Агульнавядома, што эпіцэнтрам бытавання русальных абрадаў на тэрыторыі Беларусі з’яўляецца руска-беларуска-ўкраінскае памежжа. Навукоўцы адзначаюць, што песенная творчасць пра русалку найбольш пашырана ў беларусаў, вядома ўкраінцам, сустракаецца ў сумежных з Беларуссю раёнах у рускіх. Увогуле беларуская русальная абраднасць як сукупнасць вербальна-акцыянальных тэкстаў — з’ява лакальная. Яе ядро — Лоеўскі i Брагінскі раёны Гомельскай вобласці, перыферыя — Веткаўскі, Гомельскі, Рэчыцкі, Нараўлянскі, Лельчыцкі i Петрыкаўскі раёны, якія акаляюць ядро з паўночнага ўсходу i захаду. Аднак вераванні пра русалак ахопліваюць значна большую тэрыторыю, не абмежаваную Беларуссю і ГБЧ-рэгіёнам. Яны вядомы і на Навагрудчыне (дастаткова ўзгадаць знакамітыя творы Адама Міцкевіча “Свіцязянка”, “Рыбка”, “Пан Тадэвуш”, заснаваныя на гэтых вераваннях), і на Міншчыне, пра што сведчаць яшчэ фальклорныя запісы ХІХ стагоддзя (П.В. Шэйн, Я.Р. Раманаў, М.В. Доўнар-Запольскі), на Смаленшчыне, Браншчыне, Разаншчыне i ў Паволжжы, а таксама амаль на ўсёй тэрыторыі Украіны, дзе назіраюцца значныя семантычныя адрозненні ў вобразе русалкі. Праўда, трэба адзначыць, што звесткі пра абрады “Провады русалкі” тут адсутнічаюць, акрамя тэрыторыі Паволжжа ў Расіі. Так, напрыклад, у рускіх русалка ўяўляецца як “закладзены нябожчык” (“закладзенымі” лічыліся нябожчыкі, якія памерлі не сваёй смерцю, заўчасна, альбо тапельцы ці нехрышчоныя дзеці) і характарызуецца дэманічнымі рысамі. Ва ўкраінцаў дэманічнасць русалкі паслабляецца з набліжэннем да межаў Беларусі, дзе ўжо выразна назіраецца неадназначнасць гэтага вобраза. Беларуская русалка ў абрадзе — істота стваральная, хаця ў вераваннях i некаторых песнях можна знайсці пацвярджэнні яе адмоўнай ролі. Вывучэнне акцыянальных сімвалаў (ці рытуальных дзеянняў) абрадаў “Провады русалкі”, заснаванае на разуменні гэтых дзеянняў інфарматарамі на тэрыторыі Лоеўскага раёна Гомельскай вобласці, даказвае перавагу стваральнага пачатку ў вобразе русалкі, у выніку чаго самі абрады тлумачацца як урачыстае суправаджэнне падаўніцы добрага ўраджаю, русалкі, у жыта [1].
У залежнасці ад мясцовасці арэала беларускі вобраз русалкі ўяўляўся па-рознаму. Гэта магла быць пераапранутая дзяўчына ці саламянае пудзіла русалкі (лялька). Самі ж рытуалы “провадаў” адрозніваліся дэталямі, якія з глыбокай старажытнасці мелі магічны сэнс. Напрыклад, у Нараўлянскім раёне русалку праводзілі ў панядзелак Русальнага тыдня, а ў Брагінскім раёне — у нядзелю. Нязменным заставаўся толькі час русальных святаў — другі тыдзень пасля Сёмухі (Тройцы). Агульнай жа ідэяй Русальнага (Гранога) тыдня з’яўляліся провады вясны і пераход да летняй абраднасці.
Адрозніваўся таксама і час на працягу дня, калі русалку праводзілі ў жыта: апоўначы (Лельчыцкі, Веткаўскі, Хойніцкі раёны) і апоўдні (Лоеўскі, Брагінскі раёны). Інварыянтная схема абраду “Провады русалкі” ўключае наступныя звёны:
1) русалку ловяць на могілках (прысутнічае толькі ў Нараўлянскім, Брагінскім і Лоеўскім раёнах);
2) вядуць на горачку ў танок (толькі Веткаўскі і Лоеўскі раёны);
3) вядуць праз галоўную вуліцу вёскі (толькі Добрушскі і Лоеўскі раёны);
4) па дарозе ў жыта:
а) скачуць праз агонь, спаліўшы на ім русалчын вянок (толькі Лельчыцкі раён) ці саламянае пудзіла-русалку (толькі Гомельскі раён);
б) русалку абмываюць у рэчцы i варожаць на вадзе (толькі Лоеўскі раён);
5) русалку вядуць у жыта (прысутнічае па ўсяму арэалу);
6) разрываюць убранне русалкі на часткі, якія нясуць у агароды (таксама прысутнічае па ўсяму арэалу).
Аднак у такім, інварыянтным выглядзе абрад захаваўся толькі ў цэнтральнай частцы арэала — у Лоеўскім раёне. Гэты ўнікальны абрад яшчэ ў 90-я гады ХХ ст. выконваўся ў вёсцы Дзімамеркі, а таксама ў вёсцы Шчытцы і ў самім гарадскім пасёлку Лоеў (тут, праўда, выконваліся не ўсе звёны абраду). Напрыклад, у Лоеве Русальны тыдзень вызначалі провадамі русалкі ў жыта нейкага гаспадара. Гаспадар ведаў, што гэтым вечарам будуць весці русалку, і падрыхтоўваў дзяжы з дзёгцем. Ганяліся за русалкай, лавілі яе, прывязвалі да дрэва ці да слупа і абмазвалі дзёгцем яе ўсю, каб яна больш не таптала жыта.
Колькасць звёнаў у перыферыйных раёнах распаўсюджання русальнай абраднасці непастаянная (ад трох да пяці), што напрамую звязана з мясцовымі прыроднымі асаблівасцямі. Так, наяўнасць ракі непадалёку ад вёскі абумоўлівае існаванне такога звяна, як рачное абмыванне русалкі перад провадамі яе ў жыта. У пагоркавых мясцовасцях русалку абавязкова вялі ў танок на горку і ўжо пасля праз усю вёску праводзілі ў жыта. Акрамя таго, у некаторых мясцовасцях назіраецца дэградацыя абрадаў. Напрыклад, у Рэчыцкім раёне (в. Заспа) абрад “Провады русалкі” страціў свой сакральны сэнс, звязаны з провадамі яе ў жыта, у выніку чаго яго структура разбурылася, саступіўшы месца шматзначным тэатралізавана-драматызаваным гульнёвым дзеянням.
Толькі на Лоеўшчыне, у вёсцы Дзімамеркі, “Провады русалкі” сумяшчаюць у сабе тры культы — расліннасці, урадлівасці і продкаў, якія судакранаюцца праз шматгранны вобраз русалкі. Акрамя таго, праз усе звёны абраду праходзіць скразная думка аб шчаслівым шлюбе.
У нядзелю, бліжэй да вечара, дзяўчаты ідуць у поле ці ў лес, каб назбіраць кветак для вяночкаў. Важным тут з’яўляецца як выбар кветак, так і час пляцення вянкоў. Напрыклад, вянкі, якія трэба павесіць на крыжы на могілках, дзяўчаты плятуць як раз перад захадам сонца і пакідаюць на ўсю ноч на магілах. Для такіх вянкоў выкарыстоўваюцца толькі рамонкі. Як вядома, белы колер сімвалізуе чысціню, дзённы свет. Аднак на Лоеўшчыне (як і ў некаторых іншых раёнах Беларусі) ён суадносіцца са смерцю (напрыклад, на пахаванне жанчыны павінны завязваць на галаву толькі белыя хусткі). Таму такія вянкі ў выглядзе замкнёнага кветкавага кола сімвалізуюць сувязь жыцця — смерці — жыцця ў новай якасці.
Для сябе дзяўчаты плятуць вянкі з васількоў, час збірання якіх прыходзіцца на момант каласавання жыта. Васількі ўвабралі ў сябе колер неба. Гэтыя кветкі і зараз яшчэ жыхары Дзімамерак лічаць дзявоцкімі. У агульнаславянскай традыцыі засеянае поле — сімвал плоднасці жанчыны, а сіні колер сімвалізуе вернасць і пастаянства — адпаведна народнай маралі, якасці, неабходныя будучым жонкам і маці.
Для найбольш прыгожай, жвавай дзяўчыны з доўгімі валасамі, якую і абіраюць на ролю русалкі, дзяўчаты звіваюць вялікі вянок з розных кветак. Чырвоная канюшына, ружовыя смолкі, аранжавая кашка, белыя рамонкі, жоўтыя дзьмухаўцы, сінія васількі, пераплеценыя лісцем папаратніку, — абавязковыя палявыя кветкі вянка русалкі, які ўбірае ў сябе асноўныя колеры вясёлкі і разам з адзеннем русалкі сімвалізуе найвышэйшы росквіт прыроды.
Адзенне русалкі мае ўрадлівую сілу і абавязкова рыхтуецца з ветак бярозы і асіны. Цікава, што з апазіцыі “лісцевыя дрэвы — хваёвыя дрэвы” выбіраюцца толькі лісцевыя. Тлумачыцца гэта досыць проста: з аднаго боку, хваёвыя дрэвы амаль адсутнічаюць на тэрыторыі Лоеўшчыны (калі не ўлічваць цэнтралізаваныя лесапасадкі апошніх пяцідзесяці год); з другога боку, садовыя, акультураныя дрэвы з’яўляюцца другаснымі, тады як бяроза, асіна, дуб, клён — першасныя (як і палявыя кветкі ў параўнанні з садовымі).
Вянок і адзенне русалкі, а таксама вяночкі дзяўчат плятуцца з самага рання, пакуль сонца не высушыць расу. Верылі, што менавіта ў гэты час зеляніна поўная жыццёвых сокаў, здольных засцерагчы ад негатыўных сіл на працягу дня. Па меры таго як кветка будзе вянуць, ахоўная энергія будзе змяншацца.
Абраную на ролю русалкі дзяўчыну распранаюць да сарочкі (а калі валасы ў яе вельмі доўгія, то і дагала), апранаюць у сплеценую сукенку і абвіваюць гірляндамі з кветак. Варта зазначыць, што расплятанне касы, агаленне дзяўчыны, якая абіраецца на ролю русалкі, мае на мэце не знешняе падабенства да гэтых міфічных істотаў. Вядома, што распускаць косы павінны ўсе ўдзельніцы абраду, i таму гэта дзея з’яўляецца агульным сакральным момантам русальнага абраду.
Пасля неабходных прыгатаванняў дзяўчаты з вянкамі ў руках ідуць на могілкі, спяваючы русальныя песні. Такія паходы не заўсёды заканчваюцца добра: часам хто-небудзь хварэе пасля перапуду. Звычайна хлопцы падстройваюць якія-небудзь “штучкі”, каб напужаць дзяўчат: перацягваюць вяроўку ўпоперак вуліцы, ганяюцца за дзяўчатамі з крапівою. Тым самым як бы робяцца спробы перанесці забавы русалак у сапраўднае жыццё. Дзяўчаты пакідаюць вянкі на могілках (на крыжах сваіх блізкіх) і вяртаюцца дахаты.
Назаўтра апоўднем вяскоўцы збіраюцца на могілках — гэта так званыя Русальныя дзяды, якія спраўляюцца на другі тыдзень пасля Сёмухі. Неўзабаве паміж дрэвамі і крыжамі з’яўляецца русалка: расплеценыя доўгія валасы, на галаве вянок з жывых кветак, зялёнае адзенне з галінак бярозы, асіны, пераплеценых рамонкамі і васілёчкамі. Яна ўвасабляе духаў продкаў, нагадвае аб тым, каб іх не забывалі, ушаноўвалі. Уяўленне пра русалак як духаў продкаў робіць іх добрымі дэманічнымі істотамі. Аднак постаць русалкі здаецца чароўнай і нерэальнай, таму дзяўчаты спалохана разбягаюцца, а хлопцы пачынаюць лавіць русалку. Злавіць русалку — значыць падпарадкаваць яе стваральнай сіле, пасля чаго на працягу ўсяго абраду яна становіцца пасіўнай, “вядомай” воляй удзельнікаў абраду. З’яўляючыся на могілках, яна прадстае як своеасаблівы сувязны паміж светам жывых і светам памерлых. “Аднак людзі адчуваюць перад ёю страх, быццам яна нешта дрэннае ім зробіць. Але ж гэта русалка гранога тыдня. І яна ўжо не вадзяная, а тая, якая жыве на дрэвах і ў полі. Яна сумна ходзіць між могілак, аднак людзі лічаць, што яна за імі гоніцца” (запісана намі ў 1993 годзе ў вёсцы Дзімамеркі падчас фальклорнай экспедыцыі ад Берасневай Валянціны Уладзіміраўны, 1945 г.н. — Т.М.).
Дзяўчаты асобна ад жанчынаў пачынаюць вадзіць карагоды-танкі вакол насыпных горак з пяску. Горкі насыпаюць загадзя бацькі дзеля таго, каб пасадзіць на іх па дзіцяці (сваеасаблівая ахоўная магія ад нападаў русалкі). Калі дзеткі сядзяць на такіх горках, то іх добра відаць бацькам і яны не могуць ужо куды-небудзь знікнуць. Танок-карагод называюць крывым, бо водзяць яго па крывой лініі вакол трох удзельніц ці гэтых жа горак з пяску. Падчас руху такі карагод ствараў фігуру, падобную на дзве злітыя васьмёркі.
Пасля таго як зловяць русалку, яе вядуць у цэнтр крывога танка і пакідаюць на горцы, а дзяўчаты пачынаюць вадзіць вакол яе свае карагоды. Русалка тут выступае як падаўніца добрага шлюбу: менавіта з ёй звязваюць дзяўчаты і хлопцы мары аб шчасці ў сваёй будучай сям’і. Старэйшыя жанчыны ў такіх карагодах не ўдзельнічаюць: яны збіраюцца ў капліцы і спяваюць свае, жаночыя песні.
Пасля русалку вядуць праз усю вёску ў жыта пад рукі два русалы (ці рушчалы — хлопцы, якім даверылі праводзіць русалку), а за імі — моладзь, жанчыны, мужчыны, старыя, дзеці (гэты момант захаваў у сабе калектыўны характар архаічнага свята). Такім чынам выводзяць з вёскі ўсё дрэннае — русалка тут быццам бы прыцягвае да сябе адмоўныя сілы.
Шэсце выходзіць за вёску і спыняецца каля рэчкі. Дзяўчаты абмываюць русалку рачной вадой. У гэты ж час некаторыя з дзяўчат варожаць, пускаючы вяночкі па цячэнню. Калі сыйдзецца адзін вяночак з другім — значыць, выйдзе дзеўка замуж: “Вось мы, сяброўкі, з могілак назбіралі вяночкаў і бягом у рэчку. І вось так: кінем два вяночка, і чые вяночкі сайдуцца, тая замуж пойдзе. Можа, гэта саўпадзенне якое, а мая сяброўка кінула, і яны паплылі, паплылі ўмесці. А я ж кінула: адзін паплыў, а другі ў траўку, а потым нямножачка пастаяў і дагнаў таго вяночка. Тая ж падружка ўперад замуж пайшла, а я — тыдні праз два” (запісана намі ў 1993 годзе падчас фальклорнай экспедыцыі ў вёсцы Дзімамеркі ад Жупан Марфы, 1922 г.н. — Т.М.).
Увесь шлях ад рэчкі да жыта суправаджаецца песнямі, прымеркаванымі менавіта да гэтага моманту абраду — праводзінаў русалкі ў жыта. Музыка, жарты сціхаюць, і толькі мелодыя русальнай песні гучыць над наваколлем: над полем, над дарогаю, над вузенькаю палоскаю леса, узносячыся ўсё вышэй і вышэй, прама ў бясконцую блакітнасць нябёсаў. Чым бліжэй становіцца жытнёвае поле, тым яшчэ больш урачыста гучаць словы русальнай песні, тым выразней пералівы мелодыі:
Правяду русалку да бору,
Ой, рана-не рана, да бору.
А сама вярнуся дадому,
Ой, рана-не рана, дадому.
Правяду русалку да й грушкі,
Ой, рана-не рана, да й грушкі.
А сама вярнуся к падружкі,
Ой, рана-не рана, к падружкі.
Правяду русалку ў шчырай бор,
Ой, рана-не рана, ў шчырай бор.
А сама вярнуся ў таткаў двор,
Ой, ра-не рана, ў таткаў двор.
(Запісана намі ў 1993 годзе падчас фальклорнай экспедыцыі ў вёсцы Дзімамеркі ад Жупан Марфы, 1922 г.н. — Т.М.).
Усе глядзяць на русалку, а тая, з тугой азірнуўшыся, раптам скідвае з сябе ўсю зеляніну і кідаецца праз жыта ў лес. У гэты час кожны з прысутных хапае па галінцы з адзення русалкі і хуценька вяртаецца ў вёску. Бягуць у агароды і кідаюць тыя галінкі хто ў гуркі (каб раслі добрыя), хто ў капусту (каб качан быў крэпкі, густы), хто ў бульбу. Русалчына адзенне мае магічную плодную сілу. Разрыванне адзення і вянка русалкі сімвалізуе заканчэнне вясны, надыход новай сельскагаспадарчай пары для селяніна і новага этапу ў прыродзе.
Так праходзіць абрад “Провады русалкі” ў вёсцы Дзімамеркі. У ім арганічна сінтэзаваны розныя абрадавыя дзеянні, распаўсюджаныя па ўсяму арэалу бытавання. Зразумела, што сам абрад, акрамя сваіх асноўных мэтаў (культу расліннасці і ўраджаю, клопату пра шчаслівы шлюб), мае яшчэ і выхаваўчыя мэты: прывучыць моладзь шанаваць продкаў; навучыць дзяўчат глядзець за дзецьмі — і ў будні, і ў святы ахоўваць іх; абудзіць веру ў іншасвет, з якім можна наладзіць магічную сувязь, не раз’ядноўваць гэтую векавую традыцыю; шанаваць працу, хлеб, прыкладваць усе сілы дзеля атрымання новага ўраджаю.
Заўвагі
Тут і далей выкарыстаны матэрыялы з фальклорнага архіва філалагічнага факультэта БДУ.
Аўтар: Т.А. Марозава
Крыніца: Духоўная спадчына Усходняга Палесся: зборнік навуковых артыкулаў / рэдкал.: А. М. Воінава (гал. рэд.) [і інш.]; М-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзярж. ун-т імя Ф. Скарыны. — Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2018. – С. 115-119.
