У народнай культуры захаваліся паслядоўныя і грунтоўныя, са шматлікімі складнікамі, абрадавыя цырымоніі, а ў фальклоры ўтрымліваецца вялікая колькасць адпаведных абрадавых твораў. Пры даследаванні лексікі памежных гаворак яскрава выяўляецца ўзаемаўплыў суседніх блізкароднасных моў. Лакалізацыя Гомельскай вобласці на памежжы беларускіх, рускіх і ўкраінскіх тэрыторый абумовіла міжмоўнае кантактаванне, адлюстраванае ў абрадавым фальклоры Гомельска-Бранскага пагранічча. Абрадавы фальклор Гомельшчыны і Браншчыны выяўляе доўгатэрміновыя і трывалыя сувязі беларускай і рускай моў, абумоўленыя і падмацаваныя наяўным у штодзённым маўленні жыхароў рэгіёна беларуска-рускім білінгвізмам.
Сярод шматлікіх паэтычных абрадавых твораў колькасную перавагу маюць песні, якія традыцыйна выконваліся падчас значных для сямейнага і асабістага жыцця чалавека падзей, а таксама арыентаваліся на падзеі гаспадарчага жыцця чалавека, былі прымеркаваны да сезонных гаспадарчых работ і шчыльна звязаны з кліматычнымі ўмовамі рэгіёна.
Каляндарна-абрадавы фальклор Бранска-Гомельскага пагранічча адрозніваецца жанравай разгалінаванасцю і мае адметнае лексіка-тэматычнае напаўненне. Для многіх абрадавых твораў уласціва выкарыстанне абрадавага слоўніка, у якім значнае месца займаюць найменні асоб.
Ужо некалькі стагоддзяў абрадавы каляндар усходніх славян пачынаецца зімой з калядных святкаванняў. Адрасаванасць калядак на ўхваленне гаспадароў абумовіла ў іх складзе наяўнасць найменняў асоб па сацыяльным стане, роднасці, узросце:
Пане-гаспадару,
Ці спіш, ціляжыш? (в. Роўкавічы, Чачэрскі р-н) [1, с. 23];
Два царэвічы — королевічы (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 27];
Маладая дзевачка пер’е збірала (в. Роўкавічы, Чачэрскі р-н) [1, с. 29];
Ой, як будзіш ты маладую жонку браць (в. Насовічы, Добрушскі р-н) [1, с. 33].
Назвы асоб успамінаюцца ў песнях іншых каляндарных абрадаў:
— масленічных:
А ў нас сёння масленіца ж, масленіца,
Ды прыляцела ластавіца, ластавіца,
Села ў пана на таку, на таку
А пан кажа: “Засяку, засяку!” (в. Мядзведжае, Чачэрскі р-н) [1, с. 37];
— вяснянках:
Пан па рынку ходзе, паню пабуждае (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 75];
Я ж буду прасць мычку
Стараму дзеду на рукавічку,
А старэнькай бабульцы
На новую спаднічку (в. Залессе, Чачэрскі р-н) [1, с. 41];
Ой, намуцілі, ох, ямалада прыстоі… У!
Прыстоіла — покуль вадзіца сусті… У!
А сустоіцца — у мачыхі — серце одойдзе… У! (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 43];
— восеньскіх ярынных:
Былі ў полі дзве дарожкі торных,
Хадзіў казак да дзевачак позна (в. Залессе, Чачэрскі р-н) [3, с. 74];
Як у том чаўночку паранёк сядзіць (Гомельскі павет) [3, с. 79].
Намінацыя асоб у абрадавым фальклоры даволі пашыраная. Песні захоўваюць вялікі пласт абрадавай лексікі, якая называе чалавека з розных бакоў. У гэтай лексіка-тэматычнай групе колькасна выдзяляюцца назвы па роднасці:
Мамачка ж мая, ты, віша… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 46];
Што б была жонка любімка… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 47].
Назвы асоб паводле роднасці і сваяцтва ў абрадавых песнях Гомельска-Бранскага пагранічча маюць фанетычную і словаўтваральную варыянтнасць, абумоўленую спецыфікай мясцовага вымаўлення, асаблівасцямі рыфмоўкі і ўплывамі суседніх гаворак:
Не бяры сабе дочар панскаю (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 60];
А бяры сабе доч хазяйскаю (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 60];
І жонка молада, клала горада (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 58];
Дзе жана плача — там расы німа (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 58];
Ой, дзе маць плача — там рака цячэ (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 68];
Маці старая, сястра малая,
Ох і я, люлі, сястра малая (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 58];
Матка старанька, сястра маленька, ..
Жана молада, дзеткі дробныя (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 68];
Братка ж перайшоў — сестра ўтонула,
Ох і вой, люлі, сестра ўтону.. У! (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 62];
А брат пірайшоў, сястраўтнула,..
Ай, не пі, брацяц, ў той рэчкі воды (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 70];
Дзе матка плачэ — там рака цячэ (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 63].
Часам варыянтнасць абумоўлена стылістычнымі адметнасцямі, і афіксальныя ўтварэнні перадаюць пяшчоту і ласкавасць да родных:
Ой, пусці, мамачка ж, да ў садок гуляць (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 78];
А прыду к мамачцы, да матка сварыцца (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 79];
Не ‘ддавай мяне, мая мамачка,
Ох і ой, люлю, мая мама (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 80];
А ўжо ж твая матуленька даўно кліча (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 87];
Падкідая,
Свайго сыночка навучая… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 47];
Каралёў сын,
Узяў Гануську заручаньку… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 49];
Прыказала:
— Не едзь, дачушачка, паперад вой… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 48];
Пусці, татачка, ў зялён сад гуляць (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 61];
Да й табе ў таткі не векаваці (в. Нелюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 65];
Дзе сястрычанька — там крынічанька (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 68];
Ой, панясу ж татку да на парадачку,..
Ой, парай, татачка, да добру радачку (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 78];
Штодзень жа б’е,
Свёкарка-тата, жалеймя… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 47];
Што свёкар каная,
Свякроўка ўмірая (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 76];
Ай і свякрушачка да й знаругаецца,..
Ай, не ўмееш ты да свёкра шанаваць (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 79];
Я ж цябу пускаю — прасісяў дзяверкі,..
Дзевярочак, родны братка, пусці пагуляці (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 84].
Заканамернае ў народных песнях ужыванне абрадавых назваў асоб паводле сямейнага стану:
Ў цябе, мамачка, халастой хаджу,
Ох і я, люлі, халастой хаджу.
Халастой хаджу, нежанаценькі (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 58];
Жыла ўдава,
У тыяўдавы дзяцей ні… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 48].
Вылучаюцца таксама найменні асоб па ўзроставых характарыстыках і адносінах адзін да аднаго:
Танок вядзе,
Шчэ й з маладымі малодка… У!
З малодкамі,
А шчэ й змаімі падружка… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 46];
Ты убі, стряла, добра молайца (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 58];
Па том молайцу некаму плакаці (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 67];
Па садочку ж бег малойчык, ў гуслі грая (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [в, с. 87];
Парай, татачка, як з нялюбом жыць (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 61];
Калі люб табе — да й нелюбенькі,
Калі міл табе да не міленькі (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 61];
Ох, там нялюбы мой да за сталом сядзіць (в. Казацкія Балсуны) [1, с. 80].
Сярод назваў асоб у абрадавым фальклоры Гомельшчыны маюцца і найменні паводле дзейнасці і нават ступені якаснага яе выканання:
За парабка,
Да й парабачка-гультаёчка…У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 46];
Не табе жана і не нам слуга (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 60];
Канюхі свішчаць, трох каней ішчаць (с. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 71];
За таго казачаньку, за маладога (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1. с. 5].
Фіксуюцца ў песнях назвы асоб паводле паходжання, якія па словаўтваральных рысах з’яўляюцца імёнамі па бацьку:
Старцоўна плача — страцаваць хоча,..
Папоўна плача — папаваць хоча,..
Царэўна плача — царстваваць хоча (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 71].
Абрадавы фальклор Гомельска-Бранскага пагранічча характарызуе ўказанне на асоб паводле знешнасці:
Ў доме міленькі, чарнабрывенькі (в. Шалухоўка, Веткаўскі р-н) [1, с. 62];
А мой міленькі, чарнабрывенькай (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 67];
Ой, а ці белага да ці румянага, ..
Ой, ці Ванюшачку ж да кучаравага, .. (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 78].
Старажытны ўсходнеславянскі анамастыкон таксама захаваўся ў абрадавых фальклорных творах:
Ой, Іван едзя — царэўну вязе…
Ой, Ляксей едзя — папоўну вязе,..
Ой, Раман едзя — старцоўну вязе (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 71].
Фактычны матэрыял сведчыць аб пераважным выкарыстанні ў функцыі абрадавых лексем онімаў-дэмінутываў, якія маюць у абрадавых творах стылістычную нагрузку, ствараючы надзвычайную эмацыянальнасць фальклорных элементаў і перадаючы замілаванасць аўтараў і выканаўцаў героямі песні:
Красна Ніначка піравоз дзяржала (в. Казацкія Балсуны, Веткаўскі р-н) [1, с. 27];
На той кладачкі Віцячка стаіць (в. Насовіч, Добрушскі р-н) [1, с. 33];
Вясна, вясна, вясняначка,
Дзе твая дачка Уляначка? (в. Залессе, Чачэрскі) [1, с. 41];
Ці малому
Да йЦімошку маладо… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 46];
Ой, там Сашанька ручнічкі ткала (в. Неглюка, Втекаўсік р-н) [1, с. 66];
Ой, ці Ванюшачку ж да кучаравага, .. (в. Беседзь, Веткаўскі р-н) [1, с. 78];
За таго Ляксеячку, за халастога (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 85];
Там жа гуляў моладзец, малады Пятруська (в. Свабода, Веткаўскі р-н) [1, с. 98].
Сустракаюцца варыянтныя асабовыя памяншальныя ўтварэнні:
Дзяцей німа,
Адна дачушка Гануша… У!
Ганушачка,
І тая з войскам збіра… У!
Збіраецца,
Ганусе мамка прыказва… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 48];
Да стаенкі,
А Ганусячку ў святлічаньку… У! (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 49].
Зрэдку ў абрадавых творах ужываюцца поўныя імёны асобы — імя разам з імем па бацьку:
Ганна Паўлаўнаручнікі ткала (в. Стаўбун, Веткаўскі р-н) [1, с. 69].
Адметна, што абрадавы фальклор прапануе сваё ўспрыманне такіх імён:
Воленька Іванаўнаў варотах стаіць… У!..
Ляксейка Васіллявіч на коні едзе… У! (в. Неглюбка, Веткаўскі р-н) [1, с. 85].
Даследаванне лексікі абрадавых песень беларуска-расійскага памежжа, адзначаных на Гомельшчыне, выяўляе колькасную групу найменняў асоб з дастатковай лексіка-тэматычнай дыферэнцыяцыяй. Сярод асабовых намінацый выдзяляюцца назвы паводле роднасці, прафесіі, узросту, сямейнага стану, знешнасці. Уласцівасцю абрадавых твораў з’яўляюцца памяншальна-ласкальныя формы і спарадычнае выкарыстанне спалучэнняў імён і імён па бацьку. Паколькі творы абрадавага фальклору захаваліся са старажытных часоў, то ўжытыя ў іх асабовыя імёны даюць падставы меркаваць аб адметнасцях антрапанімікону мінулага.
Спіс выкарыстаных крыніц
- Беларускі фальклор у сучасных запісах: Традыцыйныя жанры Гомельскай вобласці / уклад. В. А. Захарава і інш.; уклад. муз. часткі У. І. Раговіч. — Мінск: Універсітэцкае, 1989. — 384 с.
Аўтар: К.Л. Хазанава
Крыніца: Скарынаўскія традыцыі: гісторыя і сучаснасць: зборнік навуковых артыкулаў: у 2 ч. Ч. 1 / рэдкал.: А. М. Ермакова (гал. рэд.) [і інш.]; М-ва адукацыі РБ, Гом. дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2015. — 252 с. С. 100-106.
