беларусі. 1917-1927” (пад агульнай рэдакцыяй і з прадмовай наркама ўнутраных спраў А. Сташэўскага). Заўважым, што наступнае падобнае выдан­не, “Очерки истории милиции Белорусской ССР. 1917-1987” пад рэдакцыяй В. Піскарова, убачыла свет толькі ў 1987 г. на рускай мове.

² Міліцэйская школа пры Управе мшіцыі і крымінальнага вышуку НКУС БССР — менавіта такая назва была засведчана на чатырохмоўным штампе дадзенай установы. Але часта ў тэкстах службовай перапіскі ўжывалася назва “школа міліцыі імя Фрунзэ”, якая таксама была засведчана і на штампе ўваходных дакументаў гэтай школы.

Спіс літаратуры

1. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск: Экаперспектыва, 2007. — Т. 5.
2. НАРБ. — Ф. 35. — Воп. 1. — Спр. 537. — Арк. 19-19 адв.
3. НАРБ. — Ф. 35. — Воп. 1. — Спр. 537. — Арк. 20.
4. НАРБ. — Ф. 35. — Воп. 1. — Спр. 537. — Арк. 4.
5. НАРБ. — Ф. 37. — Воп. 3. — Спр. 17. — Арк. 233 — 235.
6. НАРБ. — Ф. 37. — Воп. 3. — Спр. 33. — Арк. 10.
7. НАРБ. — Ф. 35. — Воп. 1. — Спр. 537. — Арк. 15.
8. НАРБ. — Ф. 99. — Воп. 2. — Спр. 494. — Арк. 10.
9. НАРБ. — Ф. 34. — Воп. 1. — Спр. 470. — Арк. 113-113 адв.
10. НАРБ. — Ф. 99. — Воп. 2. — Спр. 494. — Арк. 2.
11. НАРБ. — Ф. 99. — Воп. 2. — Спр. 494. — Арк. 59, 59 адв.
12. НАРБ. — Ф. 99. — Воп. 2. — Спр. 737. — Арк. 20, 21.
13. Кулеш, Г. I. Слоўнікі беларускай юрыдычнай тэрміналогіі 1920 — 1930-х/ Г. I. Кулеш//Беларускаеслова: гісторыя і сучаснасць: зб. арт. — Мінск: Права і эканоміка, 2010.
14. НАРБ. — Ф. 750. — Воп. 1. — Спр. 508. — Арк. 44.
15. Бабкоўскі, I. Беларусізацыя ў нашай часьці /1. Бабкоўскі // Савецкая Беларусь. — 1925. — 21 чэрв. — С. 3.
16. Архіў МУС РБ. — Ф. 50. — Воп. 5. — Спр. 1. — Арк. 199.

Аўтар: Юрый Кур’яновіч
Крыніца: Роднае слова. – 2011. – № 12. – С. 62-66.