Акупацыйны рэжым у Гомелі (1941-1943 гг.)

Нямецкае ваеннае камандаванне надавала асаблівае значэнне Гомелю з-за яго знаходжання на важным стратэгічным напрамку. У пач. жніўня 1941 г. на гомельскім накірунку вораг сканцэнтраваў звыш 25 дывізій. Напружаныя баі з адборнымі нямецкімі дывізіямі вялі вайсковыя часткі 21 арміі. Сумесна з байцамі Чырвонай арміі мужнае супраціўленне праціўніку аказваў Гомельскі полк народнага апалчэння, сфарміраваны ў першыя ж дні вайны.

Пераўзыходзячы ў жывой сіле і тэхніцы, гітлераўцы змаглі ўноч з 19 на 20 жніўня захапіць горад.

Непасрэдна пасля акупацыі горада было ўведзена ваеннае кіраванне. У адміністрацыйных адносінах Гомель падпарадкоўваўся ваеннаму камандаванню і ўваходзіў у склад, зоны армейскага тылу групы армій “Цэнтр”. Зыходным пунктам дзейнасці акупацыйнага рэжыму стала стварэнне ваенна-паліцэйскага апарата. Згодна з дырэктывамі Галоўнакамандавання Вермахта, важная роля адводзілася Гомельскай ваеннай камендатуры, якая была размешчана ў будынку Навукова-даследчага інстытута лясной гаспадаркі. Уся ўлада ў горадзе належыла ваеннаму каменданту. Ён асабіста падбіраў і прызначаў апарат цывільнай адміністрацыі. Дзеля падтрымання парадку і бяспекі акупацыйных структур у горадзе знаходзіўся пастаянны ваенны гарнізон, які налічваў звыш 8 тыс. салдат і афіцэраў, а таксама штаб 221 ахоўнай нямецкай дывізіі¹. Для барацьбы з палітычнымі праціўнікамі гітлерызму была створана шырокая сетка контрразведвальных карных органаў. Карныя функцыі выконвалітаксама СД, 3 абвэргрупы.( 105, 205 і 315 ), тайная палявая паліцыя і жандармерыя.

Для падтрымкі жаданага парадку і цывільнага кіравання быў створаны орган мясцовай адміністрацыі — гарадская ўправа, бургамістрам якой да 1 жніўня 1943 г. быў І.Собалеў, а пазней Б.Аксаў-Аксёнаў. У сваім распараджэнні ўправа мела гарадскую дапаможную паліцыю, сфармаваную з мясцовага насельніцтва. Горад быў разбіты на 6 участкаў, у кожным з якіх знаходзіласяда 50 ураднікаў, прыставаў, квартальных, паліцэйскіх². Акрамя таго, былі створаны жандармская і паліцэйская ўправы начыгуначным вузле.

З першых дзён акупацыі новыя ўлады вызначылі строгі рэжым жыцця цывільнага насельніцтва горада. Згодна з распараджэннем № 13 ад 14 верасня 1941 г. усё насельніцтва ва ўзросце ад 16 гадоў павінна было мець пасведчанне асобы ўсталяванага ўзору за подпісам і пячаткай гарадской управы і нямецкай камендатуры. Без такога пасведчання ўсе затрыманыяна дарозе, у лесе, на полі лічыліся партызанамі і растрэльваліся на месцы³.

Была ўведзена абавязковая працоўная павіннасць для мужчын і і жанчын ва ўзросце ад 14 да 65 гадоў. Прыцягнутыя да такойпавіннасці працавалі 6 дзён у тыдзень (ад панядзелка да суботы) ад 7-й гадзіны раніцы да 14-й гадзіны дня.

У горадзе дзейнічаў жорсткі пашпартны рэжым, адпаведна з якім праводзіліся праверкі прапіскі грамадзян, вёўся строгі ўлік асобаў, што прыбывалі на месца жыхарства, абмяжоўваўся час знаходжання на вуліцах, уезд і выезд з горада.

Для забеспячэння харчамі нямецкага войска і акупацыйнай адміністрацыі з насельніцтва ў прымусовым парадку спаганяліся прадукты сельскай гаспадаркі. Так, у адпаведнасці з распарад­жэннем германскага раённага зямельнага ўпраўлення ад 19 чэрвеня 1943 г. кожны ўладальнік каровы ў Гомелі, Навабеліцы і гарадскім пасёлку Касцюкоўка быў абавязаны пасля выканання паставак малака за 1942 г. здаць з 1 красавіка па 31 ліпеня 1943г. на Гомельскі малочны завод або зборныя пункты ў Навабеліцы і Касцюкоўцы па 100 л. малака ад кожнай каровы. За невыкананне гэтага распараджэння чакалі строгія мерыспагнання, аж да канфіскацыі кароў⁴.

Захапіўшы горад, нямецкія ўлады з першых дзён прымалі меры да аднаўлення дзейнасці прамысловых прадпрыемстваў дзелязабеспячэння і абслугоўвання сваёй арміі. У мэтах крэдытавання гаспадарчых арганізацый пры гарадской управе 4 верасня 1941 г. быў адчынены Гомельскі банк, які знаходзіўся ў распараджэнні гаспадарчай службы Гомельскай ваеннай камендатуры. Гадавы абарот банка складаў 569 млн. 279 тыс. руб⁵.

Харчовыя цяжкасці прымусілі акупацыйныя ўлады ўвесці сістэму картачнага забеспячэння прадуктамі працоўнай сілы. Спажыўцы былі падзелены на 5 катэгорый. У дзень яны атрымлівалі:

І – 100 г. хлеба,

ІІ – 200,

III – 230,

IV – 250,

V – 300,

або ячменнай мукі адпаведна 72, 143, 165, 179, 215 г. Бульба атрымлівалася на месяц – адпаведна катэгорыі ад 5 да 16 кг.Асобныя нормы забеспячэння былі ўсталяваны для чыгуначнікаў: у месяц ім выдаваліся 8 кг. хлеба, 20 кг. бульбы, а таксама500 г. крупы штодзённа⁶.

Зрабіўшы асноаай свайго акупацыйнага рэжыму тэрор, нямецкія ўлады вымушаны былі, як адзначае польскі даследчык Ю.Туронак, распачаць і дзейнаць, што “была скіравана ў напрамку да здабыцця сімпатый у насельніцтва шляхам ідэйныхуступак ў галіне культуры і палітыкі, а таксама – суладнай гаспадарчай дзейнасці”⁷. Перш за ўсё, быў дадзены дазвол нарэлігійнае жыццё і адкрыццё цэркваў, зачыненых савецкай уладай. Значная роля ў гэтым плане надавалася школьніцтву, што знайшло адлюстраванне на старонках газеты “Новый путь”, якая выдавалася ў Гомелі штотыднёва з дазволу нямецкіх уладаў на рускай мове. Так, газета за 5 снежня 1942 г. паведамляла, што ў бягучым навучальным годзе былі адчынены пры школах №№ 4i 5 Гомеля класы з фармацэўтычным ухілам. У Свяцілавіцкім раёне ў 1942-1943 навучальным годзе налічвалася 21 пачатковая і 18 сямілетніх школ з 4956 вучнямі. У 41 школе Веткаўскага раёну навучалася 4 тыс. дзяцей⁸.

Палітыка саступак стала адчувальнай па меры пагаршэння становішча нямецкай арміі на ўсходнім фронце. Так, імкнучысявыкарыстаць школьную справу для заваявання даверу насельніцтва ў 1943 г., акупацыйныя ўлады ўвялі новыя тарыфныя стаўкідля настаўнікаў, па якіх заробак настаўнікаў пачатковых класаў , напрыклад, павялічыўся на 40-50 працэнтаў. У гэтым жа годзе кожны вясковы настаўнік атрымаў 1 га зямлі для асабістага карыстання⁹.

У ліпені 1943 г. у Гомелі быў адчынены абласны дом асветы. Газетныя матэрыялы даюць уяўленне і аб дзейнасціі Гомельскага абласнога тэатра, якая была адноўлена ў сакавіку 1942 г. За год свайго існавання тэатр даў 79 спектакляў сіламі трупы ў 17 чалавек. У рэпертаур ўваходзілі ў асноўным творы айчыннай і замежнай класікі: “Без віны вінаватыя” А.Астроўскага, “Прывід” Г.Ібсена, інш. З мэтай заваёвы прыхільнасці насельніцтва акупацыйныя ўлады дазволілі правядзенне таксама мастацкіх выстаў.На адной э іх, 16 траўня 1943 г. у будынку рачнога вакзала, было прадстаўлена больш 100 работ мастакоў вобласці. Яа адкрыццё наве­далі прадстаўнікі ваеннага і цывільнага кіраўніцтва горада, лепшыя работы былі прэміраваны¹⁰.

3 той жа мэтай падтрымкі даверу насельніцтва акупанты захавалі сістэму аховы здароўя: у Гомелі дзейнічалі абласная бальніца, паліклініка, санстанцыя, аптэка; у раёнах вобласці – бальніцы-амбулаторыі і фельшарскія ўчасткі. Калабарацыйны друк і грамадскія мерапрыемствы выкарыстоўваліся ў прапагандысцкіх мэтах. На старонках “Нового Пути” дэклараваўся дабрабыт і забяспечаная будучыня беларускага народа ў рамках “новага еўрапейскага ладу”. Дэкларацыі свабоднага развіцця краю іагульнасці германа-беларускіх інтарэсаў былі выказаны на ўрачыстым малебне, што адбыўся 22 чэрвеня 1943 г. на Саборнай плошчы горада з нагоды другой гадавіны “вызвалення ад бальшавізму”. Малебен быў праведзены ў саслужэнні ўсяго духавенства горада архіепіскапам Мазырскім і Рэчыцкім Мікалаем.

Згадваючы аб будучыні беларускага народа, нямецкія акупацыйныя ўлады, як сведчаць матэрыялы, не праводзілі актыўнай нацыянальнай палітыкі. Перад школамі і культурнымі ўстновамі не ставіліся задачы развіцця беларускай культуры, асветы і выхнвання. На беларускай мове ў горадзе не працавала ніводная школа.

Гомельскі гэатр ставіў выключна рускамоўныя спектаклі. Адозвы, загады, распараджэнні і прэса для мясцовага насельніцтвавыда­вался па-руску.

Аднак галоўным сродкам усталявання і падтрымання акупацый нага рэжыму заставаўся тэрор, гвалт і разбой. У Навабеліцы іГомелі гітлераўцамі былі створаны яўрэйскія гета. Фашысты вынішчалі камуністаў, камсамольцаў, савецкіх актывістаў. За 2,7гады акупацыі яны знішчылі больш за 50 тыс. мірных жыхароў горада, вывезлі ў Германію больш чым 30 тыс. савецкіх грамадзян.  У горадзе дзейнічалі 5 лагераў смерці з 6 аддзяленнямі, у якіх загінулі каля 100 тыс. ваеннапалонных і цывільных жыхароў¹¹.

Літаратура

1. Філіял ДАГВ, Ф.144. Bon. 137. Спр. 17. Арк.71.
2. Там жа. Спр. 14, Арк.73.
3. ДАГВ. Ф 1318. Воп, 1. Спр. 1. Арк. 137.
4. Новый путь. 1943. 9 чэрвеня.
5. Там жа. 1942. 7 лістапада.
6. Там жа, 1943. 3 красавіка.
7. Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн. 1993. С.75.
8. Новый путь. 1943. 29 мая, 10 ліпеня, 5 снежня.
9. Там жа. 1943. 3 красавіка.
10. Там жа. 1943, 15, 22 мая.
11. Філіял ДАГВ. Ф.144. Воп. 137. Спр. 14. Арк,7; Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг. Энцыклапедыя. Мн.1990 с. 170.

Аўтар: Скрабіна Л .С. (Гомель, ГДУ)

Крыніца: Зборнік матэрыялаў навукова-практычнай канферэнцыі “Гомельшчына – старонкі мінулага” (15-16 лютага 1996 г.), Гомель, 1996, ГДУ.